Panangsukay Kadagiti Nakristianuan a Kababalin iti Dakes Kababalinna a Lubong
“Kitaenyo! Nagimbagen ken anian a nakaay-ayo ti panagtitimpuyog dagiti agkakabsat iti kinamaymaysa!”—SALMO 133:1.
“DIMMAKESEN ti kababalin kadagitoy napalabas a 25 a tawtawen,” kuna ti kolumnista a ni Ann Landers. “Saan a gapu laeng ta dagiti lallaki saanda a lukatan ti ruangan ti kotse a maipaay kadagiti babbai wenno mangitukon iti tugaw kadakuada kadagiti subway wenno bus. Nakarkaro pay ngem dayta.” Kinapudnona, no kumitatayo iti sadinoman, makitatayo ti pammaneknek nga agbibiagtayon iti dumakdakes ti kababalinna a lubong. Dagiti tattao sumingitda nga umuna kadagiti linea, agsigarilioda iti elebeytor a napusek ti tao, agpatokarda iti napipigsa a musika kadagiti luglugar a publiko, ken dadduma pay. Dagiti inaldaw a kapadasan ibagada kadatayo a nupay no simmayaat ti gundaway nga agadal ken ti kasasaad ti panagbiag, kaaduanna iti panawentayo saanen nga uso ti panangibaga ti Agyamanak ken Pangngaasim, ket ti gagangay a panagdayaw ken kinadayaw nalipatanen.
2 Nakaskasdaaw kadi daytoy? Pudno a saan. Ipalagipna laeng ti naipaltiing a sao ni apostol Pablo maipapan iti kababalin dagiti tattao “iti maudi nga al-aldaw” no ‘adtoyen ti napeggad a tiempo.’ Mairaman kadagiti dadduma a bambanag, impadto ni Pablo a dagiti tattao “managayat[danto] kadagiti bagbagida, . . . managpasindayaw, napalangguad, . . . awan panagyamanda, . . . awananda iti ayat a nakayanakan, . . . awan panagteppelda.” (2 Timoteo 3:1-3) Uray ti gagangay laeng a panagpaliiw ipalgakna a nasaknap ti kasta a kababalin itatta kadagiti tattao iti amin nga edad, klase, ken nasionalidad. Apay a kastoy? Ania dagiti makagapu iti kaaduan a kinakurang dagiti nasayaat a kababalin?
Gapu dagiti Dakes a Kababalin
3 Ti ebkas a “managayat kadagiti bagbagida” deskribirenna a naimbag ti “kaputotan ti siak,” a tuktukoyenna dagidiay a napadakkel babaen iti panangipaganetget iti panangiyebkas iti bagi, panagbiag sigun iti pagayatan, panangiyebkas iti rikna. Daytoy nga espiritu, isu a nasaknap “iti angin” iti aglawlawtayo, ket direkta a maibusor iti balakad ti Biblia kadagiti Kristiano a “saan a kitaen ti tunggal maysa kadakayo ti kukuana laeng, no di ket tunggal maysa kitaenna met koma ti kukua dagiti sabsabali.” (Efeso 2:2, 3; Filipos 2:4) Aniat’ banagna? Maysa a kaputotan a napadakkel nga addaan iti kapanunotan a ‘mangaramid iti kayatmo’ ti sigurado a saan a maseknan no kasano a ti kababalinda apektaranna dagiti dadduma.
4 Maysa a banag a dakkel iti pasetna idi iti panangsalimetmet iti kinadayaw kadagiti tattao isu ti panangpilit iti kapatadan. Ti pannakaseknan kadagiti dadduma mabalin a nabayagen a puersa a manglapped. Itatta, nupay kasta, no ad-adda a makakigtot ken nakaparurod ti panagtignay, nalatlatak met dayta kadagiti tattao. Dagidiay a mangilaksid kadagiti maawat a kababalin saandan a mamatmatan nga awan modona wenno bastos no di ket nalaing wenno moderno, kaay-ayo unay. Laglagipenyo, nupay kasta, a ti “moderno” kaipapananna “saan a ti gagangay, nadalus, wenno orihinal a kasasaad.” Daytat’ agtaud iti isu met laeng a punganay a sao a Griego a naipatarus a “nainsikapan” idiay 2 Pedro 1:16. Sigurado, nasayaat no dagiti pudno a Kristiano liklikanda ti kasta a kababalin.
5 “Agsipud ta ti panangipato a maibusor iti dakes nga aramid saan a matungpal a sipapardas, iti kasta ti puso dagiti annak dagiti tattao ipamaysada ti agaramid iti dakes,” kuna ti Eclesiastes 8:11. Adtoy manen ti maysa a banag a nangipababa iti kababalin ti tao. Agsipud ta nalaka laeng a malisian dagiti tattao dagiti bambanag, awan panangikankanoda kadagiti maawat a pagalagadan iti kababalin. “Dagiti umili a naan-anay a makigtot a mailasin iti publiko kas paset dagiti kriminal ket kankanayon a lablabsingenda dagiti amin a kita ti linlinteg publiko—dagiti linteg ti trapiko, linteg iti droga, linteg iti panagrugit,” kuna ti editorial iti New York Times. Kas banagna, “ti kinabastos, bandalismo ken panagsurat kadagiti graffiti” ket nagbalinen a di malisian a paset iti inaldaw a kapadasan. Gapuna, ti kinadayaw, agraman ti panagraem iti kalintegan, sanikua, ken ti panagsolsolo dagiti sabsabali ket naiwalin.
6 Yantangay dagiti nasayaat a kababalin kaaduanna ket maibilang a kas ti kasayaatan nga arkos iti biag, dagitoy nakalaklaka a malipatan no agap-apura dagiti tattao—ket kaaduan a tattao ti kasla agap-apura a kankanayon itatta. Kas banagna, labasanda ti maysa ken maysa nga awan ti sao wenno panagkinnablaaw. Agiwalinda ken agiduronda kadagiti linea, wenno sumingitda a di makaan-anus iti linea ti trapiko tapno makaekonomiada laeng iti sumagmamano a minutos wenno segundos. Masansan, dagiti indibidual okupadoda unay kadagiti personal nga ar-aramidda, wenno napusek dagiti eskediolda kadagiti adu a bambanag nga aramidenda, ta ti di inanamaen a pasamak wenno bisita agbalin a pakariruanda wenno maibilang a pannakibiang. Panunotenyo no kasano a naiduma daytoy iti pamay-an ti isusungbat ni Jesus kadagiti tattao nga immay kenkuana kadagiti inkumbiniente a tiempo.—Marcos 7:24-30; Lucas 9:10-11; 18:15, 16; Juan 4:5-26.
7 Nupay no agbibiagtayo iti napartak ti panaggarawna a lubong, ket adu ti mangkalikagum ti tiempo ken bilegtayo, ti panangipalubos kadagita a pakarigatan a mangtignay kadatayo a mangipakita iti kinabastos ket pudno a dina pasayaaten dagiti bambanag. Maisupadi ketdi, ti kasta a panagtignay mangiturong iti adu a minamaag a kinaranggas a mangmangngegantayo—panagririri, panagaapa, panaglalaban, uray pay panangpapatay—a banag ti panangibales dagiti tattao iti kinabastos iti kinabastos. Amin daytoy ket paset iti espiritu ti lubong a masapul a saan a pakipasetan dagiti Kristiano.—Juan 17:14; Santiago 3:14-16.
Nagsayaatan nga Ulidan iti Nasayaat a Kababalin
8 Gaput’ nalikmuttayo kadagiti tattao nga awan panangikankanoda kadagiti dadduma, nalaka laeng ti makiayon kadagiti panangpilit ket malipatantayon dagiti nasayaat a kababalin. Nupay kasta, no lagipentayo ti balakad ti Biblia a “di umabuloy itoy sistema dagiti bambanag,” mabalin a kitaentayo dagiti adu a naisangsangayan nga ulidan iti Biblia ket ikagumaantayo a salimetmetan dagiti nangato a pagalagadan iti Nakristianuan a kababalin iti dakes ti kababalinna a lubong itatta. (Roma 12:2, 21; Mateo 5:16) Dagiti tigtignaytayo masapul nga ipakitada nga umanamongtayo iti isuamin a pusotayo iti salmista isu a nangiyebkas: “Kitaenyo! Nagimbagen ken anian a nakaay-ayo ti panagtitimpuyog dagiti agkakabsat iti kinamaymaysa!”—Salmo 133:1.
9 Ti kangrunaan nga ulidan iti panangipakita kadagiti nasayaat a kababalin isu ti Namarsua ken Ama ti isuamin, ni Jehova a Dios a mismo. Gagangayen kadagidiay nga adda kadagiti nangato a saad wenno dagidiay a mangituray kadagiti sabsabali ti ‘mangdominar’ ken mangipatungpal kadagiti pagayatanda. Ngem, ti kangatuan a Persona iti uniberso, ni Jehova a Dios, kankanayon a nasayaat ti kababalinna iti pannakilangenna kadagidiay adda iti babaenna. Idi binendisionanna ti gayyemna a ni Abraham, kinunana: “Itannawagmo ita dagiti matam, ket kitaem manipud iti disso a yanmo.” Manen: “Kitaem ita ti langit, ket bilangem dagiti bitbituen.” (Genesis 13:14; 15:5) Idi inikkanna ni Moises iti pagilasinan iti pannakabalinna, kinuna ti Dios: “Isuksukmo ita ti imam ita barukongmo.” (Exodo 4:6) Adu a tawtawen kalpasanna, ni Jehova, babaen iti mammadtona a ni Mikias, kinunana iti nasukir nga ilina: “Idawatko a dumngegkayo, dakayo a papangulo ni Jacob ken agtuturay iti balay ti Israel. . . . Denggenyo daytoy, dawatek kadakayo, papangulo.” (Mikias 3:1, 9) Maipuon itoy, nagbalintayo kadi a “tumutulad iti Dios” iti panagkuna “Dawatek” no makilanglangen kadagiti dadduma?—Efeso 5:1.
10 Ni Jesu-Kristo, daydiay “adda iti saklot ti Ama,” ket sabali pay a naisangsangayan nga ulidan a nasayaat a tuladen. (Juan 1:18) Iti pannakilangen kadagiti tattao, isut’ naamo ken naasi, ngem napuersa ken natibker; kaskasdi saan a pulos a nabastos wenno nauyong iti siasinoman. Iti panagkomentona maipapan “iti naisangsangayan a sagutna a mannakilangen kadagiti amin a kita iti tao,” ti libro a The Man From Nazareth kunana: “Agpadpada iti publiko ken iti pribado padapada a nakilangen kadagiti lallaki ken babbai. Saan a madleg a kadua dagiti awan ammona a babassit nga ubbing ken saan met a madleg kadagiti riribuken ti konsiensiada a managkusit a kas ken ni Zaqueo. Dagiti mararaem a managtagibalay a babbai, kas kada Maria ken Marta, mabalinda ti makisarita kenkuana a buyogen iti kinapranka, ngem dagiti balangkantis iti templo ti nangsapul met kenkuana a kasla maipanamnama kadakuada a maawatanna ken makigayyem kadakuada . . . Ti nakaskasdaaw a pannakaammona iti beddeng a manglapped kadagiti gagangay a tattao isu ti maysa kadagiti madlaw unay a kualidadna.”
11 Ti panangraemna ken panangipakitana iti konsiderasion iti tunggal maysa ket pagilasinan iti nasayaat ti kababalinna a tao, ket nasayaat no tuladentayo ni Jesu-Kristo iti daytoy. Wen, kaaduan a tattao mabalin a raemenda dagiti dadduma, nangnangruna dagidiay nangatngato ti saadda ngem isuda. Ngem dagidiay nga ibilangda a nababbaba wenno kapatasda, masansan a maalumiimda, naadayoda, ken nauyongda. Iti kasta mariknada iti kinatan-ok ken pannakabalin. Ngem makuna a ti “kinauyong isu ti panagpapigsa ti nakapuy a tao.” Gapuna, mamaregta ti Biblia: “No maipapan iti panagpipinnadayaw ipangpangrunayo ti sabali.” (Roma 12:10) No aramidentayo ti inggat’ kabaelantayo a mangsurot iti dayta a balakad, nasayaatto ti pannakilangentayo kadagiti amin a tattao, a kas ken ni Jesus.
12 Daytoy a positibo, nadnadlaw a kualidad ket maiparangarang met kadagiti pannursuro ni Jesus, nangnangruna ti maawagan Nabalitokan a Linteg: “Amin dagiti bambanag a kayatyonto nga aramiden dagiti tattao kadakayo, kasta met ti aramidenyo kadakuada.” (Mateo 7:12) Makapainteres, iti Analects, maysa kadagiti Four Books ni Confucius—a nabayagen a maibilbilang a katan-okan a paset iti moral a kababalin iti Dumaya—ti apo inimtuod ti maysa kadagiti adalanna no adda maymaysa a sao a makapagserbi a prinsipio iti kababalin iti biag. “Nalabit ti sao a ‘panangsubad’ (shu),” kuna ti mannursuro, ket kinunana pay: “Dikay aramiden kadagiti dadduma ti dikay kayat nga aramiden dagiti dadduma kadakayo.” Maisupadi iti dayta, nalakatay a makita ti kinatan-ok iti sursuro ni Jesus. Ta maadda laeng ti nabara, makaay-ayo, ken natalna a relasion no ikagumaan ti maysa ti ‘mangaramid [ti naimbag] kadagiti dadduma.’
Nakristianuan a Kababalin a Naibatay iti Nakristianuan nga Ayat
13 Gapu iti nasaknap a dakes a kababalin, adda panagsasarita itatta maipapan iti panagsubli iti umiso a kababalin. “Immalsatayo a maibusor iti kababalin idi ’60s,” kuna ni Marjabelle Stewart, maysa a nalatak a mannurat ken mannursuro maipapan iti tema, “ngem ti baro a panagbalbaliw ti mangisubsubli kadakuada. Dagiti tattao bigbigbigenda ti kinapategda ken tarigagayanda a maammuan no ania dagiti sosial a pagalagadan.” Daytoy ti nangpabaro iti panaginteres iti kababalin a naiparangarang iti adu a liblibro, manuals, dagiti benneg ti balakad, ken pabuya ti TV a panagsasarita maipapan kadagiti isuamin a banag manipud iti tinidor nga usaren iti pormal a pangrabii agingga iti no kasano ti panangkablaaw iti maysa a tao iti nakarikrikut ken napartak ti panagbalbaliwna a relasion ti kagimongan ken ti pamilia.
14 Apay, nupay kasta, a dadduma a tattao ti ad-adda a sipapanunot kadagiti kababalin? “Iti mannakisalisal a kagimongan itatta,” inlawlawag ni Stewart, “dagiti kababalin ket banag a pakaisalakanan.” Iti sabali a pannao, dagiti nasayaat a kababalin mabalin a matmatan kas pamay-an a mangtulong iti maysa a makibagay ken tapno makauna. Gapuna agbasa dagiti tattao kadagiti libro ken ageskuelada maipapan iti nasayaat nga ugali tapno maammuanda no kasano ti panagkawes a maipaay iti panagballigi, no kasano ti mangipaay iti nasayaat a pakasarsaritaan, no kasano a maawat iti paggigimongan dagiti direktores, ken dadduma pay.a Ti parikut kadagitoy amin ket nagbalinen a panglakagan ti kababalin, kas maysa a maskara nga isuot bayat ti panagpabuya ket ikkaten dayta no nalpasen. Saan ngarud a pakasdaawan, a maulit-ulit a makangngegtayo kadagiti makapakellaat unay a krimen nga inaramid dagiti tattao a nagsayaatan ti ‘pannakapadakkelda’ ken ‘klaseda.’
15 Daytat’ naiduma unay manipud iti kasasaad koma ti nasayaat a kababalin. Ni Amy Vanderbilt, maysa a mabigbigbig nga autoridad maipapan iti tema, nagsurat iti New Complete Book of Etiquette: “Dagiti kasayaatan a paglintegan iti kababalin ket masarakan iti Kapitulo 13 iti Umuna a Corinto, ti napintas a palawag ni San Pablo. Dagitoy a paglintegan awan ti pakainaiganna kadagiti nagsayaatan a punto maipapan iti panagkawes wenno dagidiay makinrabaw a kababalin. Dagitoy adda pakainaiganda iti rikrikna ken kababalin, panangngaasi ken konsiderasion kadagiti dadduma.”
16 Ti tuktukoyen ni Amy Vanderbilt, siempre, isu ti sasao idiay 1 Corinto 13:4-7 a sadiay dineskribir ni Pablo a detaliado dagiti nadumaduma a paset iti Nakristianuan nga ayat. Usigenyo ti resulta dagiti sumagmamano a puntos a naaramid. Kas pangarigan, maysa a “managitured ken naasi” ket sigurado a naanus ken managraem iti pannakilangenna kadagiti dadduma. “Saan a naalas ti panagkukuana” isu ti sabali pay a pamay-an ti panagkuna a ‘nasayaat ti ugalina,’ ket ti “kinaemma” madepinar a kas “pannakitunos kadagiti pagalagadan iti pagayatan, umiso a kababalin, wenno kualidad.” Gapuna, kasta ti panangipatarus ni J. B. Phillips iti New Testament in Modern English itoy a sasao, “Ti ayat addaan nasayaat a kababalin.” Narigat a panunoten a ti siasinoman a mangiparangarang iti kasta nga ayat ket maibilang a dakes ti kababalinna.
17 Nalawag, ngarud, dagiti Nakristianuan a kababalin ket direkta a mainaigda iti Nakristianuan nga ayat. Dagitoy ket saan laeng a pamay-an ti pananggun-od iti pagayatan wenno banag nga isuot no pagimbagan ti maysa ti mangaramid iti kasta. Imbes ketdi, dagiti kababalintayo—ti pamay-an ti pannakilangentayo kadagiti dadduma, ti kinataotayo, kababalintayo, ken ug-ugalitayo—ipamatmatda no kasano ti panangipategtayo kadagiti dadduma ken kasano ti kauneg ti panagayattayo kadakuada. Agtutubo man ken nataengan, ikagumaantayo koma nga ipangag ti balakad ti Biblia: “Awan koma ti agagawa iti kabukbukodanna no di ket iti pagimbagan ti sabali.” (1 Corinto 10:24) Gapuna, kas paset iti Nakristianuan nga ayat, ti Nakristianuan a kababalin ket tanda a pakailasinan dagiti pudno nga adalan ni Jesu-Kristo.—Juan 13:35.
Nasayaat ti Kababalinna iti Amin a Tiempo
18 Maipapan iti kaputotantayo, impadto ni Jesus nga “agsipud ta agadunto ti kinadakes ti ayat dagiti adu lumamiisdanto.” (Mateo 24:12) Daytoy a panaglamiis iti ayat ket nalawag a maiparangarang iti kinaawan ti panangipateg ken ti panangipangpangruna ti bagi met laeng kadagiti adu a tattao itatta. Nupay kasta, imbes a maawistayo iti isu met laeng a kinaawan ti panangipateg, masapul a laglagipentayo ti balakad ni Pablo: “Saanyo nga ibales iti uray siasino ti dakes iti dakes. Panunotenyo dagiti bambanag a nadayaw iti imatang dagiti amin a tattao. No mabalin, ken kas iti kabaelanyo agbiagkayo a makikappia kadagiti isuamin a tattao.” (Roma 12:17, 18) Masapul nga ikagumaantay koma a nasayaat ti kababalintayo iti isuamin a tiempo, maapresiar man ti panangikagumaantayo wenno saan.—Mateo 5:43-47.
19 Wen, dagiti Nakristianuan a kababalin ket gagangay a makita nga ebkas iti panagayat ken pannakaseknan kadagiti dadduma nga ikutan ti pusotayo. No kasano a ti panagsaotayo iparangarangna ti kinataotayo, kasta met ti kababalintayo ipakitana no kasano ti panangipategtayo kadagiti dadduma wenno no awan ti panangipategtayo. (Mateo 12:34, 35) Iti kasta, dagiti kababalin napategda iti amin a paset ti panagbiagtayo. Dagitoy masapul nga agbalinda a pamay-an iti biag. Kasano nga ad-adda pay a maiyaplikar dagitoy? Kasano a naan-anay a maparang-ay dagiti nasayaat a Nakristianuan a kababalin? Usigentayo daytoy iti sumaganad nga artikulo.
[Dagiti Footnote]
a Ti sao nga “etiqueta” timmaud iti Pranses a sao a kaipapananna tiket wenno label. Ti libro a Word Origins and Their Romantic Stories, ni Wilfred Funk, ilawlawagna: “Dagiti immuna a paglintegan iti etiqueta nakakabitda kadagiti nalawag a makita a luglugar kadagiti poste ti buyot. Ti listaan mangipaay kadagiti paglintegan iti aldaw . . . Nalabit maikunatayo a ti etiqueta isu ti ‘tiket’ iti nadayaw a kagimongan.”
Mailawlawagyo Aya?
◻ Apay a saanen a makapakelkellaat a dagiti naimbag a kababalin kumapkapuydan?
◻ Aniadat’ sumagmamano a pagtataudan dagiti dakes a kababalin?
◻ Kasano a dagiti Nakristianuan a kababalin naigiddiat kadagiti kababalin ken ug-ugali iti lubong?
◻ Apay a rebbengtay a pagreggetan ti agbalin a naimbag-kababalinna a kankanayon?
[Salsaludsod]
1. Ania ti napasamaken iti nasayaat a kababalin?
2. Apay a saan a nakaskasdaaw ti kinakurang iti nasayaat a kababalin itatta?
3. Kasano a “ti angin” daytoy a sistema parang-ayenna ti dakes a kababalin?
4. Kasano a mamatmatmatan itatta dagiti manglais kadagiti maawat a pagalagadan, ket aniat’ rebbeng a panangmatmat dagiti Kristiano iti dayta a banag?
5. Aniat’ sabali pay a banag a nakatulong iti pannakapukaw dagiti naimbag a kababalin?
6. Kasano a ti okupado a panagbiag dagiti tattao ap-apektaranna dagiti kababalinda, ket kasano a naiduma ni Jesus iti daytoy a banag?
7. Aniat’ masapul nga annadan dagiti pudno a Kristiano maipapan kadagiti kababalin?
8. Nupay nalikmut kadagiti naalas kababalinna a tattao, aniat’ maiparparegta nga aramiden dagiti Kristiano?
9. Aniat’ ipanayag dagiti Kasuratan maipapan ti pannakilanglangen ni Jehova kadagiti tattao?
10, 11. (a) Aniat’ maikuna maipapan iti aw-awid ken kababalin ni Jesus? (b) Kasanotay a matulad ni Jesus iti kinaimbag ti kababalinna kadagiti isuamin a tattao?
12. Aniat’ kababagas ti sursuro ni Jesus maipapan iti natauan a relasion?
13, 14. (a) Aniat’ naobserbaran iti nabiit pay maipapan iti kababalin ti publiko? (b) Aniat’ nangtignay iti agdama nga interes kadagiti kababalin ken nasayaat nga ugali?
15, 16. (a) Aniat’ kinuna ti maysa nga autoridad kadagiti kababalin maipapan “kadagiti kasayaatan a paglintegan ti kababalin”? (b) Kasano a mainaig ti 1 Corinto 13:4-7 kadagiti pudno a Nakristianuan a kababalin?
17. Dagiti kababalintayo ipamatmatda ti ania?
18. Aniat’ komat’ rebbeng a determinado nga aramidentayo agpapan pay aniat’ makitkitatay iti aglawlawtayo?
19. Kasano a dagiti kababalintayo apektaranna amin a paset ti biag?