Ti Pamay-an ti Panagtalinaed nga Awanan Utang

KADAGITOY nga agbaliwbaliw a tiempo, mabalin a maysa a karit ti panangiggem iti kuarta ti pamilia. Kasano a masarangetyo a sibaballigi ti karit?

Saan a nasken a ti sungbat ket ad-adu a birok. Kuna dagiti eksperto iti panangiggem iti kuarta a ti sungbat adda pakainaiganna iti pannakabigbig iti paggapgapuan ti kuarta ken sadino ti pappapananna agraman ti situtulok a panangaramid iti nainsiriban a pangngeddeng. Tapno maaramid daytoy, masapul nga agbadyetkayo.

Panangparukma iti Panagkedked nga Agbadyet

Ti badyet, nupay kasta, “pataudenna ti amin a kita ti panagamak,” kuna ti financial adviser a ni Grace Weinstein. Isu nga adu a tattao ti basta di agbadyet. Inaig met ti dadduma ti pannakasapul iti badyet iti nababa a birok wenno kurang nga edukasion. Ngem uray dagiti propesional a nangato ti birokda adda parikutda iti kuarta. Kuna ti maysa a financial counselor: “Maysa kadagiti umuna a klientek makabirok iti $187,000 iti tinawen . . . Ti utangda iti laeng credit card ket kurang a $95,000.”

Ni Michael, a nadakamat itayen, agkedked nga agpabalakad maipapan iti panaggasto gapu iti sabali a rason. Aminenna: “Maamakak a ti dadduma matmatandak a kas nengneng ken maag.” Ngem awan nakaibatayan ti kasta a panagamak. Ti panangiggem ken panagbirok iti kuarta sapulenna ti nadumaduma a kita ti kinasigo iti panagbirok ti kuarta, ket kaaduan a tattao dida nasanay a mangiggem iti kuarta. Igunamgunam ti maysa a social worker: “Nagturposkami iti sekundaria nga ad-adut’ ammomi maipapan iti isosceles triangle ngem iti pamay-an ti panangin-inut iti kuarta.”

Ti panagbadyet, nupay kasta, nalaka laeng a masursuro. Dayta ramanenna ti panangilista iti birok ken dagiti paggastuan—ken kalpasanna ingetan ti gastos nga agingga laeng iti nabirokan. Kinapudnona, makaparagsak ti agbadyet, ket mabalin a makapnek ti panagbiag a maitunos iti dayta.

Panangirugi

Mangrugitayo nga agilista iti birok. Para iti kaaduan kadatayo, nalaka koma daytoy ta kaaduanna ramanenna laeng ti sumagmamano a bambanag—sueldo, interes iti deposito, ken dadduma pay.

Ngem dikay ibilang dagiti birok a di sigurado, kas iti sueldo iti overtime, bonus, wenno dagiti regalo. Mamakdaar dagiti financial consultant a no mairaman iti plano ti di sigurado a mabirokan, maisagmakkayo iti utang. No adda dagita a birok, mabalin a pilienyo a pagustuan ti bagiyo ken ti pamiliayo, tulongan ti dadduma nga agkasapulan, wenno ikontribusion iti napateg a panggep.

Ti panangilista kadagiti paggastuan, nupay kasta, talaga a kasapulanna ti kinasigo. Da Robert ken Rhonda, a nadakamat kadagiti kallabes nga artikulo, dida maawatan no sadino ti pappapanan ti nagbannoganda a kuarta. Ilawlawag ni Robert no kasano a rinisutda ti problema: “Iti makabulan agawit ti tunggal maysa kadakami iti papel ket ilistami ti ultimo sentimo a gastosenmi. Ilistami pay uray ti gastuenmi iti maysa a tasa a kape. Ket iti ngudo ti tunggal aldaw, iserrekmi dagiti gastos iti libro ti badyet a ginatangko.”

Ti sipapasnek a panangilista iti amin a magastoyo tulongannakayo a makaawat iti aniaman a ‘nakaskasdaaw’ a pakaus-usaran ti kuartayo. No pagaammoyo ti kababalinyo nga aggasto, nupay kasta, mabalin nga ikeddengyo a saanen nga ilista ti amin a magastoyo iti inaldaw ken ilistayo laengen dagiti binulan a naggastuanyo.

Panangilista iti Binulan a Paggastuan

Mabalin a kayatyo ti mangaramid iti maysa a tsart nga umasping iti naipakita iti ngato. Iti benneg nga “Aktual a Magasto,” ilistayo ti gatad a talaga a magasgastoyo iti tunggal banag. Limitaranyo ti bilang dagiti kangrunaan a benneg, a mangusar iti paulo a kas ti “taraon,” “balay,” ken “kawes.” Nupay kasta, dikay labsan dagiti nasken a benneg. Para kada Robert ken Rhonda, dakkel a paset ti kuartada ti mapmapan iti pampannangan iti restawran, gapuna nakatulong ti panangilasin iti gasto iti “pampannangan iti restawran” iti gasto iti “groseria.” No tagiragsakenyo ti mangsangaili iti sabsabali, daytoy ket mabalin met a sabali a benneg iti sidong ti “taraon.” Ti rason ket tapno maiparangarang iti tsart ti kinataoyo ken dagiti paggugustoyo.

No ar-aramidenyo ti tsartyo, dikay liplipatan ti paggastuanyo iti tunggal tallo a bulan, tunggal kagudua ti tawen, tinawen, ken dagiti dadduma a kanayon a paggastuan, kas iti bayad ti seguro ken buis. Tapno mairamanda iti binulan a tsart, nupay kasta, masapul a bingbingayenyo ti gatad iti tumutop a bilang dagiti bulan.

Ti napateg a banag iti listaan dagiti paggastuan ket ti “urnong.” Nupay di ibilang ti adu ti maurnong a kas paggastuan, nainsiriban nga ibadyetyo ti dadduma a binulan a birokyo a maipaay iti emerhensia wenno agpaay kadagiti naisangsangayan a panggep. Igunamgunam ni Grace Weinstein ti kinapateg ti panangiraman iti urnong iti listaan dagiti paggastuan: “No dikay makasalimetmet iti uray 5 porsiento laeng ti birokyo kalpasan ti panagbayadyo iti buis (ket dayta ti kababaanen), masapul nga alaenyo ti naing-inget nga addang. Dikay umut-utang, baliwanyo ti estilo ti panagbiagyo, ket dagiti laeng kasapulanyo ti paggastuanyo.” Wen, laglagipenyo nga iraman ti urnongyo iti binulan a badyetyo.

Tapno mapalag-anan bayat ti posible a kinaawan ti pagtrabahuan, gagangayen a mairekomendar a maaddaankayo iti nalaka a magun-odan nga urnong nga agarup innem a bulan a sueldo. “No ngimmato ti sueldoyo,” kuna ti maysa a fiscal adviser, “salimetmetanyo ti kaguduana.” Iti panagkunayo, imposible kadi a makaurnongkayo?

Panunotenyo ni Laxmi Bai, a kas iti adu a taga away iti India ket nakapangpanglaw. Rinugianna ti nangikabil iti banga iti sangarakem a bagas nga aggapu iti inaldaw a rasion a lutuenna agpaay iti pamiliana. Iti panapanawen, ilakona ti bagas ket idepositona ti kuarta iti banko. Daytoy ket addang tapno makautang iti banko tapno matulonganna ti barona a mangipasdek iti puesto a pagtarimaanan iti bisikleta. Ti kasta a bassit nga urnong dakkel ti naaramidanna iti biag dagiti adu, ipadamag ti India Today. Nangipaay daytoy kadagiti dadduma iti nawaywaya nga ekonomia.

Nupay kasta, ti panangbalanse iti badyet saan laeng a basta panangilista kadagiti birok ken paggastuan. Ramanen dayta ti panangsalimetmet a saan nga ad-adu ti gasto ngem ti birok, a nalabit sapulenna a kissayanyo ti panaggastoyo.

Nasken Kadi Dayta?

Matmatanyo ti paulo a “Nasken?” iti porma iti panid 9. Daytoy a benneg nasken nga amirisen, nangnangruna no makitayo a dakdakkel ngem ti birokyo ti pakadagupan ti benneg a “Gatad ti Badyet.” Nupay kasta, mabalin a karit ti panangikeddeng no ti maysa a banag ket nasken ken no mano ti ipaay a gatad iti dayta. Talaga a pudno daytoy kadagitoy agbaliwbaliw a tiempo nga agtultuloy ti pannakaisarangtayo kadagiti baro a produkto a maipakaammo a kas kasapulan. Makatulong ti panangikeddeng iti tunggal paggastuan a talaga a kasapulan, pagduaduaan a kasapulan, wenno nasayaat a pagnam-ayan.

Matmatanyo ti tunggal paggastuan nga inlistayo, ket kalpasan ti panangpanunot a naimbag, isuratyo iti benneg a “Nasken?” ti “W” no talaga a kasapulan dayta; “?” no pagduaduaan a kasapulan dayta; ken “N” no dayta ket nasayaat a pagnam-ayan. Laglagipenyo, ti pakadagupan ti nailista iti benneg a “Gatad ti Badyet” saan a mabalin a dakdakkel ngem ti binulan a birokyo!

Dagiti banag a namarkaan iti “?” ken “N” nalawag a dagitoy ti maksayan. Saan a masapul nga interamente nga ikkaten dagitoy a paggastuan. Ti rason ket amirisen ti tunggal banag tapno makita no maitutop ti paggastuan iti ragsak nga ipaayna ket ikkaten no saan. Nakita da Robert ken Rhonda iti listaanda a gumasgastoda iti $500 iti binulan iti pampannanganda iti restawran. Ugalidan dayta ta dida ammo a dua ti agluto. Ngem sinursuro ni Rhonda ket kunana: “Ita makaparagsaken ti agluto, ket kanayonen a mangankami iti balay.” Kuna pay ni Robert: “Mangankami laengen iti restawran no naisangsangayan nga okasion wenno no kasapulan.”

Ti panagbaliw ti kasasaadyo mabalin a pakaigapuan iti naan-anay a panangtingiting manen no ania dagiti nasken. Kas nadakamaten iti umuna nga artikulo, bimmaba unay ti birok ni Anthony. Bimmaba manipud $48,000 iti tinawen agingga iti kurang a $20,000 ket nagtalinaed a kasta iti dua a tawen. No mapasamak daytoy kadakayo, mabalin a mangaramidkayo iti badyet tapno agbiagkayo, nga ikkatenyo amin a dadakkel a paggastuanyo.

Kasta ti inaramid ni Anthony. Babaen ti dakkel a kinissayna iti gastona iti taraon, kawes, transportasion, ken panaglinglingay, nabaelanna a tinintinnagan ti balayna.a “Kas pamilia masapul nga ikeddengmi dagiti pudno a kasapulan ken kayatmi,” kunana, “ket nagunggonaankami iti kapadasan. Ammomi itan ti mapnek iti basbassit.”

Kissayan Dagiti Utang

Ti di makontrol nga utang paayenna ti panangikagumaanyo nga agbiag sigun iti birokyo. Nupay no makagunggona ti agpaut nga utang a panggun-od iti kuarta nga igatang iti sanikua a kas iti pagtaengan a ngumina ti balorna, ti panaggatang iti inaldaw-aldaw a kasapulan babaen iti credit-card mabalin a pakairubuan. Isu a “liklikan ti panagbayad iti interes ti aniaman a kard,” kuna ti Newsweek.

Iparegta dagiti eksperto iti panangtaming iti kuarta ti panangbayad kadagiti nautang babaen iti credit-card uray pay no maikissay dayta iti urnongyo. Talaga a saan a nainsiriban ti maaddaan iti utang a nangato ti interesna bayat ti panangtaginayon iti urnong a nababa ti interesna. Idi nabigbigda daytoy, binayadan da Michael ken Reena dagiti utangda iti credit-card babaen ti panangiruarda iti savings bonds-da, ket determinadodan a saan a pairubo manen iti kasta a kasasaad.

Da Robert ken Rhonda, gapu ta awan ti kasta a sanikuada, nagsalimetmetda laeng iti badyetda. Kuna ni Robert: “Nangaramidak iti bar graph iti puraw a pisara a mangipakita no kasano a makmaksayan ti utangmi iti binulan ket imbitinko ti pisara iti kuartomi a sadiay makitami a binigat. Daytoy ti mangguyugoy nga inaldaw.” Idi agngudo ti tawen, maragsakanda ta awanen ti utangda iti credit-card nga $6,000!

Iti dadduma a pagilian, uray ti panangisalda saan a nasayaat a panggun-od iti puonan a kas idi. Ket ti pananggatang iti balay mabalin nga agtungpal iti panagbayadmo iti nakangatngato nga interes. Ania ti maaramidmo tapno maksayan ti gatad ti salda? Irekomenda ti Newsweek a “mabalin a mangtedka iti dakdakkel a pauna ngem ti kalikaguman ti banko wenno gumatangka iti nalaklaka a balay. No adda balaymon, pengdam ti tarigagay a gumatang iti dakdakkel ken nasaysayaat a balay.”

Mabalin a dakkel ti maksay iti gatad ti kotse babaen ti panangipauna iti dakdakkel a gatad. Ngem masapul nga agurnongka nga umuna babaen ti panangilasin iti badyet ti pamilia agpaay iti dayta. Ken no ngay gumatangka iti nasayaat a segunda mano a lugan?b Ti nababa a pauna kaipapananna ti nababbaba nga interes a bayadam. Makagatangka pay ketdi ti maysa a din kasapulan nga umutangka.

Agballigikayto Kadi?

Ti panagballigi ti badyetyo agpannuray a nangnangruna iti kinaagpayso dayta. “Saan nga agkurri ti badyet no bassit unay ti gatad nga agpaay iti sangakabbalayan ta di makaanay dayta iti makabulan,” kuna ti agassawa a nagbiag a sibaballigi babaen iti badyet.

Ti sabali a nagpateg a banag iti panagbadyet isu ti nasayaat a komunikasion dagiti miembro ti pamilia. Adda koma gundaway dagidiay saklawen ti badyet a mangyebkas iti kapanunotan ken rikriknada a saanda a mauyaw. No maawatan dagiti maseknan a miembro ti pamilia dagiti kasapulan ken kayat ti maysa ken maysa ken mabigbigda no ania a talaga ti pinansial a kasasaad ti pamilia, addanto nasaysayaat a kooperasion ken nasaysayaat a gundaway nga agballigi ti badyet ti pamilia.

Kadagitoy napeggad a tiempo, bayat ti agtultuloy a panagbaliw ti kasasaad ti lubong, kumaro ti rigat ti pananggun-od ti pamilia iti kuarta. (2 Timoteo 3:1; 1 Corinto 7:31) Masapul nga addaantayo iti “praktikal a sirib” a mangsaranget kadagiti karit ti moderno a biag. (Proverbio 2:7, NW) Ti panangsalimetmet iti badyet mabalin nga isu laeng ti kasapulan a tumulong kadakayo a mangaramid iti dayta.

[Dagiti Footnote]

[Blurb iti panid 11]

Amirisen ti tunggal banag tapno makita no maitutop ti paggastuan iti ragsak nga ipaayna

[Blurb iti panid 12]

Agannadkayo kadagiti interes a bayadanyo iti credit-card!

[Tsart iti panid 9]

BINULAN A PAGGASTUAN KEN TSART A PANGTINGITINGAN Bulan

PAGGASTUAN Aktual a Magasto Nasken? Gatad ti Badyet

Taraon:

Groseria

Pampannangan iti restawran

Panangsangaili

Balay:

Salda wenno abang

Dagiti alikamen

Kawes

Transportasion

Regregalo

•

•

•

Urnong

Buis

Seguro

Dadduma pay

DAGUP (idilig iti birok)

BINULAN A BIROK

Sueldo

Abang iti sanikua (no adda)

Interes iti urnong

DAGUP (idilig iti paggastuan)

[Ladawan iti panid 10]

Napateg ti nasayaat a komunikasion ti pamilia tapno agkurri ti badyet