ARITOS

Sukog-singsing wenno sabali pay a pagarkos a nayaruat iti lapayag kas arkos. Kadagiti Hebreo, agparang nga awan espesipiko a sao maipaay iti “aritos,” ta ti maysa kadagiti sao nga inyaplikarda iti daytoy a pagarkos (neʹzem) mabalin a mausar maipaay iti aritos ti agong wenno aritos ti lapayag. (Pr 11:22; Ex 32:2) No dadduma, nupay saan a kanayon, ti konteksto a pagparangan ti neʹzem iti Kasuratan ti mamagbalin a posible iti panangammo no ti matuktukoy ket aritos ti lapayag wenno aritos ti agong. Nalabit iti adu a kaso bassit ti nagdudumaan ti sukog dagiti aritos ti lapayag ken dagiti aritos ti agong. Ti Hebreo a sao nga ʽa·ghilʹ naaramat met a pangtukoy iti aritos ken adda pakainaiganna iti nagsirkulo a pagarkos.​—Nu 31:50; Eze 16:12.

Iti adu a nasion idi un-unana, dagiti lallaki, babbai, ken ubbing nagaramatda amin iti aritos. Nabatad manipud ladladawan dagiti ganggannaet kadagiti monumento ti Egipto a dagita ket inaramat ti lallaki iti adu a daga. Nupay kasta, idiay Egipto agparang a saan a kaugalian nga agaramat dagiti lallaki iti aritos, ken saan a masigurado no dagiti Israelita a lallaki kaugalian a nagaramatda kadagita wenno saan. Nagaramat dagiti Midianita kadagiti aritos, a dagitoy ket karaman kadagiti samsam ti gubat nga innala kadakuada dagiti Israelita. (Nu 31:1, 2, 50) Idi aramidenen ni Aaron ti nabalitokan a kigaw a baka idiay let-ang, imbilinna kadagiti Israelita: “Alas-asenyo dagiti aritos a balitok nga adda kadagiti lapayag ti assawayo a babbai, annakyo a lallaki ken annakyo a babbai ket iyegyo ida kaniak.”​—Ex 32:1-4.

Gagangay kadagiti Egipcio a babbai ti ar-aritos nga addaan dadakkel a balitok a basikaw, a ti sumagmamano ket 4 agingga iti 5 cm (1.5 agingga iti 2 pul.) ti diametroda, nupay ti dadduma daddadakkel pay ken buklen ti agingga iti innem a saggaysa a singsing a nailanang iti maysa ken maysa. Idiay Thebes adda nasarakan a pirak nga ar-aritos, a ti sumagmamano kadagita ket butones laeng. No dadduma, nalabor unay ti pannakadisenio ti ar-aritos dagiti Egipcio, kas iti ar-aritos dagiti Asirio; sukog-krus ti sumagmamano kadagita. Kaugalian idi ti panangikapet iti aritos babaen ti panangyusok a mismo iti dayta wenno iti maysa a kawit iti tebbeng ti piditpidit ti maysa a tao.

Iti kadaanan nga Egipto, adda dagiti gundaway a dagiti tattao a nangato ti saadda nagaramatda kadagiti nabalitokan a pagarkos iti lapayag a ti pormada ket kasla aspid, a ti bagi dayta nabunubonan iti napapateg a batbato. Dagiti aritos iti Makintengnga a Daya no dadduma buklen dagiti sukog-singsing a napakaptan iti nadumaduma a saniata kas pabitin. Ti sumagmamano ket naawagan iti “bitinbitin ti lapayag” (Heb., neti·phohthʹ, manipud na·taphʹ [kaipapananna ti “agtedted” wenno “agtaredted”]). Daytoy a termino nabatad a nainaig iti sukog-tedted a pagarkos wenno pabitin. Mabalin a perlas wenno nagbukel a batbatek a pirak wenno balitok dagiti “bitinbitin ti lapayag”, ngem saanda a nadeskribir iti Biblia. (Uk 8:26) Karamanda iti bambanag a kinuna ni Jehova nga ikkatenna manipud kadagiti natangsit nga “annak a babbai ti Sion.”​—Isa 3:16, 19.

Dagiti matalek a Hebreo ken Kristiano saanda a nagaramat kadagiti aritos kas an-anib, nupay nagaramat ti sabsabali pay kadagidi kadaanan a tiempo. Nupay saan nga espesipiko a kunaen ti Biblia a “dagiti aritos” nga ik-ikutan idi ti sangakabbalayan ni Jacob namatmatan kas an-anib, inkali ni Jacob agpadpada “dagiti ganggannaet a didios” ken “dagiti aritos” ti sangakabbalayanna iti sirok ti dakkel a kayo iti asideg ti Siquem. (Ge 35:2-4) Ti “arkos nga umaw-aweng a kulkulintipay” nga ik-ikutan idi dagiti natangsit nga “annak a babbai ti Sion” ket maysa a kita dagiti pangkayaw a mabalin a naibitin kadagiti kuentas wenno nayaruat kadagiti lapayag.​—Isa 3:20.

Idi naikkan ti Israel iti pribilehio a mangipaay kadagiti kontribusion iti tabernakulo, dagiti situtulok ti panagpuspusona a tattao nangidonarda iti nadumaduma nga aruaten, a pakairamanan dagiti aritos. (Ex 35:20-22) Sinigsiglo kalpasanna, imbaga ni Jehova iti Jerusalem a, karaman iti dadduma pay a banag, impakitaanna dayta iti ayat babaen ti panangikabilna iti ar-aritos kadagiti lapayagna. (Eze 16:1, 2, 12) Ket iti mangiladawan a pamay-an, nagusar ni Solomon iti balitok nga aritos idi kinunana: “Ti aritos a balitok, ken ti arkos a naaramid iti naisangsangayan a balitok, ket masirib a manangtubngar iti dumdumngeg a lapayag.”​—Pr 25:1, 12.