Ti Parikut Maipapan iti Panagsagaba ti Tao
“APAY KADI DIOSKO?” Dayta a dadakkel ti letrana a paulo ti nagparang iti parupa a panid ti nasaknap ti sirkulasionna a pagiwarnak kalpasan ti makadadael a ginggined idiay Asia Menor. Ti naipakuyog a retrato ipakitana ti maysa a mariribukan unay nga ama a mangsaksakruy iti nadunor a balasitangna manipud narba a balayda.
Dagiti gubat, nakaro a bisin, epidemia, ken natural a didigra nangyegda kadagiti napalalo a saem, kasta unay a lulua, ken di mabilang nga ipapatay. Inayonyo pay ti panagsagaba dagiti biktima ti panangrames, panangabuso kadagiti ubbing, ken dadduma pay a krimen. Panunotenyo ti nagdakkel a bilang dagiti nadangran ken natay gapu iti aksidente. Adda met dita ti panagleddaang a napasaran ti binilion a tattao gapu iti sakit, kinalakay, ken ti ipupusay dagiti ay-ayaten.
Napasaran ti maika-20 a siglo ti kakaruan pay laeng a panagsagaba. Manipud 1914 ingganat’ 1918, gistay sangapulo a milion a soldado ti pinapatay ti Gubat Sangalubongan I. Kuna ti dadduma a historiador a kasta met laeng ti kaadu ti napapatay a sibilian. Idi Gubat Sangalubongan II, agarup 50 milion ti napapatay kadagiti nakigubat ken sibilian, a pakairamanan dagiti minilion nga awanan gaway a babbai, ubbing, ken lallakay. Iti kallabes a siglo, minilion pay ti nagbalin a biktima kadagiti panangikisap, kinaranggas iti puli, rebolusion, bisin, ken kinapanglaw. Pattapattaen ti Historical Atlas of the Twentieth Century a nasurok a 180 milion dagiti tattao a natay gapu iti kasta a “sapasap a kinarigat.”
Ti trangkaso Español idi 1918/19 pinapatayna ti 20 milion a tattao. Iti kallabes a dua a dekada, agarup 19 milion ti natay iti AIDS, ket adda 35 milion itan ti nakaptan iti virus a pakaigapuan iti dayta. Minilion nga ubbing ti naulila gapu iti AIDS. Ken di mabilang a maladaga ti matmatay iti AIDS gapu ta naakaranda idi addada pay laeng iti aanakan.
Adda pay dadduma a pakaigapuan ti panagsagaba dagiti ubbing. Maibatay iti impormasion nga impaay ti United Nations Children’s Fund (UNICEF), iti ngudo ti 1995, kinuna ti Manchester Guardian Weekly ti England: “Kadagiti gubat iti naglabas a dekada, 2 milion nga ubbing ti napapatay, 4-5 milion ti nabaldado, 12 milion ti naawanan iti pagtaengan, nasurok a 1 milion ti naulila wenno naisina kadagiti nagannakda ket 10 milion ti agpaspasar iti sikolohikal a pannakatuok.” Inayonyo pay ti napattapatta nga 40 ingganat’ 50 milion nga aborsion iti sangalubongan—iti kada tawen!
Ania ti Mapasamak iti Masanguanan?
Adu ti agkuna nga adda dakes a mapasamak iti masanguanan. Kinuna ti maysa a grupo dagiti sientista: “Dagiti aktibidad ti tao . . . mabalin a balbaliwanda ti agdama a lubong agingga a dinan kabaelan a taginayonen ti biag iti wagas nga ammotayon.” Innayonda: “Uray pay ita, maysa iti kada lima a tattao ti agbibiag iti nakaro a kinapanglaw nga awan umdas a kanenna, ket maysa iti kada sangapulo ti agsagsagaba iti napalalo a malnutrision.” Ginundawayan dagiti sientista a “pakdaaran ti intero a sangatauan no ania ti mapasamak iti masanguanan” sa kinunada: “Kasapulan ti dakkel a panangbalbaliw iti panangimanehartayo iti daga ken iti biag nga adda iti dayta, no kayattay a maliklikan ti nasaknap a panagrigat ti tao ken ti di malapdan a pannakadadael ti sangalubongan a pagtaengantayo iti daytoy a planeta.”
Apay nga impalubos ti Dios ti kasta unay a panagsagaba ken kinadakes? Kasanona a risuten ti kasasaad? Kaano?
[Picture Credit Lines iti panid 3]
Makinngato, wheelchair: UN/DPI Photo 186410C ni P.S. Sudhakaran; tengnga, mabisbisin nga ubbing: WHO/OXFAM; makimbaba, kimmudapis a lalaki: FAO photo/B. Imevbore