BETLEHEM

[Balay ti Tinapay].

1. Maysa nga ili iti kabambantayan ti Juda a tumannawag iti kangrunaan a kalsada nga agturong idiay Beer-seba manipud Jerusalem. Maaw-awagan ita iti Beit Lahm (Bet Lehem), a masarakan iti agarup 9 km (5.5 mi) iti abagatan nga abagatan-a-laud ti nagsaadan ti templo. Ti kangatona nga agarup 777 m (2,550 pie) iti ngatuen ti patar ti baybay ket gistay kangatngato ti mismo a Jerusalem. Nupay nabato ti aw-awayna, agtubo sadiay dagiti olibo, ubas, ken nadumaduma a bukbukel.​—Ru 1:22.

Nabatad a ti immun-una a nagan ti Betlehem ket Efrat (wenno, Efrata). Ni Jacob intabonna ni Raquel “iti dalan nga agturong idiay Efrat, kayatna a sawen, Betlehem.” (Gen 35:19; 48:7) Karaman kadagiti nadakamat nga immun-una a kaputotan ni Juda nga anak ni Jacob ket isu da “Salma nga ama ni Betlehem” (1Cr 2:51, 54) ken “Hur nga inauna ni Efrata ken ama ni Betlehem.” (1Cr 4:4) Ipamatmat daytoy a sasao a mabalin a dagitoy a lallaki ket inapo dagiti Israelita a nagyan iti Betlehem idi agangay. (Kitaenyo ti EFRATA Num. 2.) Idi simrek dagiti Israelita iti Canaan, nagbalin ti Betlehem a paset ti teritoria ti Juda, nupay saan nga espesipiko a nadakamat dayta iti aniaman a listaan dagiti siudad ti Juda ken saan met a nadakamat ti kadakkelna wenno kinalatakna iti daydi a tiempo. Yantangay adda sabali pay a Betlehem iti teritoria ti Zabulon (Jos 19:10, 15), gagangay a mailasin ti Betlehem iti Juda babaen ti pannakadakamat ti Efrat, wenno babaen ti panangawag iti dayta kas “Betlehem idiay Juda.”​—Uk 17:7-9; 19:1, 2, 18.

Mabalin ngarud a ni Ukom Ibzan ket manipud Betlehem idiay Juda, ngem ti kaawan ti aniaman a pannakatukoy ti Juda, wenno Efrat, ti makagapu nga isu matmatan ti adu kas manipud Betlehem idiay Zabulon. (Uk 12:8-10) Ni Elimelec, ti asawana a ni Noemi, ken ti annakda ket naggapuda iti Betlehem, ket ditoy a nagsubli ni Noemi a kaduana ni Ruth a Moabita. (Ru 1:1, 2, 19, 22) Taga Betlehem met ni Boaz, ket ti dadduma pay a pasamak iti libro ti Ruth a nainaig kadagiti inapo ni Jesus (Mt 1:5, 6) napasamakda iti daytoy nga ili ken kadagiti talonna.​—Ru 2:4; 4:11.

Ni David nga anak ni “Jesse a Betlehemita” ket nayanak idiay Betlehem ti Juda, inaywananna dagiti karnero ni amana iti dayta a lugar, ket idi agangay pinulotan sadiay ni Samuel tapno agbalin a masanguanan nga ari ti Israel. (1Sm 16:1, 4, 13, 18; 17:12, 15, 58; 20:6) Kalpasanna, kas maysa a pugante, inil-iliw ni David ti uminum iti danum manipud iti pagurnongan iti danum idiay Betlehem, nga ayan idi ti maysa a kampo dagiti Filisteo. (2Sm 23:14, 15; 1Cr 11:16, 17) Mapaliiw nga adda pay laeng tallo a bubon a masarakan iti makin-amianan a deppaar ti ili. Ni Elhanan a maysa kadagiti nakalalaing a mannakigubat ni David ket anak ti maysa a lalaki a taga Betlehem (2Sm 23:24), kas kadagiti kaanakan ni David a da Joab, Abisai, ken Asael. Naitabon sadiay ti nakaranting a ni Asael kalpasan ti panangpapatay kenkuana ti nabileg a ni Abner.​—2Sm 2:18-23, 32.

Saan a napili ti Betlehem nga agbalin a kabesera ni David nupay adda iti sentro, iti maysa a kangrunaan a kalsada, ken nasayaat ti puestona maipaay iti militar (ta adda iti nangato ken naibangon iti disso a tumantannawag iti maysa a pantok nga apug a bato), ken nupay dayta ti ili ni David. Idi laeng panagturay ti anak ni Solomon a ni Rehoboam a direkta a nadakamat manen ti Betlehem, idi nairaman kadagiti siudad a sinarikedkedan dayta nga ari. (2Cr 11:5, 6) Nagsardeng iti asideg ti Betlehem ti natda kadagiti umili a nabati idiay Juda kalpasan ti pannakaparmek ti Jerusalem iti Babilonia sakbay a simmalogda idiay Egipto. (Jer 41:17) Karaman dagiti lallaki ti Betlehem kadagidiay nagsubli manipud Babilonia kalpasan ti pannakaidestiero.​—Esd 2:21; Ne 7:26.

Kas immun-unan a nadakamat, saan a karaman ti Betlehem kadagiti siudad ti Juda a nailanad iti salsalaysay maipapan kadagiti teritoria a naituding kadagiti tribu. Nupay dakamaten dayta dagiti libro ti Biblia mainaig iti sumagmamano nga indibidual, agparang a saan a nalatak dayta nga ili ken saan met nga aduan iti populasion​—maysa laeng a “purok” idi adda ni Jesus ditoy daga. (Jn 7:42) Gapuna, ni mammadto Mikias iti Mesianiko a padtona iti Mikias 5:2 mabalinna a tukoyen ti Betlehem Efrata a “nakabasbassit tapno mairaman kadagiti rinibu ti Juda.” Ngem ipakita ti padtona a maaddaan ti bassit a Betlehem iti naisangsangayan a dayaw gapu ta sadiay a tumaud ti Mesias. Tinarusan dagiti umili a Judio daytoy a padto a mayanak ken aggapu iti dayta nga ili ti Mesias wenno Kristo (Jn 7:40-42), nga isu met laeng ti patien dagiti panguluen a papadi ken eskribada.​—Mt 2:3-6.

Gapuna, nupay nagsikog ni Maria idiay Nazaret ti Galilea, impasngayna ni Jesus idiay Betlehem ti Judea, tapno matungpal ti nadibinuan a padto. (Lu 1:26-38; 2:4-7) No maaramat dagiti dalan iti agdama, kaipapananna ti panagdaliasat iti agarup 150 km (93 mi) a lumasat iti katurturodan.

Idi tiempo ti pannakaipasngay ni Jesus, adda dagiti pastor iti ruar nga aggigian kadagiti away ken agbambantay kadagiti arbanda iti rabii. (Lu 2:8) Nupay mabalin nga iruar nga ipaarab dagiti karnero no aldaw iti aniaman a tiempo iti tawen, ti kaadda idi dagiti pastor iti ruar nga aggigian iti aw-away ken ti kaaddada sadiay a kadua dagiti arbanda no rabii ket ipatuldona iti piho a tiempo no kaano a nayanak ni Jesus. Ti panagtutudo iti Palestina ket mangrugi iti agarup ngalay ti Oktubre, nga agpaut iti sumagmamano a bulan. No Disiembre masansan nga agtinnag ti niebe iti rabii idiay Betlehem a kas idiay Jerusalem. Gapuna, ti kaadda dagiti pastor ti Betlehem iti aw-away iti rabii ipamatmatna a dayta a panawen ket sakbay a mangrugi ti panagtutudo. Nakaim-imposible met a pagpungtoten ni Cesar Augusto dagiti Judio babaen ti panangibilinna iti panagpasalista iti nalam-ek ken natutudo a bulan ti Disiembre, iti panawen a nakarigrigat ti panagdaliasat.​—Lu 2:1-6; idiligyo ti Mt 24:20.

Saan nga ammo no sadino idiay Betlehem ti orihinal nga ayan ti kuadra a nakayanakan ni Jesus. Sumagmamano a tiempo kalpasan ti pannakayanak ni Jesus idi agtataengen dagiti nagannakna iti maysa a balay, saan nga iti maysa a kuadra, ti Betlehem ket sinarungkaran ti sumagmamano nga astrologo a taga Daya a mangsapsapul iti “ubing.” (Mt 2:1-12) Nupay saan nga impalubos ti Dios nga agbanag iti pannakapapatay ti ubing a ni Jesus ti isasarungkarda, natalipupos ti amin nga ubbing a lallaki a dua ti tawenna nga agpababa iti ili ti Betlehem ken ti teritoriana iti aglikmut ta imbilin ni Ari Herodes a mapapatayda. (Mt 2:12, 16) Iti Mateo 2:17, 18 ti napaltiingan a mannurat inadawna ti padto iti Jeremias 31:15 kas agaplikar iti napasamak iti daydi a tiempo.​—Kitaenyo ti RAQUEL.

2. Maysa nga ili iti teritoria ti Zabulon. (Jos 19:10, 15) Nalabit daytoy a Betlehem ti naggapuan ni Ukom Ibzan, ket daytoy nga ili ti nakaitabonanna, yantangay iti salaysay saan a nadakamat ti Efrat wenno ti Juda. (Uk 12:8-10) Ti Betlehem ti Zabulon ket naikuna nga isu ti Beit Lahm (Bet Lehem Ha-Gelilit) nga agarup 11 km (7 mi) iti laud nga amianan-a-laud ti Nazaret.

[Ladawan iti panid 452]

Ti Betlehem, ti lugar a nakayanakan ni Jesus, kas langana ita