GIHON

[Agpuspussuak; Agkubkubbuar].

1. Maysa kadagiti uppat a karayan a simmina iti karayan nga agay-ayus manipud Eden, nadeskribir kas “manglawlaw iti intero a daga ti Cus.” (Ge 2:10, 13) Saan a masigurado no ania ken sadino daytoy a karayan iti agdama. Uray maipapan iti ayanna, kasla imposible a ti “daga ti Cus” a natukoy ditoy ket irepresentarna ti Etiopia, kas iti masansan a panangirepresentarna kadagiti naud-udi a salaysay. Mabalin a tumukoy iti daga a nagnaedan ni Cus sakbay a napasamak ti pannakaiwarawara idi nariribuk ti pagsasao idiay Babel. (Ge 11:9) Adda dagiti mangibaga a ti Gihon isu ti Karayan Araxes (agdama a Karayan Araks), a mangrugi iti bambantay iti amianan a laud ti Danaw Van ken rummuar iti Baybay Caspiano. Dadduma a leksikograpo inaigda ti “daga ti Cus” iti Genesis 2:13 kadagiti Kassita (Akkadiano, kassu), maysa nga ili iti nangato a tanap ti makintengnga nga Asia a nadakamat kadagiti kitikit iti kadaanan a cuneiform ngem saan pay laeng a nalawag ti pakasaritaanna. (Lexicon in Veteris Testamenti Libros, da L. Koehler ken W. Baumgartner, Leiden, 1958, p. 429; A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, da Brown, Driver, ken Briggs, 1980, p. 469) Iti sabali pay a panangtarus, mapaliiw a naawagan Kusi wenno Kushim ti dadduma nga Arabiano nga adda iti Peninsula ti Arabia, kas ipaspasimudaag ti Habakuk 3:7, a sadiay ti Cusan naipada iti Midian, nabatad a kas maymaysa a disso wenno kas kabangibang a daga. Ngarud adda nagduduma a posibilidad, ngem gapu kadagiti nalawag a panagbalbaliw ti kasasaad dagiti disso iti rabaw ti daga kas resulta ti sangalubongan a Layus, awan ti magteng a positibo a konklusion.​—Kitaenyo ti CUS Num. 2.

2. Maysa nga ubbog a maaw-awagan ita iti Ha Gihon nga aggubuay iti siguden a rukib iti Ginget Kidron nga adda iti asideg ti daya ti makinngato nga ungto ti benneg ti Jerusalem a naawagan idi un-unana iti “Siudad ni David.” (2Cr 32:30) Isu idi dayta ti kangrunaan a gubuayan ti danum maipaay iti siudad kadagidi kadaanan a tiempo, yantangay adda laeng dua nga ubbog iti dayta a lugar. Ti nagan a Gihon ket mayanatup unay iti daytoy nga ubbog yantangay pasaray ‘agkubbuar’ nga agingga iti mamimpat wenno maminlima iti maysa nga aldaw kalpasan ti natutudo a kalam-ekna, ngem manmano iti panawen ti tikag.

Patien ti kaaduan a ti ubbog ti Gihon ket maysa kadagiti inaramat ni Heneral Joab idi sinerrekna ti gistay di mastrek a salindeg dagiti Jebuseo idiay Jerusalem, isu a nakautibo dayta ni David. (1Cr 11:6) Nupay mangpataud kadagiti parikut ti pannakaipatarus ti Hebreo a teksto iti 2 Samuel 5:8, ipasimudaag ti gagangay a patarus nga adda maysa nga “usok ti danum,” a tinukoy ni David idi imparegtana ti idadarup iti siudad. Idi 1867 K.P., natakuatan ni Charles Warren ti maysa a kalasugan ti danum nga aggapu iti rukib a pagtaudan ti ubbog ti Gihon nga agpatingga iti maysa a ban-aw wenno pagurnongan iti danum kalpasan ti agarup 20 m (66 pie) a distansia. Iti ngatuen daytoy a ban-aw adda maysa a gutbaw iti bato nga agpangato iti 11 m (36 pie), ket iti ngato ti gutbaw adda mapagtakderan dagiti tattao a mangipauy-oy kadagiti pagsakdo tapno tumawingda iti danum manipud iti ban-aw iti baba. Manipud iti gutbaw adda agarup 39 m (128 pie) ti kawatiwatna a pagsalogan nga agsubli iti uneg ti siudad. Babaen iti daytoy, patien a makapan latta dagiti Jebuseo iti gubuayan ti danumda uray pay no saandan a makaruar iti ruar dagiti pader ti siudad gapu iti idadarup dagiti kabusor. Nupay saan a direkta a nadakamat ti ubbog ti Gihon iti salaysay, naikuna a babaen iti daytoy a kalasugan ti danum situtured a nakastrek ni Joab ken ti lallakina iti siudad.

Idi agangay, idiay Gihon ti nakapulotan ni Solomon kas ari gapu iti bilin ni David. Nupay saan a makita idiay ubbog a naawagan En-rogel nga agarup 700 m (2,300 pie) ti kaadayona manipud Gihon ti simmaganad a naariwawa a panagmartsa dagiti umili idi sirarag-o a sumursurotda ken Solomon nga agsubli iti siudad, nalaka laeng a mangngeg dayta ti nadursok a ni Adonias ken dagiti sangailina nga agdadaya idi idiay En-rogel.​—1Ar 1:9, 10, 33-41.

Impalgak met dagiti panagkabakab ti arkeolohia nga adda daan a makinruar a kanal nga aggapu iti ubbog ti Gihon sa agpaabagatan a tumaraigid iti darisdis ti “Siudad ni David.” Agpatingga daytoy a kanal iti maysa a ban-aw nga adda iti arisadsad ti dimmawadaw a turod nga immuna nga ayan ti kadaanan a siudad​—iti makin-abagatan nga ungto ti dimmawadaw a turod, nga agturong iti nagsapalan ti Ginget Tyropoeon ken ti Ginget Kidron. Medio agpasalog wenno agpababa ti pannakaaramid ti kanal, isu a nakain-inayad ti panagayus ti danum. Nalabit daytoy a kanal ti natukoy iti padto ni Isaias idi tiempo ni Ari Acaz (761-746 K.K.P.), a ti ‘siaalumamay wenno nakain-inayad a panagayus ti dandanum’ naigidiat iti napegges a pananglayus dagiti rumaraut nga Asirio nga impadto ni Isaias a mangdarup iti Juda inton agangay.​—Isa 8:5-8.

Idi dandanin dumarup dagiti Asirio bayat ti panagturay ni Ezekias (732 K.K.P.), nangaramid ni Ari Ezekias kadagiti pamuspusan tapno masigurado a ti abasto a danum ti Jerusalem ket saan a maagaw ti kabusor. (2Cr 32:2-4) Nupay kasta, ipakita ti rekord iti 2 Cronicas 32:30 a nalabit iti sabali pay a gundaway, inappedna ti panagayus ti Gihon iti sigud a kalasugan dayta ket inawidna ti dandanum nga inturong iti makinlaud a deppaar ti “Siudad ni David,” iti uneg a mismo dagiti sarikedked ti Jerusalem. Naipalgak idi 1880 K.P. ti pammaneknek no kasano nga inaramidna daytoy idi a nasarakan ti maysa a kitikit iti pader ti maysa nga usok ti danum nga agpatingga iti pagaammo ita kas Ban-aw ti Siloam iti makinlaud a deppaar ti daan a “Siudad ni David.” Ti kitikit a nailanad iti nagkauna a Hebreo a teksto idi maikawalo a siglo K.K.P., deskribirenna a dua a bunggoy dagiti lallaki ti nangkabakab iti usok iti solido a bato a nagsinnabatda manipud agsumbangir a pungto. Idi naan-anay a nawaknitanen ti usok idi 1910, natakuatan nga agarup 533 m (1,749 pie) ti kaatiddogna, nga addaan iti promedio a kangato a 1.8 m (6 pie) ket no dadduma umilet iti 0.5 m (20 pul.) laeng. Nabatad a daytoy a nakaskasdaaw a gapuanan ti inhenieria ket bunga dagiti panangikagumaan ni Ezekias a mangsalaknib ken mangtaginayon iti abasto a danum ti Jerusalem nga aggapgapu iti Gihon.

Ni Ari Manases, anak ni Ezekias, pinalawana dagiti sarikedked ti Jerusalem bayat ti panagturayna (716-662 K.K.P.), nga imbangonanna ti makinruar a pader ti “Siudad ni David” agingga iti “lauden ti Gihon,” ngarud saanna a sinaklaw ti ubbog ti Gihon.​—2Cr 32:33; 33:14.

Ti dandanum ti Gihon ket agtultuloy pay laeng nga agay-ayus iti “Usok Siloam,” a naikuna a gapuanan ni Ezekias.

[Mapa iti panid 897]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ofel

Bantay Sion

Siudad ni David

Balay ni David

Gihon

Usok ni Ezekias

Kanal

Ban-aw ti Siloam

Makimbaba a Ban-aw

N. G. ti Kidron

Ginget Tyropoeon

[Ladawan iti panid 896]

Ti Ban-aw ti Siloam a pagturturongan ti dandanum ti Ubbog ti Gihon