BIBLIA
Ti Nasantuan a Kasuratan, ti naipaltiing a Sao ni Jehova, mabigbigbig kas kalalatakan a libro iti amin a panawen gapu iti kinadaanna, dagup a sirkulasionna, bilang ti pagsasao a nakaipatarusannan, mangringbaw a kinatan-okna kas obra maestra iti literario, ken mangdaeg a kinapategna iti intero a sangatauan. Yantangay saan nga agpampannuray iti amin a sabsabali pay a libro, awan ti tultuladenna a libro. Makapagtakder a bukbukodna, nga ipaayna ti dayaw iti naisalsalumina nga Autorna. Naisalsalumina met ti Biblia yantangay nalasatanna ti nadawdawel a pannakasupiat ngem ti aniaman a sabali pay a libro, ta ginura ti adu a kabusor.
Nagan. Ti Iloko a sao a “Biblia” naggapu iti Latin manipud Griego a sao a bi·bliʹa, kaipapananna ti “babassit a libro.” Naadaw met daytoy iti biʹblos, maysa a sao a mangdeskribir iti makin-uneg a paset ti mula a papiro a naaramat iti panagaramid iti nagkauna a porma ti papel. Ti siudad ti Gebal iti Fenicia, a nalatak gapu iti negosiona a papiro, ket inawagan dagiti Griego iti “Byblos.” (Kitaenyo ti Jos 13:5, Rbi8 ftn.) Idi agangay, ti bi·bliʹa tumukoyen iti nadumaduma a surat, lukot, libro, ken idi kamaudiananna, iti koleksion ti babassit a libro a mangbukel iti Biblia. Daytoy a koleksion inawagan ni Jerome iti Bibliotheca Divina, ti Nadibinuan a Libraria.
Ni Jesus ken dagiti mannurat iti Kristiano a Griego a Kasuratan tinukoyda ti koleksion ti sagrado a sursurat kas “Kasuratan,” wenno “nasantuan a Kasuratan,” “nasantuan a sursurat.” (Mt 21:42; Mr 14:49; Lu 24:32; Jn 5:39; Ara 18:24; Ro 1:2; 15:4; 2Ti 3:15, 16) Daytoy a koleksion ket naisurat nga ebkas ti mannakikomunikar a Dios, ti Sao ti Dios, ket nabigbig daytoy iti sasao a kas iti “ebkas ti ngiwat ni Jehova” (De 8:3), “sasao . . . ni Jehova” (Jos 24:27), “bilin ni Jehova” (Esd 7:11), “linteg ni Jehova,” “pammalagip ni Jehova,” “bilin manipud ken Jehova” (Sal 19:7, 8), “sao ni Jehova” (Isa 38:4; Mt 4:4; 1Te 4:15). Dagitoy a surat maulit-ulit a nadakamat kas “sagrado a pammakdaar ti Dios.”—Ro 3:2; Ara 7:38; Heb 5:12; 1Pe 4:11.
Pannakabingbingay. Innem a pulo ket innem nga indibidual a libro manipud Genesis agingga iti Apocalipsis ti mangbukel iti kanon ti Biblia. Ti pannakapili dagitoy nga espesipiko a libro, ken ti di pannakairaman ti adu a sabsabali pay, ket pammaneknek a ti Nadibinuan nga Autor saanna laeng nga impaltiing ti pannakaisuratda no di ket siaannad pay a sinaluadanna ti pannakakolekta ken pannakataginayonda iti sagrado a katalogo. (Kitaenyo ti APOKRIPA; KANON.) Ti 39 kadagiti 66 a libro, a mangbukel iti tallo a kakapat dagiti linaon ti Biblia, ket pagaammo kas Hebreo a Kasuratan, yantangay damo a naisuratda amin iti dayta a pagsasao malaksid iti sumagmamano a babassit a benneg a naisurat iti Aramaiko. (Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28) Babaen ti panamagtitipon iti sumagmamano kadagitoy a libro, naaddaan dagiti Judio iti dagup a 22 wenno 24 laeng a libro, nupay kasta isu met laeng a material ti linaon dagitoy. Agparang met a kaugalianda idi ti kanayonan pay a panangbingbingay iti Kasuratan iti tallo a paset— ‘ti linteg ni Moises, dagiti Mammadto, ken dagiti Salmo.’ (Lu 24:44; kitaenyo ti HEBREO A KASURATAN.) Ti maudi a kakapat ti Biblia ket pagaammo kas Kristiano a Griego a Kasuratan, a naawagan iti kasta agsipud ta ti 27 a libro a mangbukel itoy a benneg ket naisurat iti Griego. Ti panangisurat, panangkolekta, ken panangurnos kadagitoy a libro iti kanon ti Biblia iparangarangda met ti panangtarawidwid ni Jehova nanipud rugi agingga a nalpas.—Kitaenyo ti KRISTIANO A GRIEGO A KASURATAN.
Saan a dagiti orihinal a mannurat ti nangaramid iti kanayonan pay a panangbingbingay iti Biblia kadagiti kapitulo ken bersikulo (ti KJ addaan iti 1,189 a kapitulo ken 31,102 a bersikulo), ngem makatulong unay dayta a pannakabingbingay a nainayon kalpasan ti sinigsiglo. Dagiti Masorete biningbingayda ti Hebreo a Kasuratan kadagiti bersikulo; kalpasanna idi maika-13 a siglo ti Kadawyan a Panawentayo nainayon ti pannakabingbingay iti kapitulo. Kamaudiananna, naipablaak idi 1553 ti edision ni Robert Estienne iti Pranses a Biblia kas kaunaan a kompleto a Biblia nga addaan iti kas iti agdama a pannakabingbingay iti kapitulo ken bersikulo.
Ti intero nga 66 a libro ti Biblia buklenda ti maysa laeng a gapuanan, naan-anay a kompleto. No kasano a dagiti marka a kapitulo ken bersikulo nanam-ay a katulongan laeng iti panagadal iti Biblia ken saan a nairanta a mangpakapuy iti kinatunos ti intero a Biblia, kasta met laeng ti pannakabenneg ti Biblia, a naaramid sigun iti kangrunaan a pagsasao a naaramat kadagiti manuskrito a dimmanon iti panawentayo. Ngarud, addaantayo agpadpada iti Hebreo ken Griego a Kasuratan, a ti “Kristiano” nainayon iti naud-udi a nadakamat tapno maiduma iti Griego a Septuagint, nga isu ti Hebreo a paset ti Kasuratan a naipatarus iti Griego.
“Daan a Tulag” ken “Baro a Tulag.” Itatta, kadawyanen ti panangtukoy iti Kasuratan a naisurat iti Hebreo ken Aramaiko kas ti “Daan a Tulag.” Naibatay daytoy iti mabasa iti 2 Corinto 3:14 a sadiay naaramat ti Griego a sao a di·a·theʹkes a ti kaipapananna ket “tulag,” kas iti dadduma pay a 32 a paset a pagparanganna iti Griego a teksto. Umiso ti “daan a tulag” a mabasa iti adu nga agdama-aldaw a patarus. (NE, RS, JB) Saan a tuktukoyen ditoy ni apostol Pablo ti intero a Hebreo ken Aramaiko a Kasuratan. Saanna met a kayat a sawen a ti naipaltiing a Kristiano a sursurat ket buklen ti “baro a tulag.” Ti daan a Linteg ti tulag ti tuktukoyen ti apostol, daydiay inlanad ni Moises iti Pentateuko ken mangbukel iti maysa laeng a paset ti Kasuratan sakbay ti panawen Kristiano. Daytoy ti makagapu nga iti sumaganad a bersikulo kunaenna, “no ni Moises ket mabasa.”
Ngarud, awan ti nainkalintegan a pangibatayan iti panangawag iti Hebreo ken Aramaiko a Kasuratan kas “Daan a Tulag” ken iti panangawag iti Kristiano a Griego a Kasuratan kas “Baro a Tulag.” Ni Jesu-Kristo a mismo tinukoyna ti koleksion ti sagrado a sursurat kas “Kasuratan.” (Mt 21:42; Mr 14:49; Jn 5:39) Tinukoy ida ni apostol Pablo kas “nasantuan a Kasuratan,” “Kasuratan,” ken “nasantuan a sursurat.”—Ro 1:2; 15:4; 2Ti 3:15.
Autor. Ti naipakuyog a listaan ipakitana nga agarup 40 a natauan a sekretario wenno eskriba ti inusar ti maymaysa nga Autor iti pannakailanad ti naipaltiing a Sao ni Jehova. “Amin a Kasuratan impaltiing ti Dios,” ket ramanen daytoy ti sursurat iti Kristiano a Griego a Kasuratan agraman ti “dadduma a Kasuratan.” (2Ti 3:16; 2Pe 3:15, 16) Daytoy sasao nga “impaltiing ti Dios” ti pakaipatarusan ti Griego a sao a the·oʹpneu·stos, a kaipapananna ti “insang-aw ti Dios.” Babaen ti ‘panangsang-awna’ kadagiti matalek a tattao, ti Dios pinagtignayna kadakuada ti espirituna, wenno aktibo a puersana, ken inwanwanna ida a mangisurat iti kayatna mailanad, ta kas adda a naisurat, “ti padto saan a naiyeg uray kaano babaen ti pagayatan ti tao, no di ket dagiti tattao nagsaoda manipud iti Dios bayat nga idaldalan ida ti nasantuan nga espiritu.”—2Pe 1:21; Jn 20:21, 22; kitaenyo ti NAIPALTIING, NAPALTIINGAN.
Daytoy di makita a nasantuan nga espiritu ti Dios isu ti simboliko a ‘ramayna.’ Gapuna, idi a ti tattao nakitada ni Moises nga agar-aramid kadagiti datdatlag inyebkasda: “Ramay ti Dios dayta!” (Ex 8:18, 19; idiligyo iti sasao ni Jesus iti Mt 12:22, 28; Lu 11:20.) Iti umasping a pannakaiparangarang ti nadibinuan a pannakabalin, rinugian ti “ramay ti Dios” nga isurat ti Biblia babaen ti panangikitikit iti Sangapulo a Bilin kadagiti tapi a bato. (Ex 31:18; De 9:10) Ngarud, simple a banag ken Jehova ti panagusar iti tattao kas eskribana uray no ti sumagmamano ket “awan adalna ken gagangay” no iti pannakasanay iti pagadalan (Ara 4:13), ken uray no dayta nga indibidual ket maysa a pastor, mannalon, agar-aramid iti tolda, mangngalap, agsingsingir iti buis, mangngagas, padi, mammadto, wenno ari. Ti aktibo a puersa ni Jehova inkabilna dagiti kapanunotan iti panunot ti mannurat ket, iti sumagmamano a gundaway, binay-anna a ti mannurat iyebkasna ti nadibinuan a kapanunotan iti bukodna a sasao, iti kasta impalubosna a ti personalidad ken dagiti kababalin ti indibidual ket agminar iti surat, ngem maigiddan iti dayta tinaginayonna ti nakangayngayed a kinamaymaysa ti tema ken panggep. Iti kastoy a pamay-an, ti napataud a Biblia, a pudno a mangyan-anninaw iti panunot ken pagayatan ni Jehova, linab-awanna ti sursurat ti tattao laeng no iti kinabaknang ken iti saklaw. Sinigurado ti Mannakabalin-amin a Dios a ti naisurat a Saona a kinapudno ket nailanad iti pagsasao a nalaka a maawatan ken nalaka nga ipatarus iti gistay aniaman a pagsasao.
Awanen ti sabali pay a libro a nakabaybayag ti pannakakompletona a kas iti Biblia. Idi 1513 K.K.P. rinugian ni Moises ti panangisurat iti Biblia. Ti dadduma pay a sagrado a sursurat ket nainayon iti naipaltiing a Kasuratan agingga iti maysa a tiempo kalpasan ti 443 K.K.P. idi nairingpas da Nehemias ken Malakias dagiti libroda. Kalpasanna adda gistay 500 a tawen a baet iti pannakaisurat ti Biblia, agingga idi insurat ni apostol Mateo ti salaysayna iti pakasaritaan. Nganngani 60 a tawen kalpasanna, ni Juan, ti kaudian kadagiti apostol, innayonna ti Ebangheliona ken tallo a suratna tapno makompleto ti kanon ti Biblia. Gapuna, iti dagupna amin, maysa a periodo nga aganay a 1,610 a tawen ti sinaklaw ti pannakapataud ti Biblia. Hebreo amin dagiti mannurat ket, ngarud, pasetda iti ili a ‘nakaitalkan dagiti sagrado a pammakdaar ti Dios.’—Ro 3:2.
Ti Biblia ket saan a maysa a di agkakanaig nga ummong wenno koleksion dagiti aglalaok a pirsay manipud Judio ken Kristiano a literatura. Imbes ketdi, maysa dayta nga organisasional a libro, natunos unay ken agkakanaig ti nagduduma a bennegna, a pudno a mangyanninaw iti sistematiko a kinaurnos ti mismo a Namarsua-Autor. Daytoy nga organisasional nga aspeto ti Biblia ket iyanninag ken itan-ok dagiti pannakilangen ti Dios iti Israel iti panangtedna kadakuada iti nalawa ti saklawna a kodigo ti linteg kasta met kadagiti alagaden a mangtarawidwid iti bambanag uray pay agingga iti babassit a detalye ti panagbiag iti pakarso—bambanag nga idi agangay nayanninaw iti Davidiko a pagarian kasta met iti urnos ti kongregasion iti nagtetengngaan dagiti umuna a siglo a Kristiano.
Linaonna. No maipapan kadagiti linaonna, daytoy a Libro dagiti Libro ipalgakna ti napalabas, ilawlawagna ti agdama, ken ipadtona ti masanguanan. Dagitoy ket bambanag a Daydiay laeng makaammo iti panungpalan manipud punganay ti makabalin a mangputar. (Isa 46:10) Mangrugi babaen ti panangisalaysayna iti pannakaparsua ti langit ken daga, sumaganad nga ilanad ti Biblia ti nasaknap-saklawna a salaysay maipapan iti paspasamak a nangisagana iti daga tapno pagnaedan ti tao. Kalpasanna naipalgak ti pudpudno a sientipiko a pannakailawlawag ti nagtaudan ti tao—no kasano a ti biag naggapu laeng iti maysa a Manangted-Biag—kinapudno a ti laeng makailawlawag isu ti Namarsua nga agak-akem itan kas Autor. (Ge 1:26-28; 2:7) Iti pannakaisalaysay ti makagapu no apay a matmatay ti tattao, naidatag ti kangrunaan a tema ti intero a Biblia. Daytoy a tema—ti pannakaalangon ti kinasoberano ni Jehova ken ti naan-anay a kaitungpalan ti panggepna maipaay iti daga babaen ti Pagarianna iti sidong ni Kristo, ti naikari a Bin-i—nagupgop iti kaunaan a padto maipapan iti ‘bin-i ti babai.’ (Ge 3:15) Nasurok a 2,000 a tawen ti naglabas sakbay a nadakamat manen daytoy a kari maipapan iti maysa a “bin-i,” idi a ti Dios imbagana ken Abraham: “Babaen ti bin-im pudno unay a dagiti amin a nasion iti daga bendisionandanto ti bagbagida.” (Ge 22:18) Nasurok a 800 a tawen kalpasanna, adda manen pammasiguro a naipaay iti kaputotan ni Abraham a ni Ari David, ket iti panaglabas ti ad-adu pay a tiempo, dagiti mammadto ni Jehova pinagtalinaedda a sumsumged a siraraniag daytoy nga apuy ti namnama. (2Sm 7:12, 16; Isa 9:6, 7) Nasurok a 1,000 a tawen kalpasan ni David ken 4,000 a tawen kalpasan ti orihinal a padto idiay Eden, nagparang a mismo ti Naikari a Bin-i, ni Jesu-Kristo, ti legal nga agtawid iti “trono ni David nga amana.” (Lu 1:31-33; Ga 3:16) Iti ipapatayna gapu iti panangsugat kenkuana ti naindagaan a bin-i ti “serpiente,” daytoy nga “Anak ti Kangatuan” impaayna ti gatad ti subbot a panggatang iti napukaw a kalintegan iti biag nga agpaay kadagiti putot ni Adan, iti kasta impaayna ti kakaisuna a pamay-an a pakagun-odan ti sangatauan iti agnanayon a biag. Kalpasanna isu naitan-ok iti nangato, tapno urayenna sadiay ti naituding a tiempo a panangitapuakna ditoy daga iti “kadaanan a serpiente, daydiay naawagan iti Diablo ken Satanas,” nga inton kamaudiananna madadael iti agnanayon. Ngarud, bayat ti pannakaibatad ti naindaklan a panggep ni Jehova babaen ti Pagarianna, ti nadaeg a tema a naipakaammo iti Genesis ken dimmur-as ken napalawa iti intero a nabatbati a paset ti Biblia dimtengen iti nadayag a tampokna, kas makita kadagiti pangserra a kapitulo ti Apocalipsis.—Apo 11:15; 12:1-12, 17; 19:11-16; 20:1-3, 7-10; 21:1-5; 22:3-5.
Babaen iti daytoy a Pagarian iti sidong ni Kristo a Naikari a Bin-i, maalangonto ti kinasoberano ni Jehova ken masantipikarto ti naganna. Kas panangitampok iti daytoy a tema, ti Biblia intan-okna nga ad-adda pay ti personal a nagan ti Dios, no idilig iti aniaman a sabali pay a libro; agparang dayta a nagan iti 6,973 a daras iti Hebreo a Kasuratan a paset ti Baro a Lubong a Patarus. Dayta ket kanayonan iti pannakaaramat ti ab-ababa a porma a “Jah” ken iti adu a gundaway a maisilpo dayta tapno maporma ti sabali pay a nagnagan a kas iti “Jehosua,” a kaipapananna ti “Ni Jehova ket Salakan.” (Kitaenyo ti JEHOVA [Kinapateg ti Nagan].) Saantayo koma nga ammo ti nagan ti Namarsua, ti dakkel nga isyu a pinataud ti panagrebelde idiay Eden a nakainaigan ti kinasoberanona, wenno ti panggep ti Dios a panangsantipikar iti naganna ken panangalangon iti kinasoberanona iti sanguanan ti intero a sangaparsuaan no dagitoy a banag saan a naipalgak iti Biblia.
Iti daytoy a libraria a buklen ti 66 a babassit a libro, ti tema ti Pagarian ken nagan ni Jehova nasinged ti pannakaibugasda iti impormasion maipapan iti adu a suheto. Ti panangtukoyna kadagiti tay-ak ti pannakaammo a kas iti agrikultura, arkitektura, astronomia, daniw, enhenieria, etnolohia, gobierno, kemika, kinadalus, komersio, musika, pilolohia, ken taktika iti pannakigubat ket nairamraman laeng iti pannakabukel ti tema; saan a kas sistematiko a panagibinsabinsa. Nupay kasta, naglaon dayta iti paggamengan a naruay iti impormasion maipaay kadagiti arkeologo ken paleograpo.
Kas umiso a historikal a gapuanan ken maysa a mangsukisok unay iti napalabas, ti Biblia adayo a naringringbaw ngem ti amin a sabsabali pay a libro. Nupay kasta, dakdakkel unay ti pategna no iti tay-ak ti panagipadto, yantangay ipadtona ti masanguanan a ti laeng Ari ti Kinaagnanayon ti makaipalgak a siuumiso. Ti panagmartsa dagiti kabilgan a turay iti lubong iti unos ti sinigsiglo, agingga iti mismo nga itatanor dagiti agdama-aldaw nga institusion ken ti panagpatinggada inton kamaudiananna, ket naimpadtuan a nainaig kadagiti napaut ti saklawda a padto ti Biblia.
Iti praktikal unay a pamay-an, ti Sao ti Dios a kinapudno wayawayaanna ti tattao manipud kinaignorante, an-anito, natauan a pilpilosopia, ken minamaag a tradision ti tattao. (Jn 8:32) “Ti sao ti Dios nabiag ken adda bilegna.” (Heb 4:12) No awan ti Biblia saantayo koma nga ammo ni Jehova, saantayo koma nga ammo dagiti nakaskasdaaw a pagimbagan nga ibunga ti subbot a sakripisio ni Kristo, ken saantayo koma a matarusan dagiti makalikaguman a masapul nga annuroten tapno magun-odan ti agnanayon a biag iti nalinteg a Pagarian ti Dios wenno iti sidong dayta.
Ti Biblia ket kapraktikalan a libro iti dadduma pay a pamay-an, ta mangipaay iti nasayaat a pammalakad kadagiti Kristiano no kasanoda a makapagbiag ita, no kasanoda a maitultuloy ti ministerioda, ken no kasanoda a malasatan daytoy agsapsapul-ragragsak a sistema ti bambanag a bumusbusor iti Dios. Naibaga kadagiti Kristiano a ‘saanda nga agpaisukogen iti daytoy a sistema ti bambanag’ babaen ti panangpabaroda iti panunotda manipud nailubongan a panagpampanunot, ket maaramidanda daytoy babaen ti pannakaadda kadakuada ti isu met laeng a kababalin iti isip, nga isu ti kinapakumbaba, “nga adda met ken Kristo Jesus” ken babaen ti pananguksobda iti daan a personalidad ken panangikawesda iti baro a personalidad. (Ro 12:2; Fil 2:5-8; Efe 4:23, 24; Col 3:5-10) Daytoy kaipapananna ti panangiparangarangda iti bunga ti espiritu ti Dios, “ayat, rag-o, talna, mabayag a panagitured, kinamanangngaasi, kinaimbag, pammati, kinaalumamay, panagteppel”—suheto a kasta unay ti pannakaibinsabinsada iti intero a Biblia.—Ga 5:22, 23; Col 3:12-14.
Kinaumiso. Ti kinaumiso ti Biblia ket inatakar ti adu a grupo, ngem awan a pulos kadagitoy a panagregget ti nakadadael wenno nakapakapuy iti takder dayta.
Pakasaritaan iti Biblia. Kinuna naminsan ni Sir Isaac Newton: “Ad-adu ti nasarakak a sigsigurado a tanda ti kinaumiso iti Biblia ngem iti aniaman a sekular a pakasaritaan.” (Two Apologies, ni R. Watson, London, 1820, p. 57) Iti aniaman a punto a mabalin a suboken, natibker ti kinatarnawna iti kinapudno. Umiso ken mapagpannurayan ti inlanadna a pakasaritaan. Kas pagarigan, saan a pulos masupiat ti ibagbagana maipapan iti pannakatnag ti Babilonia kadagiti Medo ken Persiano (Jer 51:11, 12, 28; Da 5:28), uray ti ibagbagana maipapan iti tattao a kas ken Nabucodonosor ti Babilonia (Jer 27:20; Da 1:1); Ari Sisac ti Egipto (1Ar 14:25; 2Cr 12:2); Tiglat-pileser III ken Senaquerib ti Asiria (2Ar 15:29; 16:7; 18:13); kadagiti emperador ti Roma a da Augusto, Tiberio, ken Claudio (Lu 2:1; 3:1; Ara 18:2); kadagiti Romano a kas kada Pilato, Felix, ken Festo (Ara 4:27; 23:26; 24:27); uray ti ibagbagana maipapan iti templo ni Artemis idiay Efeso ken iti Areopago idiay Atenas (Ara 19:35; 17:19-34). No iti tunggal detalye ti pakasaritaan, umiso ti ibagbaga ti Biblia maipapan kadagitoy wenno iti aniaman a sabsabali pay a lugar, tattao, wenno paspasamak.—Kitaenyo ti ARKEOLOHIA.
Puli ken pagsasao. Pudno met ti ibagbaga ti Biblia maipapan kadagiti puli ken pagsasao ti sangatauan. Amin a tattao, aniaman ti kasasaad, kultura, kolor, wenno pagsasaoda, ket kameng ti maymaysa a natauan a pamilia. Ti nagkatlo a pannakabingbingay ti natauan a pamilia a nagbalin a Jafetiko, Hamitiko, ken Semitiko a pulpuli, nga amin dagitoy nagtaudda ken Adan babaen ken Noe, ket saan a pulos makuestionar. (Ge 9:18, 19; Ara 17:26) Kuna ni Sir Henry Rawlinson: “Uray no dagiti nagsasangaan laeng dagiti pagsasao ti giyatayo, ken saanen a pulos nga iraman dagiti kunaen ti nainkasuratan a rekord, kaskasdi nga iti tantanap latta ti Sinar ti maipatuldo a nagtaudan ti panagwaras ti nagduduma a linia ti pagsasao.”—The Historical Evidences of the Truth of the Scripture Records, ni G. Rawlinson, 1862, p. 287; Ge 11:2-9.
Kinapraktikal. Dagiti sursuro, pagarigan, ken doktrina ti Biblia ket kapraktikalan maipaay iti agdama-aldaw a tao. Dagiti nalinteg a prinsipio ken nangangato a moral a pagalagadan a linaon daytoy a libro isaluminana dayta kas adayo a naringringbaw ngem ti amin a sabsabali pay a libro. Saan laeng a sungbatan ti Biblia dagiti napateg a saludsod no di ket mangipaay pay iti adu a praktikal a singasing a, no suroten, makatulong unay iti panangpasayaat iti pisikal ken mental a salun-at ti populasion ti daga. Ti Biblia mangipasdek kadagiti prinsipio maipapan iti umiso ken di umiso nga agpaay kas pagannurotan iti nalinteg a saritaan iti negosio (Mt 7:12; Le 19:35, 36; Pr 20:10; 22:22, 23), kinagaget (Efe 4:28; Col 3:23; 1Te 4:11, 12; 2Te 3:10-12), nadalus a moral a kababalin (Ga 5:19-23; 1Te 4:3-8; Ex 20:14-17; Le 20:10-16), makapabileg a panagtitimpuyog (1Co 15:33; Heb 10:24, 25; Pr 5:3-11; 13:20), nasayaat a relasion ti pamilia (Efe 5:21-33; 6:1-4; Col 3:18-21; De 6:4-9; Pr 13:24). Kas iti kinuna naminsan ti nalatak nga edukador a ni William Lyon Phelps: “Patiek a ti pannakaammo iti Biblia uray no awan naragpat a kurso iti kolehio ket napatpateg ngem iti kurso iti kolehio nga awanan iti Biblia.” (The New Dictionary of Thoughts, p. 46) Maipapan iti Biblia, insurat ni John Quincy Adams: “Kadagiti amin a libro iti lubong, dayta ti kaaduan ti maitulong iti panamagbalin iti tattao kas naimbag, masirib, ken naragsak.”—Letters of John Quincy Adams to His Son, 1849, p. 9.
Kinaumisona mainaig iti siensia. Awan pagkurangan ti Biblia no maipapan iti kinaumisona mainaig iti siensia. Ti Biblia umiso mainaig iti siensia uray no maipapan iti panangdeskribirna iti in-inut a pannakaisagana ti daga tapno pagyanan ti tao (Ge 1:1-31), panangikunana a ti daga nagtimbukel ken agbitbitin iti “awan” (Job 26:7; Isa 40:22), panangklasipikarna iti liebre kas managngatingat (Le 11:6), wenno panangideklarana a, “ti kararua ti lasag adda iti dara.”—Le 17:11-14.
Kultura ken kaugalian. Kadagiti punto a nainaig kadagiti kultura ken kaugalian, saan a pulos agbiddut ti Biblia. No politika ti pagsasaritaan, ti Biblia kanayon a dakamatenna ti agturay babaen iti maitutop a titulo nga ik-ikutanna iti tiempo ti panagsurat. Kas pagarigan, da Herodes Antipas ken Lisanias natukoyda kas agtuturay iti distrito (tetrarka), ni Herodes Agripa (II) kas ari, ken ni Galion kas prokonsul. (Lu 3:1; Ara 25:13; 18:12) Idi kaaldawan dagiti Romano, gagangay dagiti martsa ti panagballigi dagiti nangabak a buyot, agraman dagiti nakautiboda. (2Co 2:14) Iti Biblia, natukoy ti kinamanagpadagus a naipakita kadagiti ganggannaet, ti wagas ti panagbiag dagiti taga Daya, ti wagas a panaggatang iti sanikua, dagiti legal a pamay-an iti panagaramid kadagiti kontrata, ken ti kaugalian a panagpakugit dagiti Hebreo ken dadduma pay nga il-ili, ket umiso ti Biblia no maipapan kadagitoy amin a detalye.—Ge 18:1-8; 23:7-18; 17:10-14; Jer 9:25, 26.
Kinaprangka. Prangka dagiti mannurat ti Biblia, saan a kas iti dadduma a nagkauna a mannurat. Sipud pay rugina, sipaprangka nga inlanad ni Moises dagiti bukodna a basol kasta met dagiti basol ken biddut dagiti kailianna, maysa a pagannurotan a sinurot ti dadduma pay a Hebreo a mannurat. (Ex 14:11, 12; 32:1-6; Nu 14:1-9; 20:9-12; 27:12-14; De 4:21) Saan a nakaluban ti basbasol dagidiay natan-ok a kas kada David ken Solomon no di ket nailanad. (2Sm 11:2-27; 1Ar 11:1-13) Imbaga ni Jonas ti bukodna a kinasukir. (Jon 1:1-3; 4:1) Ti dadduma pay a mammadto imparangarangda met daytoy napudno, prangka a kualidad. Dagiti mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan impakitada ti isu met laeng a panangikabilangan iti napudno a panagipadamag kas iti naiparangarang iti Hebreo a Kasuratan. Ibaga ni Pablo ti sigud a managbasol a panagbibiagna; ti saan a panagtalinaed ni Marcos iti trabaho a panagmisionero; ken naisalaysay met dagiti biddut ni apostol Pedro. (Ara 22:19, 20; 15:37-39; Ga 2:11-14) Ti kasta a prangka, nabatad a panagipadamag patanorenna ti panagtalek iti kinamapagpiaran ken kinapudno ti Biblia.
Kinatarnaw. Dagiti kinapudno paneknekanda ti kinatarnaw ti Biblia. Ti salaysay ti Biblia nasinged unay ti pannakaibugasna iti pakasaritaan dagiti tiempo. Mangipaay iti prangka ken napudno a pammilin iti kasisimplean a pamay-an. Iti Sao ti Dios a kinapudno, mainanamatayo ti awanan allilaw a kinapasnek ken kinamapagtalkan dagiti nangisurat iti dayta, ti nasged a regtada maipaay iti kinapudno, ken ti nakaan-annad a panangikagumaanda a mangidatag kadagiti detalye buyogen ti kinaumiso.—Jn 17:17.
Padto. No adda maymaysa laeng a punto a makapaneknek a ti Biblia ket naipaltiing a Sao ni Jehova, dayta ket maipapan iti padto. Adu dagiti natungpalen a napaut ti saklawda a padto iti Biblia. Maipaay iti listaan ti sumagmamano a padto, kitaenyo ti libro nga “Amin a Kasuratan Impaltiing ti Dios ket Naimbag,” p. 343-346.
Pannakaitalimeng. Awanen kadagiti orihinal a sursurat ti Nasantuan a Kasuratan ti pagaammo nga adda ita. Nupay kasta, sinigurado ni Jehova nga adda kopkopia a maaramid a pangsukat kadagiti dumadaanen nga orihinal a kopia. Kasta met, gapu iti itatanor ti adu a Judio a komunidad iti ruar ti Palestina nanipud pannakaidestiero idiay Babilonia ken kalpasanna, dimmakkel ti panagkasapulan iti ad-adu pay a kopia ti Kasuratan. Daytoy a panagkasapulan ket tinaming dagiti propesional a managkopia babaen ti panangaramidda kadagiti naisangsangayan a panagregget tapno masigurado ti kinaumiso dagiti insurat-ti-ima a manuskritoda. Kasta a mismo ni Esdras, “maysa idi a nalaing a managkopia iti linteg ni Moises, nga inted ni Jehova a Dios ti Israel.”—Esd 7:6.
Iti ginasut a tawen, nagtultuloy ti panagaramid kadagiti insurat-ti-ima a kopia ti Kasuratan, a bayat dayta a periodo pimmuskol ti Biblia gapu iti pannakainayon ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Dagiti patarus wenno bersion dagitoy Nasantuan a Sursurat nagparang met iti sabsabali pay a pagsasao. Pudno, ti Hebreo a Kasuratan napadayawan kas umuna nga agdindinamag a libro a naipatarus iti sabali a pagsasao. Adda pay laeng ita ti rinibu kadagitoy a manuskrito ken bersion ti Biblia.—Kitaenyo ti BERSION, DAGITI; MANUSKRITO TI BIBLIA.
Idi 1456 nairuar ti kaunaan a naimaldit a Biblia, ti Biblia ni Gutenberg. Ita, ti pannakaiwaras ti Biblia (intero wenno iti pasetna) dimmanonen iti agarup uppat a bilion a kopia iti nasurok a 2,000 a pagsasao. Ngem naitungpal daytoy buyogen ti nakaro nga ibubusor ti adu a grupo. Pudno, ad-adu ti kabusor ti Biblia ngem ti aniaman a sabali pay a libro; dagiti papa ken konsilio imparitda pay ketdi ti panagbasa iti Biblia buyogen ti dusa a pannakailaksid. Dayta ti nakapukawan ti biag ti rinibu a managayat iti Biblia, ket naipuor ti rinibu a kopia ti Biblia. Ti maysa kadagiti biktima iti pannakidangadang ti Biblia tapno mataginayon ti kaadda dayta isu ti managipatarus a ni William Tyndale, nga iti naminsan indeklarana idi nakisupiat iti maysa a klerigo: “No ipalubos ti Dios nga agbiagak pay iti adu a tawen, ti agar-arado nga ubing pagbalinek nga ad-adu ti ammona iti Kasuratan ngem sika.”—Actes and Monuments, ni John Foxe, London, 1563, p. 514.
Ti isuamin a pammadayaw ken panagyaman gapu iti pannakailasat ti Biblia iti laksid ti kasta a nadawel a pannakabusor ket agpaay ken Jehova, ti Manangtaginayon iti Saona. Daytoy a kinapudno pagbalinenna nga ad-adda a napnuan-kaipapanan ti inadaw ni apostol Pedro manipud ken mammadto Isaias: “Isuamin a lasag kasla ruot, ket isuamin a dayagna kasla sabong ti ruot; ti ruot malaylay, ket ti sabong agregreg, ngem ti sasao ni Jehova agtalinaed iti agnanayon.” (1Pe 1:24, 25; Isa 40:6-8) Gapuna, naimbag nga ‘agimdengtayo iti dayta kas iti pagsilawan iti nasipnget a disso’ iti daytoy maika-21 a siglo. (2Pe 1:19; Sal 119:105) Ti tao a “ti pakaragsakanna adda iti linteg ni Jehova, ket iti lintegna agbasa iti nababa a timek iti aldaw ken rabii” ken aramidenna ti bambanag a mabasana isu daydiay rumang-ay ken naragsak. (Sal 1:1, 2; Jos 1:8) Iti dayta a tao, ti linlinteg, pammalagip, bilbilin, ken hudisial a pangngeddeng ni Jehova a linaon ti Biblia “nasamsam-it ngem iti diro,” ket ti sirib a magun-odan iti dayta ‘ad-adda a matarigagayan ngem iti balitok, wen, ngem iti ad-adu a napasudi a balitok,’ ta kaipapananna ti mismo a biagna.—Sal 19:7-10; Pr 3:13, 16-18; kitaenyo ti KANON.
[Tsart iti panid 470]
LISTAAN DAGITI LIBRO TI BIBLIA SIGUN ITI PANNAKALPASDA
(Pattapatta laeng ti urnos ti pannakaisurat dagiti libro ti Biblia ken ti panagsasaganad ti tunggal maysa; di sigurado ti sumagmamano a petsa [ken dagiti lugar a nakaisuratanda]. Ti simbolo nga a. kaipapananna ti “agarup”; k., “kalpasan”; ken s., “sakbay.”)
Hebreo a Kasuratan (K.K.P.)
Libro
Mannurat
Petsa a Nalpas
Tiempo a Saklawenna
Lugar a Nakaisuratanna
Genesis
Moises
1513
“Idi punganay” agingga iti 1657
Let-ang
Exodo
Moises
1512
1657-1512
Let-ang
Levitico
Moises
1512
1 bulan (1512)
Let-ang
Job
Moises
a. 1473
Nasurok a 140 a tawen iti nagbaetan ti 1657 ken 1473
Let-ang
Numeros
Moises
1473
1512-1473
Let-ang / Tantanap ti Moab
Deuteronomio
Moises
1473
2 bulan (1473)
Tantanap ti Moab
Josue
Josue
a. 1450
1473–a. 1450
Canaan
Uk-ukom
Samuel
a. 1100
a. 1450–a. 1120
Israel
Ruth
Samuel
a. 1090
11 tawen a panagturay ti Uk-ukom
Israel
1 Samuel
Samuel; Gad; Natan
a. 1078
a. 1180-1078
Israel
2 Samuel
Gad; Natan
a. 1040
1077–a. 1040
Israel
Kanta ni Solomon
Solomon
a. 1020
Jerusalem
Eclesiastes
Solomon
s. 1000
Jerusalem
Jonas
Jonas
a. 844
Joel
Joel
a. 820 (?)
Juda
Amos
Amos
a. 804
Juda
Oseas
Oseas
k. 745
s. 804–k. 745
Samaria (Distrito)
Isaias
Isaias
k. 732
a. 778–k. 732
Jerusalem
Mikias
Mikias
s. 717
a. 777-717
Juda
Proverbio
Solomon; Agur; Lemuel
a. 717
Jerusalem
Sofonias
Sofonias
s. 648
Juda
Nahum
Nahum
s. 632
Juda
Habakuk
Habakuk
a. 628 (?)
Juda
Un-unnoy
Jeremias
607
Asideg ti Jerusalem
Abdias
Abdias
a. 607
Ezequiel
Ezequiel
a. 591
613–a. 591
Babilonia
1 ken 2 Ar-ari
Jeremias
580
a. 1040-580
Juda/Egipto
Jeremias
Jeremias
580
647-580
Juda/Egipto
Daniel
Daniel
a. 536
618–a. 536
Babilonia
Haggeo
Haggeo
520
112 aldaw (520)
Jerusalem
Zacarias
Zacarias
518
520-518
Jerusalem
Ester
Mardokeo
a. 475
493–a. 475
Susan, Elam
1 ken 2 Cronicas
Esdras
a. 460
Kalpasan ti 1 Cronicas 9:44, 1077-537
Jerusalem (?)
Esdras
Esdras
a. 460
537–a. 467
Jerusalem
Salmo
David ken dadduma pay
a. 460
Nehemias
Nehemias
k. 443
456–k. 443
Jerusalem
Malakias
Malakias
k. 443
Jerusalem
[Tsart iti panid 471]
Kristiano a Griego a Kasuratan (K.P.)
Libro
Mannurat
Petsa a Nalpas
Tiempo a Saklawenna
Lugar a Nakaisuratanna
Mateo
Mateo
a. 41
2 K.K.P.–33 K.P.
Palestina
1 Tesalonica
Pablo
a. 50
Corinto
2 Tesalonica
Pablo
a. 51
Corinto
Galacia
Pablo
a. 50-52
Corinto wenno Antioquia ti Siria
1 Corinto
Pablo
a. 55
Efeso
2 Corinto
Pablo
a. 55
Macedonia
Roma
Pablo
a. 56
Corinto
Lucas
Lucas
a. 56-58
3 K.K.P.–33 K.P.
Cesarea
Efeso
Pablo
a. 60-61
Roma
Colosas
Pablo
a. 60-61
Roma
Filemon
Pablo
a. 60-61
Roma
Filipos
Pablo
a. 60-61
Roma
Hebreo
Pablo
a. 61
Roma
Aramid
Lucas
a. 61
33–a. 61 K.P.
Roma
Santiago
Santiago
s. 62
Jerusalem
Marcos
Marcos
a. 60-65
29-33 K.P.
Roma
1 Timoteo
Pablo
a. 61-64
Macedonia
Tito
Pablo
a. 61-64
Macedonia (?)
1 Pedro
Pedro
a. 62-64
Babilonia
2 Pedro
Pedro
a. 64
Babilonia (?)
2 Timoteo
Pablo
a. 65
Roma
Judas
Judas
a. 65
Palestina (?)
Apocalipsis
Juan
a. 96
Patmos
Juan
Juan
a. 98
Kalpasan ti pakpakauna, 29-33 K.P.
Efeso, wenno iti asidegna
1 Juan
Juan
a. 98
Efeso, wenno iti asidegna
2 Juan
Juan
a. 98
Efeso, wenno iti asidegna
3 Juan
Juan
a. 98
Efeso, wenno iti asidegna