DIDIOS KEN DIDIOSA

Dagiti didiosen a nagdaydayawan ken pagdaydayawan pay laeng dagiti nasion ket partuat ti tao, gapuanan dagiti imperpekto, “kawaw ti panagul-uloda” a tattao, a ‘namagbalin iti dayag ti di agrupsa a Dios a maysa a banag a kaasping ti ladawan ti agrupsa a tao ken dagiti tumatayab ken ti uppat-sakana a parparsua ken agkarkarayam a bambanag.’ (Ro 1:21-23) Saan ngarud a pakasdaawan a mapaliiw a dagitoy a didiosen iyanninawda dagiti mismo a galad ken pagkapuyan dagiti imperpekto a managdaydayawda. Ti maysa a Hebreo a termino a naaramat a pangtukoy kadagiti idolo wenno ulbod a didios literal a kaipapananna ti “awanan pateg a banag.”​—Le 19:4; Isa 2:20.

Ti Biblia tukoyenna ni Satanas a Diablo kas “ti dios daytoy a sistema ti bambanag.” (2Co 4:4) Ti pannakatukoy sadiay ni Satanas kas “dios” ket silalawag a naipatuldo iti naud-udi a paset ti bersikulo 4 a sadiay kunana a daytoy a dios “binulsekna ti pampanunot dagiti di manamati.” Iti Apocalipsis 12:9 isu naikuna kas “mangyaw-awan iti intero a mapagnaedan a daga.” Naipakita a ni Satanas ti mangiturturay iti agdama a sistema ti bambanag, agraman dagiti gobierno dayta, idi intukonna ken Jesus “dagiti amin a pagarian ti lubong” a kasukat ti “maysa a tignay a panagdayaw.”​—Mt 4:8, 9.

Ti panagdaydayaw nga ipapaay ti tattao kadagiti idolo a didiosda ket iti kinapudnona maiturong “kadagiti sairo, ket saan nga iti Dios.” (1Co 10:20; Sal 106:36, 37) Ni Jehova a Dios kalikagumanna ti naipamaysa a debosion. (Isa 42:8) Daydiay agdaydayaw iti idolo-dios libakenna ti pudno a Dios ket ngarud serbianna dagiti paginteresan ti kangrunaan a Kabusor ni Jehova, ni Satanas, ken dagiti sairona.

Nupay ti Biblia tukoyenna ti sumagmamano a didios ken didiosa dagiti nagkauna a tattao, saan a kanayon a posible ti espesipiko a panangibaga iti kinasiasino ti kakasta a didios.

Namunganayan Dagiti Didios ken Didiosa. Adayo a maikuna a naiparparna ti nakadkadlaw a panagkakaasping a madagdagus a mapaliiw no pagdidiligen dagiti didios ken didiosa dagiti nagkauna a tattao. Maipapan iti daytoy, insurat ni J. Garnier: “Saan laeng a dagiti Egipcio, dagiti Caldeo, dagiti Feniciano, dagiti Griego ken dagiti Romano, no di ket kasta met dagiti Hindu, dagiti Budista iti Tsina ken iti Tibet, dagiti Goth, dagiti Anglo-Saxon, dagiti Druid, dagiti Mexicano ken dagiti taga Peru, dagiti Aborigine iti Australia, ken uray pay dagiti di sibilisado a tattao kadagiti Isla ti Abagatan a Baybay, naalada la ketdi dagiti narelihiosuan a kapanunotanda manipud maymaysa a gubuayan ken maymaysa a namunganayan. Iti amin a lugar, masarakantayo dagiti makapasiddaaw unay a panagkakaasping kadagiti ritual, seremonia, kaugalian, tradision, ken iti nagnagan ken relasion dagiti kabukbukodanda a didios ken didiosa.”​—The Worship of the Dead, London, 1904, p. 3.

Ti pammaneknek ti Kasuratan ipatuldona ti daga ti Sinar kas nagtaudan dagiti ulbod a narelihiosuan a kapanunotan kalpasan ti Layus. Di pagduaduaan nga iti sidong ti panangiwanwan ni Nimrod, a “mannakabalin a mangnganup maibusor ken Jehova,” nairugi ti pannakaibangon ti siudad ti Babel ken ti torrena, nalabit maysa a ziggurat a maaramat iti ulbod a panagdaydayaw. Nayussuat daytoy a proyekto a panagbangon, saan nga iti pakaidayawan ni Jehova a Dios, no di ket agpaay iti kabukbukodan a pannakaipadayag dagiti managibangon, a nagtarigagay a mangaramid iti “agdindinamag a nagan” maipaay iti bagbagida. Kasta met, direkta nga ibubusor dayta iti panggep ti Dios, a ti sangatauan agsaknap iti daga. Ti Mannakabalin-amin tinungdayna dagiti gakat dagitoy a managibangon babaen ti panangriribukna iti pagsasaoda. Yantangay saandan nga agkikinnaawatan, in-inut nga insardengda nga ibangon ti siudad ket naiwarawarada. (Ge 10:8-10; 11:2-9) Nupay kasta, nalawag a nagtalinaed ni Nimrod idiay Babel ket pinalawana ti pagturayanna, nga imbangonna ti umuna nga Imperio ti Babilonia.​—Ge 10:11, 12.

No maipapan kadagiti naiwarawara a tattao, sadinoman a napananda intugotda ti ulbod a relihionda, a maannurot iti sidong dagiti baro a kasasaad ken iti baro a pagsasaoda ken kadagiti baro nga ayanda. Naiwarawara dagiti tattao idi kaaldawan ni Peleg, a nayanak agarup maysa a siglo kalpasan ti Layus ken natay iti edad a 239. Yantangay ni Noe ken ti anakna a ni Sem agpadada a sibibiag pay kalpasan a natay ni Peleg, ti pannakaiwarawara napasamak iti tiempo a pagaammon dagiti impormasion maipapan iti immun-una a paspasamak, kas iti Layus. (Ge 9:28; 10:25; 11:10-19) Di pagduaduaan a daytoy a pannakaammo, uray kaskasano, nagtalinaed iti lagip dagiti naiwarawara a tattao. Daytoy ket ipasimudaag ti kinapudno a dagiti mitolohia ti nagkauna a tattao ulitenda ti nadumaduma a paset ti rekord ti Biblia, ngem iti ballikug, politeistiko a porma. Kadagiti sariugma, adda dagiti didios a nailadawan kas mammapatay iti serpiente; kasta met, dagiti relihion ti adu a nagkauna a tattao ramanenda ti panagdaydayaw iti maysa a dios a naisaad iti akem ti maysa a managparabur, a natay iti naranggas a pamay-an ditoy daga ket kalpasanna napagbiag. Mabalin nga ipasimudaag daytoy a ti kasta a dios ket, iti kinapudnona, tao a napagbalin a dios ken di umiso a naibilang kas ti ‘naikari a bin-i.’ (Idiligyo ti Ge 3:15.) Dagiti parparbo nga estoria dakamatenda ti maipapan kadagiti panaginnayan-ayat dagiti didios ken ti naindagaan a babbai ken maipapan iti bannuar nga ar-aramid dagiti mestiso nga annakda. (Idiligyo ti Ge 6:1, 2, 4; Jud 6.) Gistay amin a nasion ditoy daga addaanda iti sariugma maipapan iti maysa a sangalubongan a layus, ket kadagiti sariugma ti sangatauan masarakan met ti babassit a pakakitaan iti salaysay maipapan iti panagbangon iti torre.

Dagiti Didiosen ti Babilonia. Kalpasan ti ipapatay ni Nimrod, nagannayas la ketdi dagiti taga Babilonia a mangidayaw unay kenkuana kas ti namunganay ken namangon ken umuna nga ari iti siudadda ken kas ti nangorganisar iti kaunaan nga Imperio ti Babilonia. Sigun iti tradision, natay ni Nimrod iti naranggas a pamay-an. Yantangay ti dios a ni Marduk (Merodac) naibilang kas namangon iti Babilonia, insingasing ti sumagmamano a ni Marduk irepresentarna ti napagbalin a dios a ni Nimrod. Nupay kasta, agduduma dagiti kapanunotan dagiti eskolar no maipapan iti pannakainaig dagiti didiosen iti espesipiko a tattao.

Iti panaglabas ti tiempo, nangrugi nga umadu dagiti didios ti umuna nga Imperio ti Babilonia. Ti templo dagiti didiosen naaddaan iti adu a tinallo a didios, wenno didiosen. Ti maysa a pagarigan iti kasta a tinallo a dios ket buklen da Anu (ti dios ti tangatang), Enlil (ti dios ti daga, angin, ken bagyo), ken Ea (ti dios a mamangulo iti dandanum). Ti sabali pay a tinallo a dios ket buklen ti dios-bulan a ni Sin, ti dios-init a ni Shamash, ken ti diosa ti kinabunga a ni Ishtar, ti kaayan-ayat wenno asawa ni Tammuz. (LADAWAN, Tomo 2, p. 529) Dagiti taga Babilonia addaanda pay kadagiti tinallo a diablo, kas iti daydiay buklen da Labartu, Labasu, ken Akhkhazu. Nagbalin a nalatak ti panagdaydayaw kadagiti nailangitan a banag (Isa 47:13), ket ti nadumaduma a planeta nainaigda kadagiti espesipiko a didiosen. Ti planeta a Jupiter nainaig iti kangrunaan a dios ti Babilonia, ni Marduk; ti Venus nainaig ken Ishtar, diosa ti ayat ken kinabunga; ti Saturn nainaig ken Ninurta, dios ti gubat ken panaganup ken patron a dios ti panagtalon; ti Mercury nainaig ken Nebo, dios ti sirib ken panagtalon; ti Mars nainaig ken Nergal, dios ti gubat ken angol ken apo iti lubong dagiti natay.

Dagiti siudad ti nagkauna a Babilonia naaddaanda iti bukodda a naisangsangayan a manangtarabay a didiosen, nga umar-arngi kadagiti “patron a sasanto.” Iti Ur, ni Sin; iti Eridu, ni Ea; iti Nippur, ni Enlil; iti Cuta, ni Nergal; iti Borsippa, ni Nebo, ket iti siudad ti Babilonia, ni Marduk (Merodac). Idi tiempo a ni Hammurabi pinagbalinna ti siudad a Babilonia kas kabesera ti imperio ti Babilonia, siempre nadegdegan ti kinapateg ni Marduk kas paborito a dios ti siudad. Idi kamaudiananna, naipaay ken Marduk ti pakabigbigan dagiti immun-una a didios ket sinuktanna ida kadagiti Babiloniko a sarsarita. Kadagiti naud-udi a periodo, ti naganna a “Marduk” ket nasuktan iti titulo a “Belu” (“Makinkukua”), nga idi kamaudiananna, Bel ti gagangayen a nayawag kenkuana. Ti asawana ket naawagan Belit (kadadaegan nga “Apo-a-Babai”).​—Kitaenyo ti BEL; NEBO Num. 4.

Ti pannakailadawan dagiti didios ken didiosa kadagiti kadaanan a Babiloniko a teksto iyanninawna laeng ti managbasol a mortal a tao. Kas kunaen dagitoy a salaysay, dagiti didiosen ket nayanak, naay-ayat, naaddaan pampamilia, nakidangadang, ken natayda pay ketdi, kas napasamak ken Tammuz. Napagkullayawda gapu iti Layus, naikuna a ‘nagalikenkenda a kasla kadagiti aso.’ Nailadawan met dagiti didiosen kas naagum, a masansan a nakabukbuklisda iti taraon, ken umin-inumda agingga a mabartekda. Nakaro ti panagpungpungtotda, ket managibales ken managatapda iti maysa ken maysa. Napait a guranggura ti adda iti nagbabaetanda. Kas panangyilustrar: Ni Tiamat determinado idi a mangdadael iti dadduma a didios, ngem ni Marduk pinarukmana ni Tiamat ket ginuduana, ket ti maysa a kagudua pinormana a tangatang idinto ta ti sabali a kagudua inaramatna mainaig iti pannakaipasdek ti daga. Ni Eresh-Kigal, ti diosa iti lubong dagiti natay, binilinna ni Namtaru, ti dios ti angol, a baludenna ti kabsatna a ni Ishtar ket tuokenna iti 60 a pakarigatan.​—Kitaenyo ti NERGAL.

Ti kadakdakamat nga impormasion mangipaay iti pamalatpatan maipapan iti kasasaad a pinanawan ni matalek nga Abraham idi pimmanaw idiay Ur a siudad dagiti Caldeo, a naigamer iti Babiloniko nga idolatria. (Ge 11:31; 12:1; Jos 24:2, 14, 15) Sinigsiglo kalpasanna, rinibu a Judio a kautibo ti naipan idiay Babilonia, “daga ti kinitikitan a ladladawan” ken narurugit a ‘makadurmen nga idolo.’​—Jer 50:1, 2, 38; 2Ar kap 25.

Dagiti Didiosen ti Asiria. Iti pangkaaduan, dagiti didios ken didiosa ti Asiria ket kapadpada dagiti didiosen ti Babilonia. Nupay kasta, ti maysa a didiosen​—ni Assur, ti kangrunaan a dios​—agparang a naisalsalumina a linaon ti templo dagiti didiosen ti Asiria. Yantangay ni Assur ti nakaalan ti Asiria iti naganna, naisingasing a daytoy a dios ket iti kinapudnona anak ni Sem nga agnagan Assur, nga imbilang dagiti ulbod a managdaydayaw kas didiosen.​—Ge 10:21, 22.

Saan a kas ken Marduk ti Babilonia, a napagdaydayawan met idiay Asiria ngem ti sentro ti panagdaydayaw kenkuana kankanayon a nagtalinaed iti siudad ti Babilonia, mayakar ti sentro ti panagdaydayaw ken Assur no ti ar-ari ti Asiria ipanda ti opisial a taengda iti dadduma a siudad. Kasta met, adda dagiti santuario a naibangon maipaay ken Assur iti nadumaduma a paset ti Asiria. Maysa a namilitariaan a bandera ti nagpaay a kangrunaan a simbolo ni Assur, ket naawit daytoy iti mismo a pagbabakalan. Ti nagpayak a sirkulo, wenno sinanplato, nga iti dayta masansan nga adda ti langa ti maysa a barbasan a tao, ket inrepresentarna ti dios a ni Assur. No dadduma, daytoy a langa ti tao naipakita kas agig-iggem iti bai wenno mangibibiat iti maysa a pana. Ti sabali pay nga imahen ni Assur ipasimudaagna ti kapanunotan mainaig iti tinallo a dios. Mainayon iti nagtengnga a langa nga adda iti sirkulo, dua nga ulo ti tao ti naipakita iti rabaw dagiti payak, maysa iti agsumbangir a sikigan ti nagtengnga a langa.​—Kitaenyo ti LADAWAN, Tomo 2, p. 529; ASIRIA; NISROC.

Dagiti kasta nga Asirio ti nakaipanan dagiti destiero ti makin-amianan a sangapulo-tribu a pagarian kalpasan ti pannakarba ti Samaria idi 740 K.K.P. (2Ar 17:1-6) Idi agangay, impadto ni mammadto Nahum ti pannakarba ti Nineve (kabesera ti Asiria) ken dagiti didiosna, a dayta a pannakadadael dimteng idi 632 K.K.P.​—Na 1:1, 14.

Dagiti Didiosen ti Egipto. Dagiti didios ken didiosa a nagdaydayawan dagiti Egipcio nagpaayda kas pammaneknek a mangipasimudaag a natawid dagitoy manipud Babilonia. Adda dagiti tinallo a didiosen ken uray pay dagiti napamitlo a tinallo a didiosen, kayatna a sawen, grupo a buklen ti siam. Ti maysa kadagiti nalatak a tinallo a dios ket buklen ni Osiris, ti asawana a ni Isis, ken ti anakda a ni Horus.​—LADAWAN, Tomo 2, p. 529.

Ni Osiris ti kalatakan kadagiti didios ti Egipto ken naibilang kas anak ti dios-daga a ni Geb ken ti diosa-tangatang a ni Nut. Naikuna a ni Osiris nagbalin nga asawa ni Isis ken nagturay kas ari iti Egipto. Dagiti salaysay iti mitolohia saritaenda ti maipapan iti pannakapapatay ni Osiris babaen iti kabsatna a ni Set sa kalpasanna napagbiag, ket nagbalin nga ukom ken ari dagiti natay. Ti relasion da Osiris ken Isis ken ti kabukbukodanda a galgalad nakabatbatad a katupagda ti relasion ken galgalad da Tammuz ken Ishtar ti Babilonia. Gapuna, ti adu nga eskolar ibilangda dagitoy kas agpadpada.

Nakalatlatak met idiay Egipto ti panagdaydayaw iti ina-ken-anak. Masansan a nailadawan ni Isis a ti maladagana a ni Horus adda kadagiti saklotna. Daytoy nga imahen kaas-asping unay ti imahen ti “Madonna ken anakna” a no dadduma di mapupuotan a pagdaydayawan ti sumagmamano iti Kakristianuan. (LADAWAN, Tomo 2, p. 529) Mainaig iti dios a ni Horus, adda pammaneknek iti pannakaballikug ti Edeniko a kari maipapan iti bin-i a mangdunor iti ulo ti serpiente. (Ge 3:15) No dadduma nailadawan ni Horus kas mangilugluges kadagiti buaya ken manggamgammal kadagiti uleg ken manggagama. Sigun iti maysa a salaysay, idi imbalesan ni Horus ti ipapatay ni amana nga Osiris, ni Set, a nangpapatay ken Osiris, pinagbalinna ti bagina kas serpiente.

Kadagiti eskultura ken naipinta a ladladawan iti Egipto, masansan unay nga agparang ti sagrado a simbolo, ti crux ansata. Daytoy makunkuna a tanda ti biag ket kasla letra “T” ti langana nga addaan iti arinduyog a pagiggaman iti tuktok ken nalabit inrepresentarna ti napagtipon nga organo ti lalaki ken babai maipaay iti panagpaadu. Masansan a nailadawan dagiti didiosen ti Egipto kas agig-iggem iti crux ansata.​—LADAWAN, Tomo 2, p. 530.

Nagdaydayawan dagiti Egipcio ti adu a parsua kas sagrado. Ramanen dagitoy ti toro, pusa, baka, buaya, kali, tukak, hipopotamo, ibis, chacal, leon, kalakian a karnero, scarab, manggagama, serpiente, buitre, ken lobo. Nupay kasta, ti sumagmamano kadagitoy ket sagrado iti maysa a lugar ti Egipto idinto ta saan iti sabali a lugar, a no dadduma nakaigapuan pay daytoy ti ibebettak dagiti sibil a gubat. Ti sumagmamano a didios saanda laeng nga imbilang a sagrado ti an-animal, no di ket minatmatanda pay ti dadduma kadagita kas naglasag a dios wenno diosa. Kas pagarigan, naibilang ti Apis a toro kas ti mismo a naglasag a dios a ni Osiris ken kasta met a nagtaud iti dios a ni Ptah.

Sigun ken Herodotus (II, 65-67), mapapatay idi ti tao nga inggagarana ti pimmatay iti sagrado nga animal; no aksidente ti pannakapapatay ti animal, nangikeddeng ti papadi iti multa. Nupay kasta, daydiay nakapapatay iti maysa nga ibis wenno maysa a kali, uray no inggagara wenno saan, mapapatay idi, gagangay nga iti im-ima ti sipupungtot a bunggoy. No matay ti maysa a pusa, amin a kameng ti sangakabbalayan kiskisanda dagiti kidayda, idinto ta no aso ti matay kiskisanda ti intero a bagida. Napreserba ti bangkay dagiti sagrado nga animal ken naipaayanda kadagiti nagarbo a pamumpon. Karaman kadagiti nasarakan nga animal a napreserba ti bangkayda isu ti toro, pusa, buaya, ken kali, kas panangdakamat iti sumagmamano.

Kadagiti salaysay iti mitolohia, nailadawan dagiti didiosen ti Egipto kas addaan kadagiti natauan a pagkapuyan ken kinaimperpekto. Naikuna a nagpasarda iti tuok ken nakariknada iti panagaligagaw ket maulit-ulit a nagpeggadda. Napapatay ti dios a ni Osiris. Ni Horus, idi ubing pay, naikuna a nagsagaba kadagiti ut-ot iti uneg ti bagina, sakit ti ulo, ken sika ket natay iti panangsilud ti maysa a manggagama, ngem kalpasanna naikuna a napagbiag. Kas patien ti kaaduan, ti suso ni Isis naaddaan iti letteg. Kas naisursuro, kimmapuy ti bileg ti dios-init a ni Ra gapu iti kinalakay ket nagtedted ti katay manipud ngiwatna. Nagpeggad ti mismo a biagna kalpasan a kinagat ti maysa a serpiente a pinataud ni Isis babaen ti panagsalamangka, nupay nakaungar kas imbunga ti sinasalamangka a sasao ni Isis. Ni Sekhmet, diosa a mangirepresentar iti makadadael a pannakabalin ti init, ket nailadawan kas mawaw iti dara. Nagragsakanna ti panangpapatay iti tattao, nga iti kasta naikuna nga inyamak ni Ra ti masanguanan ti natauan a puli. Tapno maispal ti sangatauan manipud pannakaikisap, nangiwaras ni Ra iti 7,000 a puronggo ti napaglaok a serbesa ken tubbog ti prutas a granada iti pagbabakalan. Yantangay impagarupna a dara ti tao, sigagagar nga ininum dayta ni Sekhmet agingga a nabartek unayen a mangituloy iti panagpapatayna. Naikuna a ni Nephthys binartekna ti kabsatna a ni Osiris, nga asawa ti kabsatna a ni Isis, ket kalpasanna ni Nephthys nakidenna ken Osiris. Nailadawan dagiti dios-init a da Tem ken Horus kas ugalida ti masturbasion.

Makapainteres, idi a ni Faraon dinutokanna ni Jose kas maikadua nga agturay iti daga ti Egipto, naital-o ni Jose iti ngatuen dagiti managdaydayaw iti ulbod a didios ti Egipto.​—Ge 41:37-44.

Ti Sangapulo a Saplit. Babaen kadagiti saplit nga impagtengna kadagiti Egipcio, imbabain ni Jehova dagiti didiosda ken impakatna ti panangukom kadakuada. (Ex 12:12; Nu 33:4; LADAWAN, Tomo 2, p. 530) Ti umuna a saplit, ti pannakapagbalin a dara ti Nilo ken amin a dandanum ti Egipto, imbabainna ti dios-Nilo a ni Hapi. Ti ipapatay dagiti ikan iti Nilo ket tungpa met iti relihion ti Egipto, ta adda sumagmamano a kita ti ikan nga aktual a napagdaydayawan ken napreserba pay ti bangkayda. (Ex 7:19-21) Ti tukak, a maikunkuna kas maysa a simbolo ti kinabunga ken mangirepresentar iti kapanunotan dagiti Egipcio maipapan iti panagungar, ket naibilang a sagrado iti diosa-tukak a ni Heqt. Gapuna, ti saplit dagiti tukak imbabainna daytoy a diosa. (Ex 8:5-14) Ti maikatlo a saplit ti makagapu a dagiti managsalamangka a papadi binigbigda ti pannakaabakda idi saanda a nabaelan a pagbalinen ti tapok kas sepsep babaen kadagiti nalimed nga arteda. (Ex 8:16-19) Ti dios a ni Thoth ti naikuna a makinpartuat kadagiti salamangka wenno nalimed nga arte, ngem uray daytoy a dios saanna a nabaelan a tulongan dagiti managsalamangka a papadi a mangtulad iti maikatlo a saplit.

Nanipud maikapat a saplit nga agpatpatuloy, sibabatad a napagminar ti nagdumaan dagiti Egipcio ken dagiti managdaydayaw iti pudno a Dios. Ti pangpangen dagiti bingraw sinerrekda dagiti pagtaengan dagiti Egipcio, ngem saan a naapektaran dagiti Israelita iti daga ti Gosen. (Ex 8:23, 24) Ti simmaganad a saplit, ti angol kadagiti dinguen, imbabainna dagiti didiosen kas iti diosa-baka a ni Hathor, ni Apis, ken ti diosa-tangatang a ni Nut, a naipagarup a maysa a baka nga iti tianna naikapet dagiti bituen. (Ex 9:1-6) Ti saplit dagiti busali imbabainna dagiti didios ken didiosa a naibilang nga addaan iti pannakabalin a mangpaimbag, kas kada Thoth, Isis, ken Ptah. (Ex 9:8-11) Ti nakaro a bagyo ti uraro imbabainna dagiti didios a naibilang a mangiturturay kadagiti puersa ti nakaparsuaan; kas pagarigan, ti kaaduan patienda a ni Reshpu ti mangiturturay iti kimat, ket ni Thoth ti naikuna nga addaan pannakabalin iti tudo ken gurruod. (Ex 9:22-26) Ti saplit dagiti dudon imbungana ti pannakaabak dagiti didios a naipagarup a mangipasigurado iti nawadwad nga apit, a ti maysa kadagitoy isu ti dios ti kinabunga a ni Min, a namatmatan kas manangsalaknib kadagiti apit. (Ex 10:12-15) Karaman kadagiti didiosen a naibabain gapu iti saplit ti kinasipnget isu dagiti dios-init, kas kada Ra ken Horus, ken kasta met ni Thoth a dios ti bulan ken naipagarup a nangipasdek iti urnos ti init, bulan, ken bitbituen.​—Ex 10:21-23.

Ti ipapatay dagiti inauna imbungana ti kakaruan a pannakaibabain dagiti didios ken didiosa ti Egipto. Dagiti agtuturay ti Egipto aktual nga intudingda ti bagbagida kas didios, ti annak ni Ra, wenno ni Amon-Ra. Maikunkuna a ni Ra, wenno ni Amon-Ra, makidendenna idi iti reyna. Ngarud, ti anak a lalaki a nayanak namatmatan kas naglasag a dios ken naidedikar ken Ra, wenno Amon-Ra, iti templona. Gapuna, ti ipapatay ti inauna ni Faraon iti kinapudnona arigna a kaipapananna ti ipapatay ti maysa a dios. (Ex 12:29) Daytoy a mismo ket nakaro a tungpa iti relihion ti Egipto, ket ti naan-anay a kinainutil dagiti amin a didiosen naiparangarang iti saanda a pannakabael a mangisalakan kadagiti inauna dagiti Egipcio manipud ipapatay.​—Kitaenyo ti AMON Num. 4.

Dagiti Didiosen ti Canaan. Dagiti gubuayan a di nainaig iti Biblia ipatuldoda a ti dios a ni El ti naibilang kas namarsua ken soberano. Nupay agparang a kasla di makibibiang ni El kadagiti aramid ditoy daga, maulit-ulit a naipakita nga isu ti umad-adanian ti dadduma a didiosen kadagiti kiddawda. Nailadawan ni El kas rebelioso nga anak, a pinadisina ti mismo nga amana manipud iti trono ket kinaponna; kasta met, nailadawan kas nakaro a manangikuspil, mammapatay, ken mannakikamalala. Kadagiti teksto ti Ras Shamra, natukoy ni El kas “ama a toro” ken nailadawan kas addaan iti ubanan a buok ken ubanan a barbas. Ti asawana isu ni Asera, a natukoy kas babai a nagtaudan dagiti didios, idinto ta ni El ti naibilang kas lalaki a nagtaudan dagiti didios.

Nupay kasta, ti kalatakan kadagiti didios ti Canaan isu ni Baal a dios ti kinabunga, maysa a didiosen ti tangatang ken ti tudo ken bagyo. (Uk 2:12, 13) Kadagiti teksto ti Ras Shamra, masansan a naawagan ni Baal kas anak ni Dagon, nupay nadakamat met ni El kas amana. Ni Anat a kabsat a babai ni Baal naipakita a tinukoyna ni El kas amana ket ni El, kalpasanna, inawaganna ni Anat kas anakna. Gapuna, nalabit naibilang ni Baal kas anak ni El, nupay mabalin a namatmatan met kas apoko ni El. Kadagiti salaysay iti mitolohia, nailadawan ni Baal kas nangduklos ken nagballigi maibusor ken Yamm, ti dios a namangulo iti danum ken agparang a kasla paborito wenno dungdungnguen nga anak ni El. Ngem ni Baal napapatay iti pannakirupakna ken Mot, a naibilang kas anak ni El ken dios ti ipapatay ken nakaro a tikag. Gapuna, kas iti Babilonia, ti Canaan addaan iti dios a natay iti naranggas a pamay-an ket kalpasanna napagbiag.​—Kitaenyo ti BAAL Num. 4.

Da Anat, Asera, ken Astoret ket kangrunaan a didiosa a nadakamat kadagiti teksto ti Ras Shamra. Nupay kasta, agparang nga agpapada unay dagiti akem dagitoy a didiosa. Idiay Siria, a nakasarakan kadagiti teksto ti Ras Shamra, nupay maulit-ulit a natukoy ni Anat kas “balasang,” mabalin a namatmatan kas asawa ni Baal, yantangay naipakita a makidendenna ken Baal. Ngem iti rekord ti Kasuratan, ni laeng Astoret ken ti sagrado a teddek, wenno Asera, ti nadakamat mainaig ken Baal. Gapuna, no dadduma, ni Asera kasta met ni Astoret mabalin a naibilangda kas assawa ni Baal.​—Uk 2:13; 3:7; 10:6; 1Sm 7:4; 12:10; 1Ar 18:19; kitaenyo ti ASTORET; SAGRADO A MUNMON; SAGRADO A TEDDEK.

Dagiti pannakatukoy ni Anat kadagiti teksto ti Ras Shamra ipasimudaagda ti nagdakes a kapanunotan dagiti Canaanita maipapan kadagiti didiosen, a di pagduaduaan a kasta met laeng ti kapanunotan dagiti Sirio. Nadeskribir ni Anat kas kapipintasan kadagiti kakabsat a babbai ni Baal, ngem managpungpungtot unay. Nailadawan nga ipangpangtana a buraken ti bangabanga ti amana a ni El, ket pagayusenna ti dara iti ubanan a buokna ken ti pimmalet a dara iti ubanan a barbasna no saan nga agtungpal kadagiti kalikagumna. Iti sabali pay a gundaway naipakita a kasta unay ti panagpapatay ni Anat. Nangisab-it iti ul-ulo iti bukotna, ken im-ima iti barikesna, ket timmapog iti pagattumeng a dara ken pagatsiket a pimmalet a dara dagiti maingel. Ti panagragsakna iti kasta a panagibukbok iti dara nayanninaw iti sasao a: “Ti dalemna aglippias iti katawa, ti pusona mapno iti rag-o.”​—Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 136, 137, 142, 152.

Ti nakaro a kinarinuker ken kinadakes ti kasasaad ti panagdaydayaw dagiti Canaanita pasingkedanna ti kinanainkalintegan ti panangyetnag ti Dios iti bilin a panangdadael kadagiti agnanaed iti dayta a daga. (Le 18; De 9:3, 4) Nupay kasta, gapu ta saan a naan-anay nga intungpal dagiti Israelita dayta a nadibinuan a bilin, idi agangay nasiluanda kadagiti nakadakdakes nga aramid a nainaig iti panagdaydayaw kadagiti didios dagiti Canaanita.​—Sal 106:34-43; kitaenyo met ti CANAAN, CANAANITA Num. 2.

Dagiti Didiosen ti Medo-Persia. Adda dagiti pasimudaag a Zoroastriano dagidi ar-ari ti Imperio ti Medo-Persia. Saan a mapaneknekan wenno masupiat a ni Ciro a Dakkel inannurotna ti sursuro ni Zoroaster; nupay kasta, nanipud tiempo ni Dario I, dagiti kitikit dagiti monarka maulit-ulit a tinukoyda ni Ahura Mazda, ti kangrunaan a didiosen ti Zoroastrianismo. Ni Dario I tinukoyna ni Ahura Mazda kas namarsua ti langit, daga, ken tao, ket binigbigna daytoy a dios kas daydiay nangipaay kenkuana iti sirib, pisikal a kinasigo, ken iti pagarian.

Ti naisalsalumina nga aspeto ti Zoroastrianismo isu ti dualismo, kayatna a sawen, ti panamati iti dua nga agduma a nadibinuan a persona, ti maysa naimbag ket ti sabali dakes. Namatmatan ni Ahura Mazda kas namarsua iti amin a naimbag a bambanag, idinto ta ni Angra Mainyu naibilang kas namarsua iti isuamin a kinadakes. Naipagarup a ni Angra Mainyu kabaelanna ti mangipagteng kadagiti ginggined, bagyo, sakit, ken ipapatay kasta met a mangparnuay iti riribuk ken gubat. Kas patien ti kaaduan, dagitoy a dua a didios ket tultulongan dagiti nababbaba nga espiritu iti panangipatungpalda kadagiti akemda.

Ti simbolo ti dios a ni Ahura Mazda ket maysa a nagpayak a sirkulo nga umasping unay iti ladawan ni Assur ti Asiria, a no dadduma makita iti dayta ti maysa a barbasan a tao nga addaan iti parsed nga ipus ti tumatayab.

Mabalin a karaman ni Ahura Mazda iti maysa a tinallo a dios. Ipasimudaag daytoy ti kinapudno a ni Artaxerxes Mnemon immararaw iti pannalaknib da Ahura Mazda, Anahita (maysa a diosa ti danum ken ti kinabunga), ken Mithra (maysa a dios ti lawag), ket ti panangibangonna manen iti Siled dagiti Adigi idiay Susa imbilangna a maigapu iti pammarabur dagitoy tallo a didiosen.

Ti sumagmamano nga eskolar innaigda ni Anahita iti diosa a ni Ishtar ti Babilonia. Iti librona a The Cult of the Mother-Goddess (1959, p. 94) ikomento ni E. O. James: “[Ni Anahita] napagdaydayawan kas ‘ti Naindaklan a Diosa a ti naganna ket Apo-a-Babai’, ‘daydiay kabilgan-amin a di natulawan’, a mangguggugor iti ‘bin-i dagiti lallaki ken iti aanakan ken gatas dagiti babbai’. . . . Kinapudnona, isu ti Iraniano a katupag ni Anat ti Siria, ni Inanna-Ishtar ti Babilonia, ti Heteo a diosa ti Comana, ken ni Aphrodite ti Grecia.”

Sigun iti Griego a historiador a ni Herodotus (I, 131), dagiti Persiano nagdaydayawanda met dagiti puersa ti nakaparsuaan ken dagiti nailangitan a banag. Ilanadna: “No maipapan kadagiti kannawidan dagiti Persiano, ammok nga isu dagitoy. Saanda a kaugalian ti mangaramid ken mangipatakder kadagiti estatua ken templo ken al-altar, ngem ibilangda a maag dagidiay mangaramid iti kakasta, kas pagarupek, agsipud ta, maisupadi kadagiti Griego, saanda a pulos namati a dagiti didios kalanglangada ti tattao; ngem ti intero a saklawen ti makitkita a langit awaganda iti Zeus, ket agidatonda kenkuana kadagiti kangatuan a pantok ti bambantay; agisakripisioda met iti init ken bulan ken daga ken apuy ken danum ken angin. Dagitoy laeng ti didios a nagisakripisiuanda nanipud idi punganay; iti naud-udi a tiempo nasursuroda kadagiti Asirio ken kadagiti Arabiano ti panagisakripisio iti ‘nailangitan’ a ni Aphrodite. Isu inawagan dagiti Asirio iti Mylitta, dagiti Arabiano iti Alilat, dagiti Persiano iti Mitra.”

Ti Zend-Avesta, ti sagrado a Zoroastriano a sursurat, iti kinapudnona aglaon iti karkararag a naiturong iti apuy, iti danum, ken kadagiti planeta kasta met nga iti lawag ti init, bulan, ken bitbituen. Natukoy pay ketdi ti apuy kas anak ni Ahura Mazda.

Nupay mabalin a maysa a Zoroastriano, ni Ari Ciro nainaganan iti padto ti Biblia kas daydiay dinutokan ni Jehova a mangduprak iti Babilonia ken mangipagteng iti pannakaluk-at dagiti kautibo a Judio. (Isa 44:26–45:7; idiligyo ti Pr 21:1.) Kalpasan ti pannakadadael ti Babilonia idi 539 K.K.P., naadda dagiti Israelita iti sidong ti panangituray dagiti Zoroastriano a Medo-Persiano.

Dagiti Didiosen ti Grecia. Ti panangusig kadagiti didios ken didiosa ti kadaanan a Grecia ipalgakna ti kaadda ti impluensia ti Babilonia. Napaliiw ni Propesor George Rawlinson iti Oxford University: “Ti nabatad a panagkaarngi ti Caldeo a sistema ken ti Klasikal a Mitolohia agparang a maikari iti naisangsangayan a panangusig. Daytoy a panagkaarngi saklawenna agpadpada dagiti dadakkel ken babassit a detalye; gapuna, saan a maikuna a naiparparna laeng daytoy a panagpada. Kadagiti templo dagiti didiosen ti Grecia ken Roma, ken iti templo dagiti didiosen ti Caldea, madlaw ti isu met laeng a pangkaaduan a pannakabennebenneg; masansan unay a mailasin ti isu met laeng a panagsasaganad ti kapuonan; ket iti sumagmamano a kaso, uray dagiti pamiliar a nagan ken titulo dagiti klasikal a didiosen masarakan ti karkarna unay a pannakailadawan ken pannakailawlawagda kadagiti rekord a naggubuay kadagiti Caldeo. Gistay saanmi a pagduaduaan nga, iti nadumaduma a pamay-an, adda pannakayallatiw dagiti patpatien​—kadagidi nagkauna unay a tiempo, adda pannakaipasa dagiti kapanunotan ken ideya mainaig iti mitolohia, manipud kadagiti takdang ti Gulpo ti Persia agingga iti dagdaga nga adda iti igid ti Mediteraneo.”​—The Seven Great Monarchies of the Ancient World, 1885, Tomo I, p. 71, 72.

Ti maysa a pannakaballikug ti sasao ti Dios maipapan iti naikari a bin-i mabalbalin a nailanad kadagiti salaysay iti mitolohia a mangibagbaga a ti dios a ni Apollo pinapatayna ti serpiente a Python, ket ti maladaga a ni Hercules (anak ni Zeus ken maysa a naindagaan a babai, ni Alcmene) bekbekkelenna ti dua a serpiente. Maidatag manen kadatayo ti pamiliar a tema maipapan iti maysa a dios a natay ket kalpasanna napagbiag. Tinawen a malaglagip ti naranggas nga ipapatay ni Adonis ken ti pannakapagbiagna manen; kangrunaanna a dagiti babbai ti nangdung-aw iti ipapatayna ken nangawit kadagiti imahen ti bagina kas iti pamumpon ket kalpasanna impalladawda dagita iti baybay wenno kadagiti ubbog. Ti sabali pay a didiosen a ti naranggas nga ipapatayna ken ti pannakapagbiagna ramrambakan dagiti Griego isu ni Dionysus, wenno Bacchus; kas ken Adonis, isu nainaig ken Tammuz iti Babilonia.

Dagiti salaysay iti mitolohia pagparangenda a dagiti didios ken didiosa ti Grecia aglanglangada a lallaki ken babbai. Nupay dagiti didios naipagarup nga adayo a daddadakkelda ken lab-awanda dagiti tattao iti kinalibnos ken kinapigsa, nailadawan dagiti bagida kas bagi ti tao. Yantangay “ichor” (nailangitan a pluido) ti naipagarup nga agay-ayus kadagiti uratda, imbes a dara, naibilang a di agrupsa dagiti bagi dagiti didiosen. Nupay kasta, ti kaaduan patienda a dagiti tattao, babaen iti ig-igamda, kabalinanda ti mangipalak-am kadagiti nasaem a sugat kadagiti didios. Ngem naikuna a kanayon nga umimbag dagiti sugat ket nagtalinaed nga agkabannuag dagiti didios.

Kaaduanna a nailadawan dagiti didiosen dagiti Griego kas imoral unay ken kas addaan kadagiti natauan a pagkapuyan. Nagriririda, nagrarangetda, ket nagkukumplotda pay ketdi maibusor iti maysa ken maysa. Ni Zeus, ti katan-okan a dios dagiti Griego, naikuna a pinadisina ti mismo nga amana a ni Cronus manipud iti trono. Iti nasapsapa a tiempo, ni Cronus a mismo pinadisina ti amana a ni Uranus manipud iti saadna ket kinaponna pay. Da Uranus ken Cronus agpadada a nailadawan kas naulpit nga amma. Ni Uranus dagus nga impupokna iti uneg ti daga dagiti annak nga inyanak kenkuana ti asawana a ni Gaea, a saanna pay ketdi nga impalubos a makitada ti lawag. Ni Cronus, iti sabali a bangir, inalun-onna dagiti ubbing nga inyanak kenkuana ni Rhea. Karaman kadagiti nakarimrimon a banag a naikuna nga aramid ti sumagmamano a didiosen ket pannakikamalala, pannakiabig, insesto, panangrames, panagulbod, panagtakaw, panagbarbartek, ken pammapatay. Dagidiay mamagrurod iti maysa a dios wenno diosa nailadawanda kas madusdusa iti kaulpitan a pamay-an. Kas pagarigan, ni Marsyas (kagudua a tao ken kagudua a kalding), a nangkarit iti dios a ni Apollo iti maysa a salip iti musika, ket inraked ni Apollo iti maysa a puon ti kayo ket linalatanna a sibibiag. Ti diosa a ni Artemis naikuna a pinagbalinna a kalakian nga ugsa ti mangnganup a ni Actaeon ket kalpasanna impaalun-onna kadagiti bukodna nga aso, gapu daytoy iti pannakakita ni Actaeon iti kinalamolamo ni Artemis.

Siempre, adda dagiti agkuna a dagitoy a salaysay iti mitolohia ket imahinasion laeng dagiti dumadaniw. Ngem maipapan iti daytoy, ni Augustine iti maikalima a siglo K.P. insuratna: “Kas pambar iti daytoy nga aramid, maikunkuna a dagiti estoria maipapan kadagiti didios ket saan a pudno, no di ket ulbod ken parparbo laeng, ngem pakaruenna laeng ti bambanag no ti moralidad nga isursuro ti relihiontayo ti pagibasarantayo. Ket no ikabilangantayo ti dakes a panagem dagiti sairo, adda kadi pay nasiksikap a panangallilaw a maipaalagadda kadagiti tattao? No mapardaya ti maysa a mabigbigbig nga agturay, a nalinteg ken makagunggona ti kabibiagna, saan kadi a dakdakes pay no di pudno dayta a pammardaya ken awan nakaibatayanna?” (The City of God, Libro II, kap IX [X iti dadduma nga edision]) Nupay kasta, ti kinalatak dagiti salaysay a daniw kas naipabuya iti Griego nga entablado ipatuldona a ti kaaduan saanda nga ibilang dagita kas pammardaya, no di ket umanamongda kadagitoy. Ti kinaimoral dagiti didios nagpaay kas pangikalintegan iti dakes nga aramid ti tao, ket dagiti umili kaay-ayoda daytoy.​—Kitaenyo ti GRECIA, DAGITI GRIEGO (Relihion Dagiti Griego).

Gapu iti ministeriona, ni apostol Pablo naipasango kadagiti managdaydayaw kada Zeus ken Hermes a didios ti Grecia. (Ara 14:12, 13) Imparangarang dagiti taga Atenas ti panagbutengda kadagiti didiosen babaen ti panagibangonda iti adu a templo ken altar. (Ara 17:22-29) Ti nakaro a seksual nga imoralidad a paset ti panagdaydayaw dagiti Griego inapektaranna pay ketdi ti kongregasion Kristiano idiay Corinto, a makagapu a nasken a tubngaren ni apostol Pablo dayta a kongregasion.​—1Co kap 5.

Dagiti Didiosen ti Roma. Ti relihion dagiti Romano ket inimpluensiaan iti kasta unay dagiti Etruscano, tattao a gagangay a naipagarup a naggapu idiay Asia Menor. Ti aramid a panagpadles nabatad nga inaigna ti relihion dagiti Etruscano iti relihion dagiti taga Babilonia. Kas pagarigan, dagiti modelo ti pila a daldalem a naaramat iti panagpadles a nasarakan idiay Mesopotamia umarngida iti bronse a modelo ti maysa a dalem a nasarakan idiay Piacenza iti rehion ti Emilia-Romagna, Italia. Gapuna, idi a dagiti Romano inawatda dagiti didiosen dagiti Etruscano, arigna nga inawatda ti patawid ti Babilonia. (Kitaenyo ti ASTROLOGO.) Ti Romano a tinallo a dios a buklen da Jupiter (ti katan-okan a dios, dios ti tangatang ken lawag), Juno (ti asawa ni Jupiter a naibilang kas mamangulo iti bambanag a pakaseknan dagiti babbai), ken Minerva (diosa a mamangulo iti amin a nasigo nga aramid) katupagna ti Etruscano a da Tinia, Uni, ken Menrva.

Iti panaglabas ti tiempo, dagiti natan-ok a didios dagiti Griego naitiponda iti templo dagiti didiosen ti Roma, nupay pagaammo ida iti naiduma a nagnagan. Kasta met, dagiti Romano inawatda dagiti didiosen iti dadduma pay a daga, a pakairamanan ni Mithras iti Persia (a ti panagkasangayna narambakan iti Disiembre 25) ken ti diosa ti kinabunga a ni Cybele iti Frigia ken ni Isis iti Egipto, nga agpadpada a nainaig ken Ishtar iti Babilonia. Kasta met, dagiti Romano nga emperador napagbalinda a didios idi agangay.

Napagdaydayawan ni Saturno gapu iti panangyegna iti Roma iti nabalitokan a panawen. Ti Saturnalia, a sigud a maysa nga aldaw a piesta kas pammadayaw kenkuana, ket idi agangay napagbalin a pito nga aldaw a rambak iti maudi a kagudua ti Disiembre. Ti pasamak nabuyogan iti kasta unay a naariwawa a panagraragsak. Adda panagsisinnukat iti sagsagut, kas kadagiti prutas a nakalupkopan iti allid ken kadagiti kandela, ket pila a munieka ti nangnangruna a naited kadagiti ubbing. Bayat ti piesta, awan naipakat a panangdusa. Agserra dagiti eskuelaan ken dagiti pangukoman; napagsardeng uray dagiti gannuat maipaay iti gubat. Nagsinnukat ti saad dagiti adipen ken ti appoda, ket dagiti adipen nawayada nga agsao iti kaykayatda, a saanda nga agamak a di la ket ta madusada.

Nagkedked dagiti immuna a Kristiano a makipaset iti panagdaydayaw dagiti Romano, nangnangruna iti panagdaydayaw iti emperador, a makagapu a nagbalinda a puntiria ti nakaro a panangidadanes. Saanda nga inkompromiso ti takderda nga ‘agtulnog iti Dios kas agturay imbes a kadagiti tattao,’ a nagkedkedda a mangipaay kadagiti Romano nga agtuturay iti panagdaydayaw a nainkalintegan nga agpaay iti Dios.​—Ara 5:29; Mr 12:17; kitaenyo ti ROMA (Relihion).

Dagiti Didios ti Nasnasion Naigidiatda ken Jehova. Ita, adu kadagiti didios a nadakamat iti Biblia ket nagan laengen. Nupay adda dagiti tiempo a dagiti managdaydayawda insakripisioda pay kadakuada dagiti bukodda nga annak, dagiti ulbod a didios saanda a nabaelan nga ispalen dagidiay nanginanama kadakuada maipaay iti tulong iti tiempo ti panagkasapulan. (2Ar 17:31) Gapuna, maigapu kadagiti namilitariaan a balligina, ti ari ti Asiria, babaen iti pannakangiwatna a ni Rabsaque, impasindayagna: “Ti kadi didios dagiti nasion naispalda iti aniaman a pamay-an tunggal maysa ti bukodna a daga manipud iti ima ti ari ti Asiria? Sadino ti ayan ti didios ti Hamat ken Arpad? Sadino ti ayan ti didios ti Sefarvaim, Hena ken Ivva? Naispalda kadi ti Samaria manipud iti imak? Siasino iti amin a didios dagiti daga ti nakaispal iti dagada manipud iti imak, tapno ispalento ni Jehova ti Jerusalem manipud iti imak?” (2Ar 18:28, 31-35) Ngem saan a pinaay ni Jehova ti ilina, idinto ta dagidiay ulbod a didios pinaayda dagiti managdaydayawda. Iti maysa a rabii pinapatay ti anghel ni Jehova ti 185,000 iti pakarso dagiti Asirio. Yantangay naipababa, ti napannakkel nga Asirio a monarka a ni Senaquerib nagsubli idiay Nineve, nga idi agangay pinapatay ti dua kadagiti annakna iti templo ti diosna a ni Nisroc. (2Ar 19:17-19, 35-37) Pudno unay, “amin dagiti didios ti il-ili didiosda nga awanan pateg; ngem no maipapan ken Jehova, inaramidna ti mismo a langlangit.”​—Sal 96:5.

Saan laeng a dagiti ulbod a didios ti addaan iti galgalad dagiti nangaramid kadakuada, no di ket dagiti tattao nagbalinda met a kaasping unay dagiti didios a pagdaydayawanda. Kas panangyilustrar: Debotado ni Ari Manases ti Juda kadagiti ulbod a didios, a pinalasatna pay ketdi ti anakna iti apuy. Ngem ti naregta a panangsurot ni Manases iti ulbod a panagdaydayaw saan a namagbalin kenkuana a nasaysayaat nga ari. Imbes ketdi, nagbalin a kas kadagiti mawaw-iti-dara a didiosen a nagdaydayawanna, a nangibukbok iti nakaad-adu unay nga awanan basol a dara. (2Ar 21:1-6, 16) Maisupadi unay iti daytoy, dagiti managdaydayaw iti pudno a Dios ikagumaanda ti agbalin a tumutulad iti Perpekto a Nangaramid kadakuada, nga iparangarangda ti bunga ti espiritu: ayat, rag-o, talna, mabayag a panagitured, kinamanangngaasi, kinaimbag, pammati, kinaalumamay, ken panagteppel.​—Efe 5:1; Ga 5:22, 23.