PANNAKAKAUTIBO

Nadakamat iti Biblia ti adu a pannakakautibo. (Nu 21:29; 2Cr 29:9; Isa 46:2; Eze 30:17, 18; Da 11:33; Na 3:10; Apo 13:10; kitaenyo ti KAUTIBO.) Nupay kasta, ti “pannakakautibo” ket kangrunaan a tumukoy iti dakkel a pannakaidestiero dagiti Judio manipud Naikari a Daga idi maikawalo ken maikapito a siglo K.K.P. babaen iti Asiria ken Babilonia a kabibilgan idi a turay iti lubong, ken naawagan met “Pannakaidestiero” ken ‘pannakaibelleng.’​—Esd 3:8; 6:21; Mt 1:17; kitaenyo ti PANNAKAIDESTIERO.

Namakdaar da Jeremias, Ezequiel, ken ti dadduma pay a mammadto maipapan iti daytoy dakkel a didigra babaen iti sasao a kas kadagitoy: “Siasinoman nga agpaay iti pannakakautibo, mapan iti pannakakautibo!” “Maipapan kenka, O Pasur, ken amin dagiti agnanaed iti balaymo, mapankayto iti pannakakautibo; ket iti Babilonia umaykanto.” “Adda daytoy a pammakdaar maibusor iti Jerusalem ken iti isuamin a balay ti Israel . . . ‘Iti pannakaidestiero, iti pannakakautibo mapandanto.’” (Jer 15:2; 20:6; Eze 12:10, 11) Idi agangay, maipapan iti panagsubli manipud pannakakautibo idiay Babilonia, insalaysay ni Nehemias (7:6): “Dagitoy ti annak ti masaksakupan a distrito isuda a simmang-at manipud pannakakautibo dagiti naidestiero nga umili nga impan ni Nabucodonosor nga ari ti Babilonia iti pannakaidestiero ken nagsubli iti kamaudiananna idiay Jerusalem ken Juda.”​—Kitaenyo met ti Esd 2:1; 3:8; 8:35; Ne 1:2, 3; 8:17.

Agparang a ti Asiria ti nangirugi iti pagannurotan a panangpapanaw kadagiti amin nga agnanaed iti nakautibo nga il-ili iti mismo a dagada sa pagyanenda sadiay dagiti kautibo manipud dadduma a paset ti imperio. Daytoy a pagannurotan ti Asiria ket saan laeng a naaramid kadagiti Judio, ta idi a ti buyot ti Asiria a maikadua a kabilgan a turay ti lubong pinarmekna ti Damasco (kabesera ti Siria), napagtalaw dagiti umili ti Damasco sa naipanda idiay Kir, kas impadto ni mammadto Amos. (2Ar 16:8, 9; Am 1:5) Adda dua nga epekto daytoy nga aramid: Nalapdan ti iyaalsa ti sumagmamano a nabatbati; ken dagiti nasion iti aglikmut a mabalin a gayyem idi dagidiay nakautibo saanda a mangipaay iti tulong iti baro a ganggannaet a bunggoy a naggapu iti adayo a luglugar.

Maymaysa ti makagapu no apay a nakautibo ti makin-amianan a sangapulo-tribu a pagarian ti Israel ken ti makin-abagatan a dua-tribu a pagarian ti Juda: ti panangpanawda iti pudno a panagdaydayaw ken Jehova tapno agdaydayawda iti ulbod a didios. (De 28:15, 62-68; 2Ar 17:7-18; 21:10-15) Nupay kasta, nagtultuloy a nangibaon ni Jehova kadagiti mammadtona tapno pakdaaranda dagita a pagarian ngem awan nagmamaayanna. (2Ar 17:13) Awan asinoman nga ari ti sangapulo-tribu a pagarian ti Israel ti naan-anay a nangikkat iti ulbod a panagdaydayaw nga inyussuat ti kaunaan nga ari dayta a nasion, ni Jeroboam. Ti Juda, ti kabsatna a pagarian iti abagatan, saanna nga impangag dagiti direkta a pammakdaar ni Jehova ken saan a nakasursuro iti pannakakautibo a nagbanagan ti Israel. (Jer 3:6-10) Idi agangay, naidestiero dagiti agnanaed kadagita a dua a pagarian, a saan laeng a naminsan a naidestiero ti tunggal nasion.

Rugi ti Pannakaidestiero. Bayat ti panagturay idiay Samaria ni Ari Peca ti Israel (a. 778-759 K.K.P.), immay maibusor iti Israel ni Ari Pul (Tiglat-pileser III) ti Asiria, kinautibona ti dakkel a benneg iti amianan, ket indestierona dagiti agnanaed iti dayta kadagiti makindaya a paset ti imperiona. (2Ar 15:29) Daytoy met laeng a monarka ti nangkautibo iti teritoria iti daya ti Jordan ket manipud iti dayta a lugar “indestierona dagiti kameng dagiti Rubenita ken dagiti Gadita ken ti kagudua a tribu ni Manases ket impanna ida idiay Hala ken Habor ken Hara ken iti karayan Gozan tapno agtalinaedda agingga itoy nga aldaw.”​—1Cr 5:26.

Idi 742 K.K.P. ti Asirio a buyot nga indauluan ni Salmaneser V linakubna ti Samaria. (2Ar 18:9, 10) Idi naparmek ti Samaria idi 740 K.K.P., nagpatinggan ti sangapulo-tribu a pagarian, ket dagiti agnanaed iti dayta naidestieroda “idiay Hala ken idiay Habor iti karayan Gozan ken kadagiti siudad dagiti Medo.” Daytoy ket gapu ta, kas kunaen ti Kasuratan, “saanda nga inimdengan ti timek ni Jehova a Diosda, no di ket sinalsalungasingda ti tulagna, ti met laeng isuamin nga imbilin ni Moises nga adipen ni Jehova. Saanda a nagimdeng wenno uray nagtungpal.”​—2Ar 18:11, 12; 17:6; kitaenyo ti SARGON.

Kalpasanna, dagiti kautibo manipud sabsabali pay nga agaaddayo unay a luglugar naiyegda iti Samaria ket nagnaedda kadagiti siudad dayta. “Iti kasta ti ari ti Asiria nangyeg iti tattao manipud Babilonia ken Cuta ken Avva ken Hamat ken Sefarvaim ket pinagnaedna ida kadagiti siudad ti Samaria imbes a ti annak ti Israel; ket rinugianda a tagikuaen ti Samaria ken pagnaedan dagiti siudadna.” (2Ar 17:24) Dagitoy a ganggannaet a tattao intugotda ti pagano a relihionda; “tunggal sabali a nasion nagbalin a managaramid iti bukodna a dios.” Ket gapu ta saanda a nangipakita iti panagraem ken Jehova, isu ‘nangibaon kadagiti leon iti tengngada, ket nagbalinda a mammapatay iti tengngada.’ Isu a ti ari ti Asiria insublina ti maysa kadagiti Israelita a papadi, “ket nagbalin a mannursuroda no kasano ti rebbeng a panagbutengda ken Jehova.” Gapuna, kunaen ti salaysay, “Nagbalinda a managbuteng ken Jehova, ngem nagbalinda a managdayaw iti bukodda a didios, maitunos iti relihion dagiti nasion a manipud kadakuada inturongda ida iti pannakaidestiero.”​—2Ar 17:25-33.

Iti daydi a siglo ken bayat ti sinigsiglo kalpasan a naduprak ti makin-amianan a pagarian, nangrugi ti dadduma pay nga agdindinamag a pannakaidestiero. Sakbay ti nakababain a pannakaabak ni Senaquerib iti ima ti Dios idi 732 K.K.P., rinautna ti nadumaduma a lugar iti Juda. Kinuna ni Senaquerib kadagiti nailanad a pakasaritaanna a nakautibona ti 200,150 manipud kadagiti ili ken sarikedked iti teritoria ti Juda, ngem no usigen ti kababagas dagiti nailanad a pakasaritaan, nalabit nalabes dayta a bilang. (2Ar 18:13) Ti sunona a ni Esar-haddon ken ti Asirio a monarka a simmaruno kenkuana, ni Asenapar (Asurbanipal), agpada nga adda dagiti kautibo nga inyakarda kadagiti ganggannaet a teritoria.​—Esd 4:2, 10.

Idi 628 K.K.P., ni Faraon Neco ti Egipto pinarautanna ti anak ni Josias a ni Jehoacaz iti makin-abagatan a pagarian sana impan kas kautibo idiay Egipto. (2Cr 36:1-5) Ngem nasurok a maysa a dekada kalpasanna, idi 617 K.K.P., dagiti immuna a kautibo manipud Jerusalem naidestieroda idiay Babilonia. Rinaut ni Nabucodonosor ti rebelioso a siudad ket impanawna dagiti natan-ok a tattao, a nakairamanan ni Ari Jehoiaquin ken ti inana, ken ti lallaki a kas kada Ezequiel, Daniel, Hananias, Misael, ken Azarias, agraman dagiti “prinsipe ken dagiti amin a maingel, nabileg a lallaki​—sangapulo a ribu ti indestierona​—ken kasta met ti tunggal nasigo a trabahador ken managibangon kadagiti baluarte. Awan ti asinoman a nabati malaksid ti klase nanumo kadagiti umili . . . Dagiti opisialna ti palasio ken dagiti kangrunaan a lallaki ti daga impanawna kas naidestiero a tattao manipud Jerusalem agingga idiay Babilonia. No maipapan kadagiti amin a maingel a lallaki, pito ribu, ken kadagiti nasigo a trabahador ken kadagiti managibangon iti balbaluarte, sangaribu, amin a nabileg a lallaki a makigubgubat, ti ari ti Babilonia impanna ida kas naidestiero a tattao idiay Babilonia.” Innalana met ti adu a gameng manipud templo. (2Ar 24:12-16; Est 2:6; Eze 1:1-3; Da 1:2, 6) Nabati ti uliteg ni Jehoiaquin a ni Zedekias kas basalio nga ari. Ti sumagmamano pay nga agdindinamag a lallaki, agraman ni mammadto Jeremias, nagtalinaedda met iti Jerusalem. Gapu iti dakkel a bilang dagiti kautibo a nailanad iti 2 Ar-ari 24:14, ti bilang a 3,023 a nailanad iti Jeremias 52:28 ket nalawag a tumukoy kadagidiay addaan iti saad, wenno kadagiti ulo ti pamilia​—saan a kabilang ti assawa ken annakda, nga agdagup iti rinibu.

Nalpas idi 607 K.K.P. ti maudi a pannakakautibo ti Jerusalem babaen ken Nabucodonosor, kalpasan ti 18 a bulan a pannakalakub. (2Ar 25:1-4) Iti daytoy a tiempo, napapanaw ti kaaduan nga agnanaed iti dayta a siudad. Ti sumagmamano a nanumo a tattao napalubosanda nga agtalinaed “kas agay-aywan iti kaubasan ken kas inkapilitan a trabahador” iti sidong ti panangidaulo ni Gobernador Gedalias idiay Mizpa. (Jer 52:16; 40:7-10; 2Ar 25:22) Karaman kadagidiay nakautibo a naipan idiay Babilonia ket ti “sumagmamano kadagidiay nanumo kadagiti umili ken ti natedda kadagiti umili a nabati iti siudad ken dagiti manangpanaw . . . ken ti dadduma pay kadagiti nasigo a managobra.” Ti sasao a “nabati iti siudad” nalawag nga ipasimudaagna nga adu ti natay iti nakaro a bisin, sakit, wenno uram, wenno nagudas pay ketdi iti gubat. (Jer 52:15; 2Ar 25:11) Imbilin ti ari ti Babilonia ti pannakapapatay ti annak ni Zedekias, ti piprinsipe ti Juda, dagiti opisial ti palasio, ti sumagmamano a papadi, ken adu a sabsabali pay a natatan-ok nga umili. (2Ar 25:7, 18-21; Jer 52:10, 24-27) Mabalin a dagitoy ti makagapu no apay a bassit ti bilang dagidiay aktual a nailista kas destiero a naitalaw, a ti nailanad a bilangda ket 832 laeng, nalabit dagiti pannakaulo laeng dagiti sangakabbalayan, saan a karaman ti assawa ken annakda.​—Jer 52:29.

Agarup dua a bulan idi agangay, kalpasan ti pannakapapatay ni Gedalias, dagiti natedda a Judio a nabati idiay Juda nagkamangda idiay Egipto, nga inkuyogda da Jeremias ken Baruc. (2Ar 25:8-12, 25, 26; Jer 43:5-7) Ti sumagmamano a Judio mabalin a nagkamangda met iti dadduma pay a nasion iti aglikmutda. Nalabit dagitoy a nasion ti naggapuan ti 745 a kautibo, kas ul-ulo ti sangakabbalayan, a naidestiero lima a tawen kalpasanna idi binurak ni Nabucodonosor (kas simboliko a pang-or ni Jehova) ti nasnasion a kaarruba ti Juda. (Jer 51:20; 52:30) Kuna ni Josephus a lima a tawen kalpasan ti pannakarba ti Jerusalem, pinarmek ni Nabucodonosor ti Ammon ken Moab sa simmalog ket binalesna ti Egipto.​—Jewish Antiquities, X, 181, 182 (ix, 7).

Ti kasasaad ti Jerusalem ket naiduma iti dadduma pay a naparmek a siudad a kas iti Samaria, a pinagnaedan manen dagiti kautibo manipud dadduma pay a paset ti Imperio ti Asiria. Maisupadi iti gagangay a pagannurotan dagiti Babilonio kadagiti siudad a pinarmekda, ti Jerusalem ken ti aglawlawna ket nabaybay-an a langalang ken awanan tao, kas inkeddeng ni Jehova. Mabalin a kuestionaran dagiti kritiko ti Biblia no apay a ti sigud a narang-ay a daga ti Juda ket kellaat a nagbalin a “langalang a rebbek, nga awanan agnanaed,” ngem saan a mailibak ti kaadda ti historikal a pammaneknek ken dagiti rekord iti daytoy a periodo. (Jer 9:11; 32:43) Kunaen ti arkeologo a ni G. Ernest Wright: “Ti kinaranggas a dimteng iti Juda ket nalawag . . . kadagiti panagsukisok dagiti arkeologo a mangipakita a nagsasaruno a naawanan kadagiti agnanaed dagiti siudad iti daytoy a tiempo, nga adu ti saanen a pulos a mapagnaedan.” (Biblical Archaeology, 1962, p. 182) Umanamong ni William F. Albright: “Awan uray maysa nga ammo a kaso a nagtultuloy a napagnaedan ti maysa nga ili iti sentro ti Juda kabayatan ti periodo ti pannakaidestiero.”​—The Archaeology of Palestine, 1971, p. 142.

Kasasaad Dagiti Destiero. Gagangay a naibilang ti pannakakautibo kas periodo ti pannakairurumen ken pannakaadipen. Kinuna ni Jehova nga, imbes a mangipakita ti Babilonia iti asi iti Israel, “iti lakay pinadagsenmo unay ti sangolmo.” (Isa 47:5, 6) Awan duadua nga adda dagiti naipataw a bayadan ti Israel (buis, impuesto, kuartais) sigun iti kabaelanda a patauden wenno teggeden, kas met laeng iti nakalikaguman iti dadduma pay a kautibo. Kasta met, nabatad unay nga adda pannakairurumen agsipud ta nabakasan ken nadadael ti naindaklan a templo ni Jehova idiay Jerusalem, a mabalin a napapatay wenno naidestiero ti papadina, ken nakautibo dagiti managdaydayawna ken inturayan ida ti ganggannaet nga agturay.

Nupay kasta, ti pannakaidestiero iti sabali a daga ket saan a kas kadakes ti naulpit a pannakailako iti agnanayon a pannakaadipen wenno pannakapapatay iti sadistiko a pamay-an a kadawyan kadagiti panagparmek dagiti Asirio ken Babilonio. (Isa 14:4-6; Jer 50:17) Agparang a medio nawaya dagiti naidestiero a Judio, ken adda met wayawayada a mangtarawidwid iti bukodda nga ar-aramid. (Esd 8:1, 16, 17; Eze 1:1; 14:1; 20:1) “Kadagiti amin a naidestiero nga umili, a pinaidestierok manipud Jerusalem agingga idiay Babilonia,” kinuna ni Jehova: “Agibangonkayo kadagiti balay ket pagnaedanyo ida, ket agmulakayo kadagiti minuyongan ket kanenyo ti bungada. Mangalakayo iti assawa a babbai ket agbalinkayo nga amma iti annak a lallaki ken annak a babbai; ket ti bukodyo nga annak a lallaki iyalaanyo iti assawa ket ti bukodyo nga annak a babbai itedyo iti assawa a lallaki, tapno mangipasngayda iti annak a lallaki ken annak a babbai; ket umadukayo sadiay, ket saankayo a bumassit. Kasta met, sapulenyo ti talna ti siudad a nangidestieruak kadakayo, ket agkararagkayo ken Jehova maigapu iti dayta, ta iti talnana maaddanto ti talna maipaay kadakayo.” (Jer 29:4-7) Adda dagidiay nakasursuro iti sumagmamano a paglaingan a nakatulong kadakuada idi nagpatinggan ti pannakaidestiero. (Ne 3:8, 31, 32) Nagbalin a paglainganda ti agkomersio ken aglako iti nadumaduma a bambanag. Nasarakan ti adu a Judio a nagan kadagiti rekord ti negosio. Kas nagbanagan ti kasta a panagnegosio ken pannakilangen kadagiti saan a Judio, ti Hebreo a pagsasao ket nangrugi a maimpluensiaan iti Aramaiko.

Gapu iti periodo ti pannakakautibo, nga agdagup iti 80 a tawen iti dadduma, ti panagdaydayawda iti pudno a Dios a ni Jehova ket naapektaran kas maysa a grupo. Yantangay awananda iti templo, altar, ken organisado a kinapadi, saanda a makaidaton kadagiti inaldaw a sakripisio. Nupay kasta, ti panagkugit, panangliklik iti narugit a taraon, panangngilin iti Sabbath, ken ti kanayon a panagkararag ket bambanag a mabalin nga aramiden dagiti matalek nupay lalaisen ken uy-uyawen ida ti sabsabali. Ti ‘patinayon a panagserbi’ ti kautibo a ni Daniel iti Diosna ket pagaammo unay idi ni Ari Dario ken ti sabsabali pay. Uray no dusa nga ipapatay ti inyetnag ti linteg maibusor iti maysa a tao nga umararaw iti asinoman malaksid iti ari, kaskasdi a “mamitlo . . . iti maysa nga aldaw [a ni Daniel] agparparintumeng ken agkarkararag ken mangidatdaton iti daydayaw iti sanguanan ti Diosna, kas iti regular nga ar-aramidenna sakbay daytoy.” (Da 6:4-23) Ti kasta a kinamatalek iti limitado a panagdaydayawda ket nakatulong iti saan a pannakapukaw ti pakabigbigan dagitoy a destiero kas maysa a nasion. Nagunggonaanda met iti napaliiwda a nagdumaan ti nasin-aw ken simple a panagdaydayaw ken Jehova ken ti nalabor nga idolatroso a panagdaydayaw ti Babilonia. Awan duadua a nagunggonaanda met iti kaadda dagiti mammadto ni Jehova, da Ezequiel ken Daniel.​—Eze 8:1; Da 1:6; 10:1, 2.

Bayat a nagbalin nga ad-adda nga organisado dagiti Judio kadagiti lokal a sinagogada, nagkasapulan ti ad-adu pay a kopia ti Kasuratan kadagiti komunidad dagiti Judio a destiero iti intero a Media, Persia, ken Babilonia. Pagaammo idi ni Esdras kas “nalaing a managkopia iti linteg ni Moises,” a mangipasimudaag a dagiti kopia ti Linteg ni Jehova a naggapu idiay Juda, a sadiay a naaramid dagita. (Esd 7:6) Awan duadua a dagitoy a napapateg a lukot manipud napalabas a kapkaputotan ket ramanenda ti libro dagiti Salmo, a posible a naputar ti Salmo 137, ken nalabit agraman ti Salmo 126, bayat ti pannakakautibo wenno di nagbayag kalpasan dayta. Ti innem a salmo a maaw-awagan Salmo a Hallel (113 agingga iti 118) ket nakanta bayat ti dadakkel a piesta ti Paskua kalpasan ti isusubli dagiti natda manipud Babilonia.

Pannakaisubli ken ti Pannakaiwarawara. Iti pagannurotan ti Babilonia, awan ti namnama a maluk-atan dagiti destiero manipud pannakakautibo. Ti Egipto a nangnamnamaan idi ti Israel iti tulong ket saanen a makatulong ti puersa militarna wenno iti sabali pay a pamay-an, kasta met nga awan gawgaway ti dadduma a nasion, no saanda man a bumusbusor kadagiti Judio. Ti kakaisuna a pangnamnamaanda ket ti naimpadtuan a karkari ni Jehova. Sinigsiglo sakbayna, dinakamat da Moises ken Solomon ti maipapan iti pannakaisubli kalpasan ti pannakakautibo. (De 30:1-5; 1Ar 8:46-53) Nangipaay met ti dadduma pay a mammadto iti pammasiguro iti pannakaispal manipud pannakaidestiero. (Jer 30:10; 46:27; Eze 39:25-27; Am 9:13-15; Sof 2:7; 3:20) Iti maudi a 18 a kapitulo (49-66) iti padto ni Isaias, insalaysayna daytoy a tema a pannakaisubli nga agturong iti naan-anay a kasasaadna. Nupay kasta, napaneknekan a nagbiddut dagiti ulbod a mammadto iti panangipadlesda iti nasapa a pannakaluk-at, ket naan-anay a naupay ti asinoman a nagtalek kadakuada.​—Jer 28:1-17.

Ni matalek a Jeremias ti nangipaay iti umiso a kaatiddog ti pannakalangalang ti Jerusalem ken Juda nga agdagup iti 70 a tawen, a kalpasan dayta dumteng ti pannakaisubli. (Jer 25:11, 12; 29:10-14; 30:3, 18) Maipapan itoy, idi umuna a tawen ni Dario a Medo, ‘babaen kadagiti libro nailasin ni Daniel ti bilang dagiti tawen a maipapan iti dayta ti sao ni Jehova dimteng ken Jeremias a mammadto, maipaay iti pannakatungpal dagiti panagwalangwalang ti Jerusalem, awan sabali, pitopulo a tawen.’​—Da 9:1, 2.

Mano a destiero ti nagsubli idiay Jerusalem manipud Babilonia idi 537 K.K.P.?

Iti nasapa a paset ti 537 K.K.P., nangyetnag ti Persiano nga Ari Ciro II iti maysa a bilin a nangipalubos nga agsubli dagiti kautibo idiay Jerusalem ket bangonenda manen ti templo. (2Cr 36:20, 21; Esd 1:1-4) Agsagsaganada idin a pumanaw. Babaen ti panangiwanwan ni Gobernador Zorobabel ken ti nangato a padi a ni Jesua, nagdaliasat iti agarup uppat a bulan ti “annak ti Pannakaidestiero” (Esd 4:1) nga agdagup iti 42,360 a lallaki malaksid pay iti 7,537 nga adipen ken kumakanta. Iti maysa a footnote iti maikanem nga edision ti patarus iti Biblia ni Isaac Leeser, kunaenna a ti dagup a bilang ket agarup 200,000, pakairamanan dagiti babbai ken ubbing. Iti maikapito a bulan, iti otonio, nagyanda kadagiti siudadda. (Esd 1:5–3:1) Babaen ti ibaballaet ti Dios, ti naarian a linia ni David nga agturong ken Kristo ket nataginayon babaen kada Jehoiaquin (Jeconias) ken Zorobabel. Kasta met, ti linia ti kapuonan dagiti Levita a nangato a padi nagtultuloy babaen ken Jehozadac ken, kalpasanna, ti anakna a ni Jesua.​—Mt 1:11-16; 1Cr 6:15; Esd 3:2, 8.

Idi agangay, ad-adu pay a kautibo ti nagsubli idiay Palestina. Idi 468 K.K.P., kimmuyog ken Esdras ti nasurok a 1,750, a dayta a bilang nalawag ramanenna laeng dagiti adulto a lallaki. (Esd 7:1–8:32) Sumagmamano a tawen kalpasanna, nagdaliasat ni Nehemias manipud Babilonia nga agturong iti Jerusalem iti saan a nakurkurang ngem dua a daras, ngem saan a naibaga no mano a Judio ti kaduana a nagsubli.​—Ne 2:5, 6, 11; 13:6, 7.

Nagpatingga ti panagsina ti Juda ken Israel gapu iti pannakakautibo. No dagiti manangparmek idestieroda dagiti kautibo, saanda a paglalasinen dagitoy sigun kadagiti nagtaudanda a tribu. Nakita ni Jehova a “ti annak ti Israel ken ti annak ti Juda sangsangkamaysada a mairurrurumen.” (Jer 50:33) Idi nagsubli ti umuna a grupo idi 537 K.K.P., karaman kadakuada dagiti pannakabagi ti amin a tribu ti Israel. Idi agangay, idi nairingpasen ti pannakaibangon manen ti templo, adda naidaton a 12 a kalakian a kalding, “sigun iti bilang dagiti tribu ti Israel.” (Esd 6:16, 17) Naipadto ti kasta a panagkaykaysa manen kalpasan ti pannakakautibo. Kas pagarigan, inkari ni Jehova nga ‘isublina ti Israel.’ (Jer 50:19) Kanayonanna pay, kinuna ni Jehova: “Isublikto dagiti kautibo iti Juda ken dagiti kautibo iti Israel, ket bangonekto ida kas idi rugi.” (Jer 33:7) Ti ilustrasion ni Ezequiel maipapan iti dua a baston a napagbalin a maymaysa (Eze 37:15-28) ipamatmatna nga agbalin manen a maymaysa a nasion dagita a dua a pagarian. Impadto ni Isaias a ni Jesu-Kristo agbalin a bato a pakaitibkolan “ti dua a balay ti Israel,” a saanna a kayat a sawen a sumarungkar ni Jesus, wenno ti 12 nga imbaonna bayat ti maikatlo a panagdaliasatna idiay Galilea, kadagiti komunidad iti nakaad-adayo a daga ti Media tapno mangasaba kadagiti kaputotan dagiti Israelita manipud makin-amianan a pagarian. (Isa 8:14; Mt 10:5, 6; 1Pe 2:8) Idiay Jerusalem idi tiempo ti pannakaipasngay ni Jesus, maysa ni mammadto Ana a kameng ti tribu ni Aser, a sigud a paset ti makin-amianan a pagarian.​—Lu 2:36.

Saan nga amin a Judio ket nagsubli a kadua ni Zorobabel idiay Jerusalem, no di ket ti “natda laeng.” (Isa 10:21, 22) Kadagidiay nagsubli, manmano laeng dagiti nakakita iti sigud a templo. Adu a lallakay ti saanen a nagdaliasat gapu iti rigat dayta a panagdaliasat. Gapu iti pisikal a pagnam-ayan, pinili ti dadduma ti agbati nupay kabaelanda koma ti agdaliasat. Adu la ketdi ti simmayaat ti namaterialan a kasasaadda iti panaglabas ti tawtawen ket napnekdan nga agtalinaed iti ayanda. No saan a napateg kadakuada ti pannakaibangon manen ti templo ni Jehova, saanda ngarud nga agtignay a mangaramid iti dayta a napeggad a panagdaliasat ket sanguenda ti di sigurado a masakbayan nga agur-uray kadakuada. Ket siempre, dagidiay nagapostata awan pakatignayanda nga agsubli.

Kayat a sawen daytoy a kas maysa nga ili, nagtalinaed a naiwarawara ti sumagmamano a Judio ket naawagan ti kasasaadda kas Di·a·spo·raʹ, wenno “Pannakaiwarawara.” Idi maikalima a siglo K.K.P., adda dagiti nasarakan a komunidad dagiti Judio iti intero a 127 a masaksakupan a distrito ti Imperio ti Persia. (Est 1:1; 3:8) Ti sumagmamano a kaputotan dagiti destiero naaddaanda pay ketdi iti nangangato a saad iti gobierno: kas pagarigan, da Mardokeo ken Ester bayat ti panagturay ti Persiano nga ari a ni Asuero (Xerxes I), ken ni Nehemias kas naarian nga agaw-awit iti kopa ni Artaxerxes Longimanus. (Est 9:29-31; 10:2, 3; Ne 1:11) Idi gupgupgopen ni Esdras ti Cronicas, insuratna nga adu kadagidiay naiwarawara iti adu a makindaya a siudad ket ‘nagtalinaedda agingga idi nga aldaw’ (a. 460 K.K.P.). (1Cr 5:26) Idi timmanor ti Imperio ti Grecia, ni Alejandro a Dakkel impanna dagiti Judio idiay Alejandria a baro a siudadna iti Egipto, a sadiay a nasursuroda ti agsao iti Griego. Sadiay a nangrugi a maipatarus idi maikatlo a siglo K.K.P. ti Hebreo a Kasuratan iti Griego tapno mapataud ti Septuagint. Gapu iti gubgubat iti nagbaetan ti Siria ken Egipto, nayakar ti adu a Judio idiay Asia Menor ken Egipto. Idi naparmek ni Pompey ti Jerusalem idi 63 K.K.P., nangipan kadagiti Judio idiay Roma tapno agbalin nga ad-adipen.

Ti nasaknap a pannakaiwarawara dagiti Judio iti intero nga Imperio ti Roma ket maysa a makagapu iti napartak a panagwaras ti Kristianidad. Iti laeng daga ti Israel ti nangasabaan ni Jesu-Kristo, ngem binilinna dagiti pasurotna nga idanon ken isaknapda ti ministerioda “agingga iti kaadaywan a paset ti daga.” (Ara 1:8) Adda idiay Jerusalem dagiti Judio manipud nadumaduma a paset ti Imperio ti Roma tapno tabunuanda ti piesta ti Pentecostes idi 33 K.P., ket nangngegda a dagiti nayanak iti espiritu a Kristiano mangaskasabada maipapan ken Jesus babaen kadagiti pagsasao ti Partia, Media, Elam, Mesopotamia, Capadocia, Ponto, ti distrito ti Asia, Frigia, Pamfilia, Egipto, Libya, Creta, Arabia, ken Roma. Idi nagawidda iti pagnanaedanda a daga, awit-awit ti rinibu a Judio ti kabbaro a nasarakanda a pammati. (Ara 2:1-11) Iti kaaduan kadagiti siudad a sinarungkaran ni Pablo, adda dagiti sinagoga a nasarakanna sadiay a mabalinna ti makisarita kadagiti Judio a naiwarawara. Idiay Listra, ni Pablo naam-ammona ni Timoteo, a ti inana ket maysa a Judia. Kasangsangpet da Aquila ken Priscila manipud Roma idi nakadanon ni Pablo idiay Corinto, idi agarup 50 K.P. (Ara 13:14; 14:1; 16:1; 17:1, 2; 18:1, 2, 7; 19:8) Yantangay adu dagiti Judio iti uneg ken iti aglikmut ti Babilonia, saan a nasayang ti ipapan sadiay ni Pedro a mangitultuloy iti ministeriona “kadagidiay nakugit.” (Ga 2:8; 1Pe 5:13) Iti nabayag a tiempo kalpasan ti pannakadadael ti Jerusalem idi 70 K.P., daytoy a komunidad dagiti Judio iti aglikmut ti Babilonia ti nagtultuloy kas kapatgan a sentro ti Judaismo.