BAAL

[Makinkukua; Apo].

1. Maikapat a nailista nga anak ni Jeiel, maysa a Benjamita.​—1Cr 8:29, 30; 9:35, 36.

2. Maysa a Rubenita a ti anakna a ni Beerah ket karaman kadagiti kinautibo ni Tiglat-pileser III nga ari ti Asiria.​—1Cr 5:5, 6, 26.

3. Naipasngat a siudad dagiti Simeonita iti las-ud ti teritoria ti Juda, nalawag a dayta met laeng ti Baalat-beer ken Rama iti abagatan (wenno Negeb).​—Idiligyo ti 1Cr 4:32, 33 ken Jos 19:7-9.

4. Iti Kasuratan, ti Hebreo a sao a baʹʽal ket naaramat a tumukoy kadagiti sumaganad: (1) asawa a lalaki kas makinkukua iti asawana (Ge 20:3); (2) dagiti agtagtagikua iti daga (Jos 24:11, Rbi8 ftn); (3) “dagiti makinkukua kadagiti nasion” (Isa 16:8, Rbi8 ftn); (4) dagiti “kakappon” (iti literal, “dagiti makinkukua [appo] iti maysa a tulag”) (Ge 14:13, Rbi8 ftn); (5) dagiti makinkukua wenno agik-ikut iti material a bambanag (Ex 21:28, 34; 22:8; 2Ar 1:8, Rbi8 ftn); (6) tattao wenno bambanag nga adda ik-ikutanda a mangipabigbig iti kasisigudda, kababalinda, pagsapulanda, ken kadagiti umasping iti dayta, kas pagarigan, ti maysa a pumapana (iti literal, “makinkukua kadagiti pana”) (Ge 49:23), ti “nagpautang iti utang” (iti literal, “makinkukua iti maysa a banag a nautang iti imana”) (De 15:2), ti “asinoman a managunget” (iti literal, “makinkukua iti unget”) (Pr 22:24), ti ‘kabinnusor iti pangukoman’ (iti literal, “makinkukua iti pannakaukom”) (Isa 50:8, Rbi8 ftn); (7) ni Jehova (Os 2:16); (8) dagiti ulbod a didios (Uk 2:11, 13).

Ti termino a hab·Baʹʽal (ti Baal) ket awag a nayaplikar iti ulbod a dios a ni Baal. Ti sasao a hab·Beʽa·limʹ (dagiti Baal) ket tumukoy iti nadumaduma a lokal a didiosen a naipagarup a makinkukua wenno agik-ikut ken addaan impluensia iti espesipiko a luglugar.

Ti termino a “Baal” ket maminsan nga agparang iti Kristiano a Griego a Kasuratan, iti Roma 11:4, nga iti Griego a teksto agparang kalpasan ti pangbabai nga artikulo a he. Kas komentona iti pannakaaramat ti pangbabai nga artikulo sakbay ti “Baal” iti Griego a Septuagint ken iti Roma 11:4, insurat ni John Newton iti maysa a salaysay maipapan iti panagdaydayaw ken Baal: “Nupay natukoy iti panglalaki a porma iti Hebreo, [hab·Baʹʽal], ti apo, kaskasdi a naawagan ni Baal iti [he Baʹal], = ti ina a reyna, iti Septuagint; Os. ii. 8; Sof. i. 4; ken iti Baro a Tulag, Roma xi. 4. Iti nalulok a panagdaydayaw iti daytoy nga androgyne, wenno dios a dua ti seksona, adda dagiti gundaway a nagkawes dagiti lallaki iti pagan-anay ti babbai, idinto ta dagiti babbai nagkawesda iti pagan-anay ti lallaki, a mangiwaswasawasda kadagiti igam.”​—Ancient Pagan and Modern Christian Symbolism, ni T. Inman, 1875, p. 119.

Adda dagiti gundaway iti pakasaritaan ti Israel a natukoy ni Jehova kas “Baal,” iti anag nga isu ti Makinkukua wenno Asawa dayta a nasion. (Isa 54:5) Kasta met, dagiti Israelita mabalin a di umiso nga innaigda ni Jehova ken Baal idi nagapostatada. Agparang a ti naud-udi a nadakamat ket patalgedan ti impadto ni Oseas nga iyaay ti tiempo inton ti Israel, kalpasan ti pannakaidestierona ken pannakaisublina, sibababawi nga awaganna ni Jehova iti “Asawak,” saanen a ti “Makinkukua kaniak” (“Baalko,” AT). Ipasimudaag ti konteksto a saanton a pulos rummuar kadagiti bibig dagiti Israelita ti awag a “Baal” ken ti pannakainaig dayta iti ulbod a didios. (Os 2:9-17) Yantangay ti Hebreo a sao a baʹʽal nainaig iti nagdakes a panagdaydayaw ken Baal, naaddaan dayta iti dakes a kaipapanan. Gapuna, ipagarup ti sumagmamano a dayta ti makagapu no apay a ti mannurat ti Maikadua a Samuel inaramatna ti nagnagan nga “Is-boset” ken “Mefiboset” (ti Hebreo a boʹsheth kaipapananna ti pannakaibabain) imbes nga “Esbaal” ken “Merib-baal.”​—2Sm 2:8; 9:6; 1Cr 8:33, 34; kitaenyo ti IS-BOSET.

Panagdaydayaw ken Baal. Bassit idi ti ammo maipapan iti panagdaydayaw ken Baal malaksid laeng iti adu a pannakatukoyna iti Kasuratan. Ngem gapu kadagiti panagkabakab idiay Ugarit (ti agdama-aldaw a Ras Shamra iti igid ti baybay ti Siria a batog ti makin-amianan a daya a murdong ti isla ti Chipre), natakuatan ti adu a narelihiosuan a kadaanan nga alikamen ken ginasut a pila a taptapi. Ti adu kadagitoy a kadaanan a dokumento, a pagaammo itan kas dagiti teksto ti Ras Shamra, ket naipagarup a liturhia wenno sasao nga isawang dagidiay makipaset kadagiti ritual iti narelihiosuan a pipiesta.

Kadagiti teksto ti Ras Shamra, ni Baal (naawagan met Aliyan [daydiay agballigi] a Baal) ket natukoy kas “Zabul [Prinsipe], Apo ti Daga” ken “ti Agsaksakay iti Ul-ulep.” Tumunos daytoy iti maysa a ladawan ni Baal, a makita iti dayta a siiiggem ti kannawan nga imana iti pang-or wenno malo ket ti kannigidna siiiggem iti sinankimat nga addaan iti tirad ti pika. Nailadawan met a siaaruat iti nagsara a kabal ti ulo, a mangipasimudaag iti nasinged a pannakainaigna iti toro, maysa a simbolo ti kinabunga.

Manipud naladaw a paset ti Abril agingga iti Setiembre, gagangay a gistay awan pulos ti tudo idiay Palestina. Mangrugi ti panagtutudo iti Oktubre ken agtultuloy iti intero a tiempo ti lam-ek ken agingga iti Abril, nga iti dayta agtubo ti naruay a mulmula. Ti panagbaliwbaliw dagiti paniempo ken dagiti epektoda ket naipagarup a mauli-ulit gapu iti di agsarsarday a panagbinnusor dagiti didios. Naikuna a ti panagsardeng ti tudtudo ken ti pannakatay ti mulmula ket resulta ti panagballigi ti dios a ni Mot (ipapatay ken kinatikag) maibusor ken Baal (tudo ken kinabunga), nga iti dayta mapilitan nga agpakni ni Baal kadagiti kaunggan ti daga. Ti panangrugi ti panagtutudo ket naipagarup a pasimudaag a nagbiag manen ni Baal. Naipapan a nagbalin a posible daytoy gapu ta ni Mot inabak ni Anat a kabsat a babai ni Baal, iti kasta makapagsubli ti kabsatna a ni Baal iti tronona. Ti pannakidenna ni Baal iti asawana, mabalbalin a ni Astoret, ket naipagarup a mangipasigurado iti kinabunga ti um-umay a tawen.

Dagiti agtaltalon ken agtartaraken-iti-baka a Canaanita nalabit impapanda a nakatulong ti pannakipasetda iti maysa a naibilin a ritual (maysa a kita ti panagsalamangka a kasla mangipakita iti pannakipagrikna) tapno magutugot ti didiosda a mangtulad iti ar-aramidenda kadagiti narelihiosuan a piestada. Impagarupda a nasken dayta tapno magarantisaran dagiti nabunga nga apit ken dinguen iti um-umay a tawen ken tapno malapdan dagiti tikag, panangdadael dagiti dudon, ken dadduma pay. Gapuna ti panagbiag manen ni Baal tapno maitrono ken makidenna iti asawana mabalbalin a narambakan babaen kadagiti nalulok a ritual a mainaig iti kinabunga, a napnuan kadagiti di mapengdan a panagpapas iti sekso.

Awan duadua a ti tunggal siudad ti Canaan ket nangibangon iti santuario agpaay ken Baal kas pammadayaw iti patronna a Baal. Adda papadi a nadutokan a mangidaulo iti panagdaydayaw kadagitoy a santuario ken iti adu a templo a masarakan kadagiti kabangibang a tuktok ti turturod a pagaammo kas nangangato a disso. (Idiligyo ti 2Ar 17:32.) Iti uneg dagiti santuario mabalin nga adda ladladawan ni Baal, idinto ta iti ruar iti asideg dagiti altar ti ayan dagiti munmon a bato (nalabit dagiti sinanmabagbagi-ti-lalaki a simbolo ni Baal), sagrado a tedteddek a mangirepresentar iti diosa a ni Asera, ken dagiti pagsaadan ti insienso. (Idiligyo ti 2Cr 34:4-7; kitaenyo ti SAGRADO A TEDDEK.) Adda dagiti balangkantis a lallaki ken babbai a nagserbi kadagiti nangato a disso, ket malaksid iti seremonia nga inannurot dagiti balangkantis, naisakripisio pay ti ubbing. (Idiligyo ti 1Ar 14:23, 24; Os 4:13, 14; Isa 57:5; Jer 7:31; 19:5.) Naaramid met ti panagdaydayaw ken Baal iti mismo a tuktok ti balbalay dagiti umili, a manipud sadiay masansan a makita ti agpangpangato nga asuk a sakripisio agpaay iti diosda.​—Jer 32:29.

Ni Baal ken ti dadduma pay a didios ken didiosa kadagiti templo ti Canaan ket naipasimudaag a nainaig kadagiti espesipiko a nailangitan a bambanag, kas pinampanunot dagiti agdaydayaw kadagita. Kas pagarigan, nadakamat iti maysa kadagiti teksto ti Ras Shamra a ti maysa a daton ket agpaay ken “Reyna Shapash (ti Init) ken iti bitbituen,” ket ti sabali pay tukoyenna ti “buyot ti init ken ti bunggoy ti aldaw.”

Makapainteres ngarud nga adda dagiti gundaway a tukoyen ti Biblia ti nailangitan a bambanag mainaig iti panagdaydayaw ken Baal. Iti panangdeskribirna iti nakillo a dana ti pagarian ti Israel, kunaen ti rekord ti Kasuratan: “Intultuloyda a pinanawan ti amin a bilbilin ni Jehova . . . , ket rinugianda ti agruknoy iti isuamin a buyot ti langlangit ken agserbi ken Baal.” (2Ar 17:16) Maipapan iti pagarian ti Juda, mapaliiw nga iti mismo a templo ni Jehova adda dagiti “aruaten a naaramid maipaay ken Baal ken maipaay iti sagrado a teddek ken maipaay iti isuamin a buyot ti langlangit.” Kasta met, dagiti umili iti intero a Juda nangpataudda iti “asuk a sakripisio ken Baal, iti init ken iti bulan ken kadagiti konstelasion ti zodiak ken iti isuamin a buyot ti langlangit.”​—2Ar 23:4, 5; 2Cr 33:3; kitaenyo met ti Sof 1:4, 5.

Addaan idi ti tunggal lugar iti bukodna a Baal, ket ti tunggal Baal masansan a naikkan iti nagan a mangipasimudaag a naisinggalut iti maysa nga espesipiko a lugar. Kas pagarigan, ni Baal ti Peor (Baal-peor), a pinagdaydayawan dagiti Moabita ken Midianita, naala ti naganna manipud nagan ti Bantay Peor. (Nu 25:1-3, 6) Babaen iti maysa a piguratibo a sao (metonymy), ti nagnagan dagitoy a lokal a Baal ket nagbalin idi agangay kas nagnagan ti mismo a luglugar, kas pagarigan, ti Baal-hermon, Baal-hasor, Baal-zefon, Bamot-baal. Nupay adu ti lokal a Baal dagiti Canaanita, nalawag kadakuada nga adda laeng maymaysa nga opisial a dios a Baal.

Ania ti epekto ti panagdaydayaw ken Baal iti Israel?

Iti Biblia, nasapa a naipamatmat ti kaadda ti Baalismo, nupay agparang nga idi kaaldawan dagiti patriarka saan pay a kasta ti kadakesna no idilig idi tiempo a simrek dagiti Israelita iti daga ti Canaan. (Idiligyo ti Ge 15:16; 1Ar 21:26.) Umuna a naipasimudaag daytoy iti pannakailanad ti siudad nga Asterot-carnaim, mabalin a naipasurot iti nagan ni Astoret nga asawa ni Baal. (Ge 14:5) Sakbay a binallasiw dagiti Israelita ti Nalabaga a Baybay, makitkitada idiay let-ang ti nagsaadan ti Baal-zefon. (Ex 14:2, 9) Maipapan kadagiti agnanaed iti Canaan, naited ken Moises idiay Bantay Sinai dagiti espesipiko a pammakdaar a marugpo dagiti altarda, maburak dagiti sagrado a munmonda, ken mapukan dagiti sagrado a teddekda. (Ex 34:12-14) Gapuna, amin a ramramit ti panagdaydayaw ken Baal rumbeng a maikkat iti Naikari a Daga.

Kabayatan ti panagpakarso dagiti Israelita iti Tantanap ti Moab, ni Ari Balak insang-atna ni Balaam idiay Bamot-baal (kaipapananna “Dagiti Nangato a Disso ni Baal”) tapno makitana ti nabileg a bunggoy. (Nu 22:41) Kalpasan a napaay a direkta a mangilunod kadagiti Israelita, ni Balaam insingasingna ken Balak nga appananna ida iti idolatria babaen ti panangsulisogna kadakuada nga agaramid iti seksual nga imoralidad iti pannakidennada kadagiti babbai a managdaydayaw iti idolo ni Baal ti Peor. Nasiluan ti rinibu nga Israelita iti daytoy a pannulisog ket napukawda ti biagda.​—Nu 22:1–25:18; Apo 2:14.

Iti laksid daytoy a napait a kapadasan ken dagiti nabatad a pammakdaar da Moises ken Josue (De 7:25, 26; Jos 24:15, 19, 20), dagiti Israelita, idi nagyanda iti dayta a daga, rinugianda a tuladen dagiti nabatbati a Canaanita, nalabit impagarupda a babaen iti dayta masiguradoda ti kinabunga ti an-animal ken ap-apitda. Kagiddan dayta, naginkukunada a pagdaydayawanda ni Jehova. Kalpasan ti ipapatay ni Josue, nangrugin ti nasaknap a panagapostata. (Uk 2:11-13; 3:5-8) Kadagiti talon dagiti Israelita, nangikabilda kadagiti altar, teddek, ken dadduma pay a ramramit iti panagdaydayaw ken Baal, ket nalawag nga impangagda dagiti Canaanita a kaarrubada maipapan iti panangay-ayo iti “makinkukua” (wenno Baal) iti tunggal benneg ti daga. Nasiluan met dagiti Israelita iti imoral nga ar-aramid a nainaig iti panagdaydayaw ken Baal. Kas resultana, binaybay-an ida ni Jehova kadagiti kabusorda.

Nupay kasta, idi nagsubli kenkuana dagiti umili, siaasi nga inispal ida ni Jehova babaen ti panangibangonna iti uk-ukom a kas ken Gideon, a ti naganna nabaliwan iti Jerubaal (kaipapananna, “Bay-anyo ni Baal a Mangaramid iti Legal a Panangikalintegan (Makisupiat)”). (Uk 6:25-32; 1Sm 12:9-11) Ngem awan ti napasamak a permanente a panagbalbaliw ti bambanag. (Uk 8:33; 10:6) Naisurat nga inwaksi dagiti umili dagiti ik-ikutanda a ladladawan da Baal ken Astoret gapu iti panangidagadag ni Samuel ket iti kasta nangrugida nga agserbi laeng ken Jehova. Nupay kasta, nagtultuloy latta a naannurot ti Baalismo uray pay kalpasan ti kaaldawan ni Samuel.​—1Sm 7:3, 4.

Nupay awanen ti naipadamag maipapan iti Baalismo agingga idi nagngudo ti panagturay ni Solomon, mabalin a nagtalinaed dayta iti sumagmamano a paset ti pagarian. Adu a kita ti Baalismo ti naiserrek iti pagilian idi nangasawa ni Solomon iti adu a pagano nga assawa, ket dagitoy ti nangguyugoy kenkuana ken ti annakna nga agserbi iti sabali a didios ken didiosa, a kas kada Astoret ken Molec, a nainaig iti panagdaydayaw ken Baal.​—1Ar 11:4, 5, 33; Jer 32:35.

Idi nagudua ti pagarian idi 997 K.K.P., impasdek ni Jeroboam ti panagdaydayaw iti kigaw a baka iti makin-amianan a pagarian ti Israel idiay Dan ken Bethel. Aggidgiddan a naannurot ti Baalismo ken ti panagdaydayaw iti kigaw a baka, no kasano a naaramid met idiay Juda ti maikunkuna a pudno a panagdaydayaw idiay Jerusalem idinto ta maan-annurot met ti Baalismo iti intero a daga.​—1Ar 14:22-24.

Naiserrek iti Israel ti maysa a naiduma a kulto ni Baal idi kaaldawan ni Ari Acab (a. 940-920 K.K.P.), ti kulto ni Melkart, ti Baal ti Tiro. (LADAWAN, Tomo 2, p. 532) Nakialiansa ni Acab babaen ti panangasawana iti anak a babai ti ari ti Tiro, napanaganan iti Etbaal (kaipapananna “Kadua ni Baal”). Kas resultana, ni Jezebel nga anak a babai ni Etbaal inserrekna iti Israel daytoy nabilbileg a kulto, nga intugotna ti adu a papadi ken katulongan. (1Ar 16:31-33) Kamaudiananna, dimteng ti nagdindinamag a salisal iti nagbaetan ni Jehova ken ni Baal idiay Bantay Carmelo.

Nalabit gapu ta impapan dagiti managdaydayaw ni Baal (naipagarup a makinkukua iti tangatang) a ti didiosenda ti mangmangted iti tudtudo ken kinabunga, maysa a tikag ti kiniddaw ni Elias iti nagan ni Jehova. (1Ar 17:1) Kalpasan ti tallo a tawen ken innem a bulan a tikag ken yantangay napaneknekan a di kabaelan a pagpatinggaen ni Baal ti tikag kas sungbat iti adu a kiddaw a mismo nga inaramid ti papadina ken managdaydayawna, pinaayaban ni Elias ti amin nga umili a mapanda idiay Bantay Carmelo tapno saksianda ti naindaklan a pannubok no asino ti pudno a Dios. Kas nagbanagan daytoy a pannubok, naibabain dagiti managdaydayaw ni Baal ken napapatay ti 450 a mammadtona. No kasta, ni Jehova, saan a ni Baal, ti nangyeg iti tudo a namagpatingga iti tikag.​—1Ar 18:18-46; San 5:17.

Ni Ocozias nga anak ken suno ni Acab intultuloyna ti nagserbi ken Baal. (1Ar 22:51-53) Sinunuan ni Jehoram ti kabsatna a ni Ocozias, ket naipadamag nga inikkatna ti sagrado a munmon ni Baal nga inaramid ni amana, nupay nagtultuloy latta ti panagdaydayaw iti kigaw a baka.​—2Ar 3:1-3.

Idi agangay (a. 905 K.K.P.) napulotan ni Jehu kas ari. Imbalesna ti pannakapapatay dagiti mammadto ni Jehova babaen ti panangtalipuposna ken Jezebel ken ti balay ti asawana a ni Acab. Kalpasanna, naayaban ti amin a managdaydayaw ni Baal a mapan idiay Samaria iti kasla pannakaangay ti “maysa a nadaeg a gimong maipaay ken Baal.” Napapatay dagiti amin a managdaydayaw ni Baal, kas imbilin Jehu. Napuoran dagiti sagrado a teddek, ket narugpo ti sagrado a munmon ken ti balay ni Baal, a napagbalin a publiko a pagiblengan. Gapu itoy naikuna a ni Jehu “tinalipuposna ni Baal manipud iti Israel.” (2Ar 10:18-28) Gapuna, napasardeng ti panagdaydayaw ken Baal iti daydi a tiempo. Nupay kasta, gapu iti kasta a Baalismo impalubos ni Jehova a maidestiero ti sangapulo-tribu a pagarian ti Israel idi agangay.​—2Ar 17:16-18.

Idiay Juda, nabatad a nagtalinaed ti Baalismo, nupay nagreggetan ni Ari Asa nga ikkaten ti ramramit dayta a panagdaydayaw. (2Cr 14:2-5) Idi a ni Acab intedna ni Athalia (putotna ken Jezebel) kas asawa ni Jehoram, ti maikapito nga ari ti Juda, ti dakes nga impluensia ni Athalia ti nakaigapuan ti pannakaipasdek ti Baalismo a nagtaud iti Tiro iti tengnga ti naarian a pamilia idiay Juda. Uray adda dagiti narelihiosuan a reporma idi mangrugi ti panagturay ni Ari Jehoas (apoko ni Athalia) ken dagiti panagbalbaliw nga inaramid ni Ari Ezekias idi agangay, saan a permanente a napunas ti panagdaydayaw ken Baal. (2Ar 11:18; 18:4) Ni Manases nga anak ni Ezekias binangonna manen dagiti mismo a nangato a disso a dinadael ni amana. (2Ar 21:3) Nupay nalawag a kaaduan nga ar-ari ti Juda ti namulitan iti Baalismo, naglablabes ti panangsurot ni Manases iti daytoy nagdakes a kulto. (2Ar 21:9-11) Iti laksid ti narelihiosuan a reporma ni Ari Manases idi agangay ken uray pay ti nasaknap a panangikisap ni Ari Josias nga apokona, saanda latta a permanente a naisubli dagiti umili iti pudno a panagdaydayaw. Gapu iti daytoy naan-anay a pannakamulit iti ulbod a panagdaydayaw, nadusada iti pannakaidestiero ken pannakalangalang ti daga.​—2Cr 33:10-17; 2Ar 23:4-27; Jer 32:29.

Bayat nga intultuloy ni Jeremias ti trabahona a panagipadto manipud idi kaaldawan ni Josias agingga iti pannakaidestiero idiay Babilonia, kinondenarna ti panagbalin a rinuker ti Israel gapu iti panagdaydayaw ken Baal. Inyaspingna ti Israel iti maysa a mannakikamalala nga asawa a babai a nagbalangkantis iti sirok ti tunggal nabaludbod a kayo ken iti rabaw ti tunggal nangato a disso, a nakikamalala kadagiti bato ken kadagiti kayo, ket linipatna ni Jehova, “ti asawa a makinkukua” kadagiti umili. (Jer 2:20-27; 3:9, 14) Kalpasan a naidestiero dagiti Judio idiay Babilonia ken kalpasan ti panagsublida idiay Palestina, awan nadakamat iti Biblia nga inannurot dagiti Israelita ti Baalismo.

[Dagiti Ladawan iti panid 317]

Ladladawan ni Baal. Adda bukod a Baal ti tunggal lugar a nakaannurotan ti panagdaydayaw iti daytoy a dios