Sinarangeten ti Biblia ti Sakit Sakbay ti Siensia
No madakamat ti Biblia itatta, adu nga awan pannakaammona a tattao ti dagdagus a mangiwaksi iti dayta a di rumbeng a panunoten. Agkedkedda nga agsukimat tapno maammuanda a rinibo a tawenen a napalabas dayta imbagana ti nabiit pay a naammuan ti moderno a tao wenno ti maammuannanto pay laeng. Pudno daytoy maipapan kadagiti paspasamak iti sangalubongan, gobierno, astronomia, ti aglawlaw, ti gagangay a historia, physiology, ken sikolohia. Pudno met dayta maipapan iti sakit.
TI Biblia ket maysa a libro ti biag. Awan ti sabali a libro wenno koleksion dagiti literatura a nakasaksaknap a maiyaplikar iti nakad-adu a paspaset iti biag. Ti nasayaat a salun-at ken ti biag agkanaigda, gapuna saan a nakaskasdaaw a ti Biblia naglaon kadagiti nagadu a prinsipio a direkta a mainaig iti salun-at. Dakamaten ti Biblia dagiti adu a saksakit, kas iti kukutel, busali, ebbal, ken sakit ti rusok.—Deuteronomio 24:8; 28:27; Lucas 14:2; 1 Timoteo 5:23.
Ti Biblia saan a naisurat a nangnangruna a mangisuro kadatayo maipapan iti pisikal a sakit. Nupay kasta, ti impormasion nga ipaayna ket maitunos iti siensia ket makagunggona a repasuen. Makakayaw ti bagi ti tao iti salmista idi ugma, ket maipapan iti dayta isut’ nagsurat: “Ta sika [Jehova] ti nangbukel kadagiti lalaemko; sika ti nangbungon kaniak idiay aanakan ni inak. Idaydayawkanto ta nakaam-amak ken nakaskasdaaw ti pannakaaramidko. Nakaskasdaaw dagiti ar-aramidmo, ket daydayta ammuen unay toy kararuak. Dagiti tulangko saan a nailinged kenka, idi nabukelak a sililimed, idi naaramidak a naisangsangayan kadagiti kaungan ti daga. Dagiti matam nakitada daydi bagik a dipay nabukel; ket ita librom naisuratda amin, dagiti pay al-aldaw naikeddeng idin kaniak, idinto a kasla awan pay uray maysa kadakuada idi.”—Salmo 139:13-16.
Nupay mabungon ti sikog iti aanakan, makita ni Jehova ti pannakabukelna ken ti panagdakkel dagiti tulang. Kenkuana “ti sipnget ken lawag agpadpadada.” (Sal 139 Bersikulo 12) Awan ti mailinged ken Jehova. Iti medikal a pamay-an, mabungon ti sikog iti aanakan ti inana babaen ti kadkadua ket iti kasta maawat dayta a kas paset ti bagi. Nupay kasta, ti kinapudno nga ipagpaganetget daytoy a salmo ket saan a medikal no di ket naespirituan, kayatna a sawen, makita ni Jehova amin a banag, uray iti kinasipnget ti aanakan.
Manipud iti pannakainginaw, ‘naisuraten dagiti paspaset ti bagitayo’ iti genetic code iti pertilisado nga itlog iti aanakan ti ina. Kasta met, ti tiempo ‘iti al-aldaw ti pannakasukogda,’ a tunggal maysa adda iti umiso nga urnosna, ti ikeddeng dagiti adu a padron dagiti sibibiag nga organismo a naiprograma kadagiti genes.
Saan nga ammo ni salmista David amin daytoy a sientipiko a detalye, ngem ni Jehova, isu a nangpaltiing kenkuana a mangisurat iti salmo, ammona dayta, ta Isu ti nangparsua iti tao idi punganay. Libaken dagiti kritiko ti panagsurat ni David, ngem isuda a mismo ikeddengda ti tiempo ti pannakaisurat ti salmo adu a siglo sakbay pay ni Kristo.
Ipamaysa ti Biblia ti Pananglapped
Iti panangrepaso kadagiti linlinteg ti Dios a naited ken Moises 15 a siglo sakbay ni Kristo, nakita a ti kangrunaan a naipaganetget iti linteg no maipapan iti salun-at ket nalawag a naipamaysa iti pananglapped. Kas pangarigan, idiay Deuteronomio 23:13 kunaenna: “Ket addanto kenka ti maysa a soplad kadagiti igammo; ket maaramidto a no agtutugawka iti ruar, daydiayto ti pagkalim, ket tallikudamto ken gaburamto ti iblengmo.” Daytoy a linteg maipapan iti panangikali iti ibleng ket nainsiriban a narang-ay a panglapped a maipaay a pangsalaknib iti fly-borne, salmonellosis, shigellosis, tipos, ken adu pay a dadduma a saksakit ti tian, isu a mangpatpatay pay laeng kadagiti rinibo a biag itatta kadagiti luglugar a saan a maipangpangag dayta a prinsipio.
Ti Levitico kapitulo 11 ipasdekna ti prinsipio a ti sakit mabalin nga isaknap ti insekto, ti utot, ken, kangrunaanna, babaen iti namulitan a danum. Daytoy naud-udi paneknekanna ti prinsipio a ti sakit ket patauden ti mikroorganismo, a mangipakpakita nga immun-una ti Biblia iti adu a milenio ngem ni Leeuwenhoek (1683) wenno ni Pasteur (maika-19 a siglo). Kasta met laeng ti maibaga iti panangipaing, a naibilin idiay Levitico kapitulo 13 kadagiti kaso iti kukutel.
Dagiti maiparit a kanen a nailanad idiay Levitico 11:13-20 ramanenna dagiti agsida iti lasag, kas kadagiti aguila, azor, ken kalaw, ken dagiti agkaan iti basura, kas iti uwak ken avestruz. Gaput’ agsidada kadagiti babbabassit nga animal, adut’ makanda a sabidong. Dagiti babbabassit nga animal bassit laeng ti sabidong a makanda ta saanen a madlaw, ngem dagiti daddadakkel nga animal ad-adu ti makanda. Palubosan ti Linteg ni Moises ti panagsida iti sumagmamano nga animal a mangan iti roroot ken saan a mairaman kadagiti animal nga adut’ makanda a sabidong. Dagiti dadduma a naiparit a karne addaanda kadagiti parasito a kas kadagidiay mangpataud iti trichinosis.
Ti panangiparit ti Biblia iti di umiso a panangusar iti dara, a nailanad iti sumagmamano a lugar iti Linteg ni Moises, ket napaneknekan a makapasalun-at kalpasan iti 3,500 a tawtawen. (Genesis 9:4; Levitico 3:17; 7:26; 17:10-16; 19:26; Deuteronomio 12:16; 15:23) Naulit ti panangiparit idiay Kristiano a Griego a Kasuratan idiay Aramid 15:20, 29 ken 21:25. Ikagkagumaanen ti medisina a pabassiten wenno mangidian nga interamente iti panangusar iti naidonar a dara iti dialysis ti bekkel, iti naikabit iti puso-bara a makina, ken iti kaaduan nga operasion. Dagiti adu a kita iti hepatitis, AIDS, impeksion a cytomegalovirus, ken adu a dadduma pay a saksakit a maigapu iti dara isudat’ nakaam-amak a mangipalagip kadagiti masirib iti lubong a di mangipangpangag kadagiti linlinteg ti Dios.
Ti arsisio nasken iti nasayaat a salun-at, ket bigbigen ti Biblia dagiti gunggonana. Ti aktibo a panagarsisio iti mamitlo iti makalawas nga uray 20 minutos laeng pababaenna ti peggad iti puso ken iti sistema sirkulatorio. Dayta paaduenna ti makasalaknib a porma ti kolesterol nga HDL, pasayaatenna ti pannakataginayon ti pigsayo, ken ad-adda a paparagsitennakayo ken pasayaatenna ti riknayo. Ti Biblia, nupay bigbigenna ti kinapateg ti arsisio, pagbalinenna a maikadua laeng dayta iti napatpateg a panangparang-ay iti espiritualidad: “Ta ti panangwatwat iti bagi bassit ti magunggona; ngem ti kinasanto mangted ti gunggona iti isuamin, ta adda kari iti biag nga agdama, ken iti mapasungad.”—1 Timoteo 4:8.
Dagiti moral a linlinteg iti Biblia agserbida a kas kangrunaan a salaknib maibusor kadagiti saksakit a maiyakar babaen iti sekso, a di pagduaduaan ti kaaddada ngem saan pay a nailasin wenno nalabit di pay sinuspetsa dagiti eskolar iti adun a siglo.—Exodo 20:14; Roma 1:26, 27; 1 Corinto 6:9, 18; Galacia 5:19.
“Umiso Unay a Sientipiko a Libro”
Ni Hippocrates ket maysa a doktor a Griego idi maikalima ken maikapat a siglo K.K.P. a naglatak a kas “ti ama iti medisina,” ngem adu kadagiti saritaen ti Biblia maipapan iti sakit ti insurat ni Moises, agarup sangaribo a tawtawenen a napalabas idi. Kaskasdi, nakapatpateg, ti The AMA News nangipablaak iti maysa a surat manipud iti maysa a doktor a nagkuna: “Dagiti kaaduan ti pannakaammona a managsirarak iti medisina a mangar-aramiden iti kasayaatan a trabaho kunkunaendan a ti Biblia ket maysa nga umiso unay a sientipiko a libro. . . . Dagiti kinapudno iti biag, dagiti panangsukimat, panangagas, ken dagiti panglapped nga agas a naipaay idiay Biblia ket narangrang-ay pay ken ad-adda a mapagtalkan ngem dagiti teoria ni Hippocrates, nga adu pay laeng ti di napaneknekan, ket dadduma ti nasarakan a saan a pudno.”
Ni Dr. A. Rendle Short iti librona a The Bible and Modern Medicine, kalpasan ti panangitudona a dagiti linlinteg ti panagdaldalusan kadagiti nasion nga aglawlaw iti Israel idi ugma ket pagdadammuan laeng no adda man, kinunana: “Ngarud ad-adda pay a nakaskasdaaw nga iti maysa a libro a kas iti Biblia, a makuna a di sientipiko, ket adda paglinteganna iti panagdaldalusan, ken kasta met nakaskasdaaw a ti maysa a nasion a kalkalpasna pay laeng a nawayawayaan iti pannakaadipen, a masansan a makayawan dagiti kabusor ken makautibo no dadduma, ket addaan iti nainsiriban unay ken nainkalintegan a pagalagadan iti salun-at kadagiti librona iti linteg.”
Saksakit ti Isip
Napaneknekan ti Biblia a narang-ay ti medisina iti panangbigbigna a ti saksakit ti isip mainaig iti dadduma a saksakit sakbay pay a gagangay a maawat dayta iti tay-ak ti medisina. Kasta met, ti panangilawlawag ti Biblia iti paset ti isip iti pannakaiparangarang iti pisikal a sakit iparangarangna ti nasin-aw a pannakaawat. Kunaen ti Proverbio 17:22: “Ti naragsak a puso naimbag nga agas; ngem ti sidudukot nga espiritu magmaganna ti tultulang.” Paliiwenyo nga awan ti panangukom ditoy, naibaga laeng ti kinapudno. Awan ti pammalakad a mangibaga iti tao a naringbawan ti naliday a pampanunot ken rikrikna a sardenganna ti agliday, a kasla kasta laeng ti kasimplena.
Makatulong ti positibo a kababalin; ti panagdanag ket negatibo ken makadangran. “Ti bantot ti puso ti maysa a tao mamagdumog kenkuana, ngem ti naimbag a sao paragsakenna.” (Proverbio 12:25) Rumbeng a panunoten ti Prov kapitulo 18, bersikulo 14 iti Proverbio: “Ti espiritu ti tao ibturennanto ti kinakapsutna; ngem ti nadukot nga espiritu siasino ti makaanus?” Ipasimudaag daytoy a kasuratan a ti abilidad ti maysa a mangibtur iti dagsen ti pisikal a sakit mabalin a maparang-ay babaen ti panangawat iti naespirituan a tulong.
Kastoy ti kunaen ni James T. Fisher, maysa a sikiatriko, maipapan iti maitulong ti Sermon ni Jesus idiay Bantay iti isip: “No gupgopen dagiti amin nga artikulo nga insuraten dagiti eksperto a sikologo ken sikiatrista maipapan iti tema a pananggugur iti isip—no pagtitiponen ida, ket guguran ida, ket ikkaten dagiti sobra a sasaona—no alaen laeng dagiti napateg nga impormasion nga awan dagiti mangarkos a sasaona, ken no dagidiay a di nalalaokan a sientipiko a pannakaammo ket iyebkas dagiti nalaing a sibibiag a bumiberso iti ababa laeng a sasao, maaddaankayonto iti di napintas ken di kompleto a pakagupgopan iti Sermon idiay Bantay. Ket no idilig ti Sermon idiay Bantay, iti nabati kadagiti artikulo nga insurat dagiti eksperto daytat’ kasta unay ti kinaawan ti mamaayna.”—A Few Buttons Missing, panid 273.
Ti kasasaad ti isip apektaranna ti pisikal a kasasaadtayo, ngem di kayat a sawen daytoy nga awan nairaman a pisikal a sakit. Ngarud napateg nga umuna a tamingen ti pisikal a kasapulan ken siempre bigbigen ti sakit, bayat a paregtaen ti positibo a panagpampanunot ken rikrikna, isu a tumulong iti tao nga agibtur. Nasken daytoy nangnangruna no awan ti umiso a panangagas a magun-odan iti agdama a sistema dagiti bambanag.
Kalpasan ti panagbasol ni Adan, ti ipapatay nagbalinen a di maliklikan a kinapudno iti pannakabukel ti amin a sangatauan. (Roma 5:12) Gapuna, talaga a di rumbeng nga ipabiang ti espesipiko a sakit ti indibidual iti naespirituan a kasasaadna. Napateg daytoy a pampanunoten no tamingentayo dagiti parikut dagiti indibidual a nakapuy ti rikriknada.
Ti Rebbengen ti Doktor
Kasano koma a makipagrikna dagiti Kristiano kadagiti doktor ken iti moderno a pamay-an ti panangagas? Iti panangsukimat iti Biblia, awan ti masarakantayo a Nainkasuratan a pangibatayan iti di nainkalintegan a panangitan-ok kadagiti doktor wenno ti panangmatmat iti medikal a teknolohia a kas ti kamaudianan a namnama maipaay iti nasayaat a salun-at. Imbes ketdi, adda maisupadi a pammaneknek. Ibaga ni Marcos kadatayo ti maipapan iti “maysa a babai a nagsagaba iti panagbulos ti dara” iti adu a tawtawen ket “nagiturtured unay iti biang dagiti adu a mangngagas ken inibusna amin dagiti kukuana ket awan ti naglainganna, no di ket lumalo.” (Marcos 5:25-29) Nupay no daytoy gagangay a sakit masansan a naballigi a maagasan itatta, adu a saksakit ti saan pay laeng a maagasan, ket kankanayon a masarsarakan dagiti nakaad-adu a kabbaro a di pay maagasan a saksakit.
Nupay kasta, saan nga ayonan ti Biblia ti aglablabes a maisupadi a panangmatmat dagiti dadduma iti gagangay a pamay-an ti panangagas a kas bassit laeng wenno awan ti pategna. Dadduma ti mangidian iti doktor ket isukatda ti bagbagida wenno ti dadduma a saan nga us-usaren ti medisina a pamay-an a mabalin nga isu ti uso a panangagas. Idiay Colosas 4:14, ti panangtukoy ken ni Lucas a kas ti “ay-ayaten” a mangngagas awan duadua a tuktukoyenna ti naespirituan a kualipikasionna imbes a dagiti paglainganna iti medisina. Nupay kasta, ti pribilehio a tinagiragsakna a nangisurat iti paset iti Nasantuan a Kasuratan iti sidong ti pannakapaltiing mabalin a saan met a naipaay kenkuana no ti panangagasna ket di maitunos iti naimbag nga ugali ken di nainkasuratan.
Adda pammaneknek a ti pamay-an ti panangagas ni Lucas ket moderno idi panawenna, a nangusar kadagiti termino ken deskripsion ti medisina a mangipamatmat iti impluensia ni Hippocrates. Nupay no saan a kanayon nga umiso ni Hippocrates, inkagumaanna nga inserrek ti nainkalintegan a panagrason iti panangagas ket binabalawna ti an-anito ken dagiti ulbod a relihiuso a teoria iti medisina. Kasta met, ti simple nga ilustrasion ni Jesus idiay Lucas 5:31 a, “Dagiti sisasalun-at saanda a masapul ti mangngagas, no di ket dagiti masakit,” mabalin a bassit laeng ti pategna no di awaten a dagidiay nga addaan iti kapadasan iti panangagas ket napategda iti panangtaming kadagiti saksakit.
Awan ti Nainkasuratan a pangibatayan iti aglablabes a panangkondenar iti panangusar kadagiti antibiotics, antiseptics, wenno analgesics no naipamatmat ti pannakausarda. Ti Jeremias 46:11 ken 51:8 deskribirenda ti balsamo iti Gilead a mabalin a makabang-ar ken makalapped iti ut-ot ken mikroorganismo. Awan ti Nainkasuratan a takder wenno doktrina a mangbusor iti panagtomar iti agas.
Nupay kasta, dagiti nakaad-adu nga antibiotics dida nalapdan ti kankanayon a pannakaisarang iti makaakar a sakit nga awiten dagiti ngilaw, lamok, ken dagiti susó—ti kangrunaan a makagapu iti ipapatay iti sangalubongan. Masapul nga agsubli dagiti agtartrabaho maipaay iti salun-at ket mangrugida kadagiti kangrunaan a prinsipio iti Biblia a natalged a panangibelleng iti ibleng, panangsalaknib iti danum nga inumen, pananglapped iti iyaadu dagiti insekto nga agawit iti sakit, ken ti panagannad iti panagdedenna dagiti tattao ken ti panangisakmol kadagiti bambanag. Idi laeng 1970’s, maulit-ulit a napalagipan dagiti nars ken doktor babaen kadagiti pakdaar a naikabil iti ngatuen ti lababo ti ospital ken iti ngatuen ti kama dagiti pasiente a mabasa: “Ugasanyo dagiti Imayo”—ti kangrunaan a pamay-an iti pananglapped iti panagsaknap ti sakit.
Pagannadan
Dagidiay mangipapaay iti balakad iti salun-at—doktor man, maysa a chiropractor, maysa a homeopath, wenno maysa a manangipateg ngem awan pannakaammona iti medisina a gayyem—adda dakkel a rebbengenda no dagitoy balakadanda ti maysa nga agsakit. Nangnangruna a pudno daytoy no ti balakad nga ipaayda ket makadangran wenno isiasina, kontraenna, wenno itantanna ti panangipaay iti tulong a masansan nga epektibo. Adda umdas a pakdaar iti Biblia kadagiti mangngagas agraman kadagiti kliente nga annadanda ti erbolario ken espiritismo iti panangikagumaan a mangsapul a personal iti tulong. Laglagipenyo ti Proverbio 14:15: “Ti nengneng patienna amin a sao; ngem ti manakem a tao matmatanna a nalaing ti papananna.”
Praktikal kadi dagiti prinsipio a nailanad iti Nasantuan a Kasuratan maipaay iti panangtaginayon iti salun-at itatta? No kasano a ti kangrunaan a nakaipamaysaan iti Linteg ni Moises idi ket pananglapped, kasta met itatta, ti pananglapped iti panagsakit napaneknekan a napatpateg ngem ti panangagas a mismo. Ti moderno a leksion ti World Health Organization a mangipatungpal iti moderno a pamay-an ti panangagas kadagiti di narang-ay a pagpagilian isu daytoy: “Nasaysayaat nga amang ti pananglapped ngem ti panagpaagas.”
Kas pangserra, ti maysa a Kristiano rebbeng a maaddaan iti managraem, napaut a panangmatmat iti salun-at a buyogen iti kalat a panangusar iti nasayaat a salun-at a pakaidayawan ti Dios iti panangitultuloy iti naragsak a trabaho iti Pagarian. Ket iti sidong dayta a turay ti Pagarian, ti kari ket: “Ti agtaeng dinanto kunaen: ‘Masakitak.’”—Isaias 33:24.
[Ladawan iti panid 4]
“Dagiti tulangko saan a nailinged kenka idi nabukelak a sililimed”