Ti Mannakabalin a Babilonia​—Maikatlo a Naindaklan a Pannakabalin ti Lubong

Nagtengan ti kadaanan a Babilonia ti katan-okanna iti babaen ni Nabucodonosor, naiyallatiwna ti relihionna iti intero a lubong, ket naparmek iti uneg ti maysa a rabii. Ti panangammo ti ad-adu maipapan iti daytoy a siudad ti mangpapigsa ti pammatiyo iti kinaapagpag-isu ti Biblia ken iti di agbiddut a kaitungpalan dagiti nakaskasdaaw a padpadtona.

TI MANNAKABALIN a Babilonia ti sitatan-ok a nagtugaw a sisasakay iti Karayan Eufrates iti umabagatan a Mesopotamia. Isu idi ti “dayaw dagiti pagpagarian,” maysa a sentro a narelihiusuan, nakomersiuan, ken namilitaran. (Isaias 13:19) Isut’ addaan ti naindaklan a kinabaknang, dagiti nararanga a pasdek, ken ti agdindinamag iti lubong a minuyongan. Isu idi ti pannakabalin ti lubong idi kaaldawanna!

Nupay kasta, ti mammadto ni Jehova a ni Jeremias ti napaltiingan a nagsurat: “Ket ti Babilonia agbalinto a gabgabsuon, a pagtaengan dagiti aso ti bakir, maysa a pagsiddaawan ken pagsanamtikan, nga awan ti agnaed.”​—Jeremias 51:37.

Daytoy naindaklan a siudad agbalin a rakrak a naan-anay? Asino ti makapanunot iti kasta a banag? Kaskasdi, daydi naminsan a natangsit a Babilonia isu itan ti ad-adda pay ngem iti maysa a makapaupay a koleksion dagiti bumbunton a langalang, agarup 80 kilometros iti abagatan ti Baghdad, iti umabagatan a daya nga Iraq. Aniat’ nagturong iti pannakaituangna?

Ti Babilonia, maysa kadagiti kadaananen a siudad iti lubong, ti imbangon ti apoko ti tumeng ni Noe nga isu ni Nimrod, ti mannakabalin a mangnganup idi iti imatang ni Jehova. (Genesis 10:8-10) Nupay kasta, ti panawen a makapainteres kadatayo ti immay kalpasan ti panawen ni Nimrod. Daytat’ immay kalpasan ti panagbalin ti Egipto ken Asiria kas dagiti dominante a pannakabalin ti lubong.

Ti Babilonia Idi Kaaldawan ni Nabucodonosor

Agarup 2,600 a tawtawenen a napalabas, idi tawen 632 K.K.P., dagiti taga Babilonia ken dagiti aliadoda ti nangituang iti Asiria.a Ngarud ti Babilonia ti nangsukat iti Asiria, a nagbalin a maikatlo a naindaklan a pannakabalin ti lubong iti historia ti Biblia.

Ni Nabucodonosor, nga isut’ nangako ti trono daytoy Neo-Babiloniano, wenno Baro a Babilonia, nga Emperio, ket saan laeng a basta maysa a konkistador no di ket maysa met a manangibangon ti siudad. Dagiti napipigsa a bakud ti Babilonia ken dagiti nararanga a pasdekna, iti kaaduan a pasetna, ti mabalin a maipabiang kenkuana. Ti nagadu a bilang dagiti ladrilio a nasarsarakan ti naaddaan ti nagan a “Nabucodonosor”​—ti mismo met laeng a nagan a nadakamat a masansan idiay libro ti Biblia a Jeremias ken Daniel, ti Nabucodonosor nga isut’ inadaw ti Biblia a nangipangta: “Saan aya a daytoy ti Dakkel a Babilonia, a binangonko?”​—Daniel 4:30.

Dua a dadakkel a bakud ti nanglawlaw iti Babilonia, addaan dagiti narumekrumek a batbato wenno ladrilio a nangpunno iti espasio iti nagbaetanda. Sangsangkamaysa, buklenda ti maysa a bangen nasurok a 24 metros ti kapuskolna. Iti ruar dagiti bakud isu ti kanal a manipud 20 agingga iti 80 metros ti kalawana, a dagiti ig-igidna a makin-uneg ti nalineaan kadagiti ladrilio, nga isut’ inusar dagiti amin a kita ti bilog.

Ti dalan manipud amianan ti lumasat iti 12 metros ti kangatona a Ruangan ni Ishtar nga agturong iti kangrunaan a pagnaan iti siudad, ti akaba a Dalan ti Prosesion. Ti palasio ni Nabucodonosor adda iti kannawan, iti uneg ti Ruangan ni Ishtar. Ti nagdakkelan a siled ti tronona ti addaan rukod a 17 por 52 metros. Ti ruangan ken dagiti bakud nga agturong iti dayta ti naarkosan kadagiti nakasilsileng ti kolorna a ladrilio a mangirepresentar kadagiti leon, turo, ken dragon. Maysa kadagiti leon ti makita a maipabpabuya idiay museo ti Louvre sadi Paris.

Ti Babiloniano a Relihion

Ti Hebreo a nagan ti siudad, ti Babel, kaipapananna “riribuk,” ngem dagiti Sumeriano ken Akkadiano a nagnagan nga agpaay iti dayta kaipapananna “Ruangan iti Dios.” Agpadpada dagita a kaipapanan isinggalutna ti Babilonia iti relihionna. Patien dagiti dadduma nga eskolar a ti didiosen ti Babilonia a ni Marduk (Merodach idiay Biblia) ti mabalin nga isu ni Nimrod a pinagbalinda a dios. Ti relihion a Babiloniano ti mangbigbig met iti sumagmamano a tallo a didiosenda. Maysa kadagita ket buklen ni Sin (ti bulan a didiosen), ni Shamash (ti init a didiosen), ken ni Ishtar (ti diosa iti ayat ken panagpaadu).

Ti astrolohia ti aglaplapusanan unay sadiay. Dagiti taga Babilonia ninagananda dagiti pagaammo a planeta a naipasurot kadagiti lima a kangrunaan a didios ken diosada. Maysa a moderno a libro ti historia ti nangilawlawag: “Tuktukoyenmi dagitoy a planeta babaen kadagiti nagnaganda a Romano, ngem dagiti Romano ti nangusar kadagiti termino a Babiloniano ket basta impatarusda laeng ida kadagiti katupagda idiay Roma. Gapuna ti planeta ni Ishtar, ti diosa ti ayat, ti nagbalin a Venus, ket ti didiosen a Marduk ti nabaliwan a nagbalin a Jupiter.”b Ti nagan a “Caldeo,” nga inusar dagiti taga Babilonia, ti ngangngani umas-asping iti “astrologo.”

Ti Biblia kunana a ti Babilonia ket “daga dagiti ladladawan a kinitikitan” ken dagiti narugit a “didiosenna.” (Jeremias 50:2, 38) Kaskasdi dagiti narelihiusuan a kapanunotanna ti nagbalin a kangrunaan a gubuayan nga agpaay kadagiti dadduma a relihion iti sangalubongan. Kuna ni Propesor Morris Jastrow idiay The Religion of Babylonia and Assyria: “Iti kadaanan a lubong, kasakbayan ti itatanor ti Kinakristiano, ti Egipto, Persia, ken Grecia nariknada ti impluensia ti relihion ti Babilonia. Iti kamaudiananna, adu kadagiti ulbod a kapanunotanna ti naakseptar ken naisuro uray pay kadagiti iglesia ti Kakristianuan. Gapuna, ti Biblia inawaganna ti sangalubongan nga imperio ti ulbod a relihion a “Babilonia a Dakkel.”​—Apocalipsis 17:3-5.

Ti Jerusalem Kinayawan ti Babilonia

Ni mammadto nga Isaias nagbiag idi a ti Asiria, ti maikadua a pannakabalin ti lubong dinominaranna ti kadaanan a lubong. Kaskasdi isut’ pinaltiingan ti Dios a mangipadto a ti Jerusalem madadaelto, saan a babaen kadagiti napigsa nga Asirios, no di ket babaen kadagiti taga Babilonia. (Isaias 39:6, 7) Pimmayso aya daytoy a padto? Kitaentayo.

Maysa a siglo idi kalpasan ti panawen ni Isaias a ti Babilonia ken dagiti aliadona ti nangparmek iti Asiria, ket ti Babilonia nagbalin a baro a pannakabalin ti lubong. Kalpasanna, idi 617 K.K.P., ni Nabucodonosor nga ari ti Bibilonia ti nangkayaw ken ni Ari Joaquin ti Jerusalem ket imbaonna ken ti dadduma kadagiti “panguluen a lallaki iti daga” kas balud idiay Babilonia. Ni Nabucodonosor pinagbalinna ni Matanias nga ari ti Jerusalem ket “sinukatanna ti naganna iti Sedekias.”​—2 Ar-ari 24:11-17.

Dagiti mismo a rekord ti Babilonia, a nasarakan dagiti arkeologo, ti mangpatalged met iti daytoy a pasamak. Ti Babylonian Chronicle, ti kadaanan a tapi a dinamili nga isut’ nakailanadan dagiti kangrunaan a pasamak, kinunana a ti ari ti Babilonia “rinautna ti siudad ti Juda [Jerusalem], ket . . . pinarmekna ti siudad ken kinayawanna ti ari. Dinutokanna sadiay ti maysa nga ari a pinilina a mismo, inawatna ti nadadagsen a buis ket impaw-itna (ida) idiay Babilonia.”

Mainayon pay, dinakamat ti Biblia ti pagtaraon a naited ken ni Joaquin bayat nga isut’ nakayawan idiay Babilonia. (2 Ar-ari 25:27-30) Nakakita dagiti arkeologo kadagiti administratibo a dokumento idiay Babilonia a mangdakdakamat iti pagtaraon a naited agpadpada ken ni “Joaquin, ari” ken kadagiti “annak iti ari ti Juda.”

Nupay dagiti umili ti Jerusalem addaanda iti pannakitulag ken ni Jehova a Dios, kaskasdi a sitatangken-lengngesda a di simmurot kadagiti daldalan ti Dios wenno nangipangag kadagiti mammadtona. Kuna ni Jehova a “pinatangkenda dagiti teltelda tapno saanda nga agtulnog iti sao[na].” Babaen ken ni Jeremias namakdaar a “ti amin a Juda itdennanto iti ima ti ari iti Babilonia, ket alaennanto ida a kayaw idiay Babilonia ket papatayennanto ida iti kampilan.”​—Jeremias 19:15; 20:4.

Gapuna idi immalsa ni Sedekias a maibusor ken Nabucodonosor, nagsubli dagiti taga Babilonia ket linakubda ti Jerusalem. Rinebbekda dagiti bakbakudna idi Tammuz 9, 607 K.K.P. Pinuoranda ti templo, intuangda dagiti bakud ti siudad, ket kinayawanda ni Sedekias ken kaaduan kadagiti tattao nga impanda idiay Babilonia. Dagiti sasao ni Jehova ti napaneknekan a pimmudno: “Ket amin daytoy a daga agbalinto a langalang, ken pagsiddaawan, ket dagitoy a nasion agserbidanto iti ari ti Babilonia iti pitopulo a tawen.”​—Jeremias 25:11.

Ti Ladawan a Tagtagainep ni Nabucodonosor

Iti kamaudiananna, ni Nabucodonosor nga ari ti Babilonia, pangulo ti pannakabalin ti lubong idi kaaldawanna, ti immawat ti naisalsalumina unay nga impormasion. Ti Dios ti nangted kenkuana ti maysa a tagtagainep iti nagdakkelan a ladawan. Imparangarang ti tagtagainep ti balabala ti sangalubongan a historia manipud panawen ni Nabucodonosor agingga kadagiti sumaruno a pannakabalin ti lubong a Medo-Persia ken Grecia, a nagtultuloy agingga iti Roma, ken uray pay iti labes ti agdama a panawentayo iti dayta permanente a kasukat dagiti amin a natauan a gobierno babaen iti Pagarian ti Dios. Ti mammadto ti Dios a ni Daniel ti nagkuna ken ni Nabucodonosor: “Ti dakkel a Dios impakaammona iti ari no ania ti maaramidto iti kasakbayan. Ket ti tagtagainep apag-isu, ket nalinteg ti katarusanna.”​—Daniel 2:28-45.

Uray met ni Nabucodonosor nakasursuro a personal, iti maysa a nabileg a pamay-an, a ti Dios ti addaan biang kadagita a paspasamak ti lubong​—a “ti Kangatuan Agturay iti pagarian dagiti tattao, ket isu itedna iti siasinoman a kayatna.”​—Daniel 4:25.

Ti Pannakalangalang ti Babilonia Naipadto

Nupay kasta, ti aglablabes a kinaulpit ti Babilonia iti ili ni Jehova ti dinto aglabas a di madusa. Babaen ken ni Jeremias, kinuna ti Dios: “Ket isusupapakkonto iti Babilonia ken kadagiti agnaed idiay Caldea ti amin a kinadakesda nga inaramidda iti Sion iti imatangyo.” Babaen ken ni Isaias impadtona met: “Adtoy tignayekto dagiti Medos a bumusor kadakuada.”​—Jeremias 51:24; Isaias 13:17.

Agarup dua a siglo a nasapsapa, inted pay ni Jehova ti nagan ti pangulo a mangipababa iti Babilonia ken mangwayawaya iti ilina​—ni Ciro, pagaammo met kas ni Ciro a Dakkel. Ti padto maipapan ken ni Ciro kunana nga addanto a silulukat “dagiti ruruangan iti sanguananna, ket dagiti ruruangan saandanto a naripkan.” (Isaias 44:26–45:1) Pudno aya a napasamak ti kasta a banag? Ti historia ti sumungbat.

Matuang ti Babilonia!

Idi dandanin agpatingga ti naipadto a 70 a tawtawen a pannakakayaw dagiti Judio, dagiti Medos ken Persas agmarmartsadan. Ti ari ti Babilonia a ni Nabonidus ti nagtalawen manipud ken Ciro idiay tay-ak a pagbabakalan. Kuna ti Griego a historiador a ni Herodotus a dagiti taga Babilonia nakabalanda a mangibtur iti nakabaybayag a pannakalakub. Ken nalawag a dakkel ti panagtalekda kadagiti napipigsa a bakud ti Babilonia.

Kas panangsalaysay ti Biblia, idi rabii iti Oktubre 5/6 idi tawen 539 K.K.P., ni Balsasar ti nangangay ti dakkel a padayá idiay uneg ti Babilonia, a pinapainumna ti arak ken pinakanna ti rinibo kadagiti natatan-ok a sangailina. (Daniel 5:1-4) Pinatalgedan ni Herodotus nga adda ti rambak idiay Babilonia iti dayta a rabii. Kinunana a dagiti tattao iti siudad “ti agsalsalada idi, ken agragragsakda.” Iti ruar, nupay kasta, pinagturong ni Ciro dagiti dandanum ti Eufrates iti sabali a direksion, nga isu idi ti lumasat iti sentro ti siudad. Idi a bumaban ti danum, nagna ti buyotna idiay karayan, a linabasanda dagiti nangangato a bakudna, ket simrekda iti inawagan ni Herodotus a “babassit a ruangan a nagturong idiay karayan,” dagiti ruangan a binaybay-an a silulukat dagiti Babiloniano.

Adu a tawtawen sakbayna, nangisurat ni mammadto Jeremias iti nakalawlawag a pannakailadawan ti pannakatuang ti Babilonia: “Dagiti mammakabalin a lallaki ti Babilonia indianda ti makigubat. . . . Maysa a mangorreo agtarayto a sumabet iti sabali, ken maysa a nabaon a sumabet iti sabali, tapno maipakaammo ti ari ti Babilonia a ti ilina naala iti tunggal sikigan, ket dagiti paglasatan maalada, ket dagiti karunoan a bilog pinuoranda iti apuy.”​—Jeremias 51:30-32.

Ti Nabonidus Chronicle, nga adda itan idiay British Museum, ti mangpatalged iti daytoy a salaysay. Kunana a “ti buyot ni Ciro simrek iti Babilonia nga awan ti pannakibakal.”

Ti Padto ni Jehova Natungpal

Iti maysa a rabii ti Babilonia ti natuang. Ti maikatlo a pannakabalin ti lubong iti historia ti Biblia ti dimteng iti giddato a panagpatinggana. Maipangta ni Ciro iti maysa a cuneiform a dokumento, a pagaammo kas ti Cyrus Cylinder: “Siak ni Ciro, ari ti lubong, naindaklan nga ari, lehitimo nga ari, ari ti Babilonia, ari ti Sumer.” Di nagbayag kalpasanna, imparuar ni Ciro ti nalatak a bilinna, ket agarup 50,000 a nakayawan a Judio ti nagsubli tapno bangonenda manen ti Jerusalem ken ti templo ni Jehova, a nakagtengda sadiay idi panagpatingga ti naipadto a 70 a tawtawen a pannakakayaw.​—Esdras 1:1-11.

Adu a siglo iti kamaudiananna, ni Pedro nga apostol ni Jesus ti immay a nangisuro iti maysa a komunidad a Judio a nakarangrang-ay ditoy, ket manipud Babilonia nga insurat ni Pedro ti maysa kadagiti naipaltiing a sursuratna iti Biblia. (1 Pedro 5:13) Iti pannagna ti panawen, nupay kasta, ti padto natungpal: “Ket ti Babilonia, a dayaw dagiti pagpagarian, nga imnas ti kinatangsit dagiti Caldeos, isunto ti kasla idi panangrebba ti Dios iti Sodoma ken Gomorra. Isu dinto matagitauanen uray kaano.”​—Isaias 13:19, 20.

Itatta, ti mannakabalin a Babilonia ti awanen no di laeng ti gabsuon dagiti nakataptapuk a batbato, rebrebba iti maysa a langalang​—maysa a naulimek ken nabatad a pammaneknek iti di mapaay a kinaapagpag-isu ti propetiko a Sao ni Jehova.​—Jeremias 51:36, 37.

[Dagiti Footnote]

Ti detaliado a pannakaisalaysay dagiti padto maipapan iti Babilonia, ken ti nakaskasdaaw a kaitungpalanda, ti masarakan iti libro a “Babylon the Great Has Fallen!” God’s Kingdom Rules! nga impablaak ti Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. Makitayonto daytoy a makapainteres ken makaay-ayo a basaen.

[Mapa iti panid 31]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

NASAKLAW TI IMPERIO A BABILONIA

DAKKEL A BAYBAY

Karayan Eufrates

Babilonia

MEDIA

Jerusalem

[Credit Line]

Naibatay iti mapa a copyright ti Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel

[Dagiti ladawan iti panid 31]

Ti pannakaibangon manen ti Ruangan ni Ishtar iti Babilonia (kannawan)

[Credit Line]

Museum of Western Asiatic Antiquity, East Berlin, GDR

Dagiti rebba ti Babilonia itatta (baba)