Grecia​—Ti Maikalima a Dakkela Pannakabalin ti Lubong

Kas maysa a napartak, nagpayak a leopardo, rimmuar ni Alejandro iti Grecia a mangparmek iti Asia Menor (ti moderno-aldaw a Turkia), Palestina, Egipto, ken ti imperio ti Medo-Persia aginggana idiay pagbeddengan ti India. Kayatyo kadi a maammuan ti ad-adu pay maipapan daytoy naisalsalumina a konkistador ken no ania ti kuna ti Biblia maipapan kenkuana?

IDI agtawen laeng ti 20, tinawid ni agtutubo nga Alejandro ti trono ti Macedon. Dua a tawen kamaudiananna, iti panangsurotna ti plano ni amana a Felipe, nagrubuat ni Alejandro a bumales kadagiti mannakabalin a Persas, a ti imperioda adda iti deppaar ti daya. Sakbay ti panagsardengna, naparmek ni Alejandro ti lubong idi kaaldawanna.

Daytoy napnuan pigsa nga agtutubo nga estratehiko militar ti nangsaknap iti intero nga Asia Menor, Siria, Palestina, Egipto, Babilonia, ken ti intero nga imperio ti Medo-Persia aginggana idiay beddeng ti kadaanan nga India! Maikukuenta kas nalabit ti naindaklan a heneral iti kadaanan a tiempo, isu ti pagaammo ita kas ni Alejandro a Dakkel.

Iti nakaskasdaaw a nagababa a tiempo, ti Grecia nagbalin a maikalima kadagiti pannakabalin ti lubong iti historia ti Biblia​—dakdakkel ngem iti aniaman kadagiti immuna iti dayta. Kasano a napasamak ti kasta a banag? Kasano ti pannakainaigna iti Sao ti Dios? Aniat’ kaipapanan dayta kadakayo?

Naipadto iti Biblia

Dua gasut a tawen sakbay ti tiempo ni Alejandro, idi ti Babilonia ti agturay ken dagiti Medos ken dagiti Persas saanda pay a nagbalin a pannakabalin ti lubong, naikkan ni Daniel a mammadto ni Jehova ti dua a naindaklan a propetiko a parparmata a nangibalabala iti masanguanan a historia ti lubong. Idin, kalpasan ti pannakaituang ti Babilonia, immawat iti maikatlo a padto maipapan kadagiti bambanag a mapasamakto a mabayag pay kalpasan ti tiempona. Insurat ni Daniel ida. Dagitoy a padpadto, a di nangrugi a matungpal agingganat’ agangay dua a siglo kalpasanna, ti naglaon kadagiti espesipiko nga impormasion maipapan kadagiti bambanag a mapasamakto ken ni Alejandro ken ti pagarianna.

Aniat’ naipalgak ken ni Daniel? Masarakanyo dagiti padpadto iti libro ti Biblia a Daniel, a naisurat idi agarup tawen 536 K.K.P. Iti ababa, dagitoy isuda dagiti bambanag a nakitana kas mainaigda iti maikalima a pannakabalin ti lubong, ti Grecia:

Iti umuna a propetiko a parparmata, ti Grecia ti nairepresentar kas maysa a leopardo a nakabalan a maipaay iti napartak a panagtignay. “Adda uppat a payak ti tumatayab iti bukotna. . . . Ket ti panagturay naited kenkuana.”​—Daniel 7:6.

Iti maikadua a propetiko a parparmata, maysa a kalding a lalaki ti nakita nga “immay a naggapu iti lelennekan ti init [ti laud] iti ngatuen ti amin a daga,” a daytat’ nakaparpartak a “saanna a sinagid ti daga.” Dayta ti immay agingga idiay yan ti karnero a lalaki nga adda idi dua a sarana a kinuna ti anghel nga “itakderanna dagiti ar-ari ti Media ken Persia.” Daydi kalding a lalaki “kinabilna ti karnero a lalaki ket binungtolna dagiti dua a sarana.” Naibaga ken ni Daniel: “Ket ti burangen a kalding a lalaki isu ti ari ti Grecia.”​—Daniel 8:5-8, 20, 21.

Iti maikatlo a daras, naibaga ken ni Daniel a ti ari ti “Persia . . . gargariennanto amin a maibusor iti pagarian ti Grecia. Ket maysa a napigsa nga ari bumangonto nga agarinto iti dakkel a panagturay, ket aramidennanto ti kas pagayatanna.”​—Daniel 11:2, 3.

Aniat’ kaipapanan dagitoy a simbolismo? Napasamak kadi dagitoy a bambanag kas pannakaibagana ken ni Daniel a pannakapasamakda? Kitaentayo.

Natungpal dagiti Padto

Idi primavera iti tawen 334 K.K.P., simrek ni Alejandro idiay Asia sadi Dardanelles (ti kadaanan a Hellespont) nga addaan 30,000 a soldadona ken 5,000 a kabalierona. Babaen iti kapartak ti maysa a simboliko nga uppat ti payakna a leopardo wenno ti kalding a kasla di sumagsagiden iti daga, sinaknapanna ti intero a pagturayan ti imperio ti Persia​—a 50 daras ti kadakkel ti bukodna a pagarian! Isunto aya ti “agturay nga addan nalawa a sakupenna ken agaramid amin sigun iti pagayatanna”? Sumungbat ti historia.

Idiay Karayan Granicus iti umamianan a laud a suli ti Asia Menor (moderno a Turkia) nangabak ni Alejandro iti umuna a pannakidangadangna kontra kadagiti Persas. Iti dayta a kalam-ekna pinarmekna met ti makinlaud nga Asia Menor. Iti sumaganad nga otonio idiay Issus iti umabagatan a suli iti Asia Menor, inabakna a naan-anay ti buybuyot a Persas a napattapatta a kagudua milion a lallaki, ket ti dakkel nga ari, ni Dario III iti Persia, pinanawanna ti pamiliana kadagiti im-ima ni Alejandro.

Imbes a kamatenna dagiti agtaltalaw a Persas, nagmartsa ni Alejandro nga agpaabagatan iti igid ti kosta ti Mediteraneo, a pinarmekna dagiti base nga inusar ti napigsa a buyot dagiti sasakayan ti Persia. Ti siudad ti Tiro nga adda iti isla ti nakatakder iti pito a bulan. Kamaudiananna, babaen ti panangusarna iti rebbek ti kadaanan a siudad nga adda iti kangrunaan a daga a dinadael ni Nabucodonosor, imbangon ni Alejandro ti maysa a pantalan agingga idiay siudad nga adda iti isla. Dagiti tedda dayta a pantalan ti makitkita pay agingga itatta, a mangpaneknek iti kaitungpalan ti padto ni Ezequiel a dagiti tapuk ti Tiro maipalladawdanto iti baybay.​—Ezequiel 26:4, 12.

Iti panangpakawanna iti Jerusalem, a simmuko kenkuana, nagpaabagatan ni Alejandro, a pinarmekna ti Gaza ket pinalawana ti “nasaknap a pagturayanna” ken nagaramid “sigun iti pagayatanna” idiay Egipto, a sadiay isut’ kinablaawanda kas manangisalakan. Idiay Memphis isut’ nagdaton ken Apis a turo, a gapu itoy pinaragsakna dagiti papadi nga Egipcio. Impasdekna met ti siudad ti Alexandria, nga iti kamaudianan inartapanna ti Atenas kas sentro ti panagadal ken agingga ita salsalimetmetanna pay laeng ti naganna.

Amin dagiti kalat iti plano ni Felipe ti naragpat ken nalab-awanna pay, ngem ni Alejandro ti adayo pay manipud pannakalpasna. Kas maysa a napartak panaggunggonayna a kalakian a kalding, isut’ nagsubli nga agpaamianan a daya, a limmasat iti Palestina ken nagtultuloy a nagturong iti Karayan Tigris. Sadiay, idi tawen 331 K.K.P., kinasarangetna dagiti Persas idiay Gaugamela, a di adayo manipud kadagiti regreggaay iti dati a kabisera ti Asiria nga isu ti Ninive. Ti 47,000 a buybuyot ni Alejandro ti nangparmek iti reorganisado a buyot ti Persia a 1,000,000. Nagtalaw ni Dario III ket iti kamaudiananna pinapatay dagiti mismo a kailianna.

Napnuan panagballigi, nagturong iti abagatan ni Alejandro ket innalana ti Babilonia, ti kabisera ti Persia iti kalam-ekna. Inokuparanna met dagiti kabisera sadi Susa ken Persepolis, nga inagawna iti aglaplapusanan a kinabaknang ti Persia ken pinuoranna ti naindaklan a palasio ni Xerxes. Kamaudiananna, ti kabisera idiay Ecbatana ti natnag kadagiti im-imana. Kalpasanna daytoy napartak a konkistador pinarmekna ti dadduma pay kadagiti pagturayan ti Persia, a dimmanon aginggana idiay daya iti pagbeddengan ti Karayan Indus iti moderno-aldaw a Pakistan. Awan duadua, ti Grecia nagbalin a maikalima kadagiti naindaklan a pannakabalin ti lubong iti historia ti Biblia.

Ti panangparmek ni Alejandro ti nangisaknap met iti pagsasao ken kultura a Griego iti intero a naglawaan a pagturayanna. Babaen ti pannakaipasdek dagiti kolonia a Griego kadagiti naparmek a dagdaga, ti pangkaaduan a Koine a Griego ti nagbalin nga internasional a pagsasao iti dayta nga aldaw. Isu dayta ti pagsasao a nausar kamaudiananna iti panangilanad iti Kristiano a Griego a Kasuratan iti Biblia.

Ti Pagarian ni Alejandro Nabingbingay

Kayat nga ibangon manen ni Alejandro ti Babilonia kas kabisera iti imperiona. Ngem saan a mapasamak daytoy. Dineskribir dagiti padto ti burangen a kalding a lalaki kas addaan ti maymaysa a dakkel a sara, a maipapan iti dayta naibaga ken ni Daniel:

“Ket daydi kalding a lalaki, intan-okna ti bagina met laeng iti napalalo; ket idin nga isu napigsa, daydi dakkel a sarana nabungtol, ket iti saadna immay dagiti uppat a nakadidillaw a sara nga agturong kadagiti uppat nga angin ti langit. . . . Ket ti burangen a kalding a lalaki isu ti ari ti Grecia; ket ti dakkel a sara nga adda kenkuana iti baet dagiti matana isu ti umuna nga Ari. Ket no maipapan daydi nabungtol nga adda iti saadna timmakder dagiti uppat, uppat a pagpagarian tumakderto iti nasion, ngem saan a mairaman ti pannakabalinna.”​—Daniel 8:8, 21, 22.

“Ket intono nabangonen, ti pagarianna maburakto ken mabingbingay a maiwaras kadagiti uppat nga angin ti langit, ngem saan nga iti putotna ken saan met a maiyannurot iti panagturay a panagturayna idi; ta ti pagarianna magabutto, a maipaay kadagiti sabsabali malaksid pay dagitoy.”​—Daniel 11:4.

Kas impadto ti Biblia, ti panangtagiragsak ni Alejandro iti panagturay iti lubong ket ababa. Iti kangitingitan iti karera ti panagbiktoriana, idi agtawen laeng iti 32, ti narungsot a panangkonkista ni Alejandro ti nagpatingga. Nakaptan iti panaggurigor gaput’ malaria, intultuloyna ti nagpiesta agingganat’ pannakabartekna ket natay a bigla idiay Babilonia idi 323 K.K.P. Naipan ti bangkayna idiay Egipto ket naitanem idiay Alexandria. “Ti dakkel a sara” a “mangitaktakder iti umuna nga ari” nabungtol. Ania ngarud itan ti napasamak iti imperiona?

Kuna ti padto a ti pagarianna mabingbingay “ngem saan nga iti putotna.” Ti di makabael a kabsat ni Alejandro nga isu ni Felipe Arrhidaeus ti nagturay iti apagbiit ngem isut’ napapatay. Kasta met ni Alejandro (Allou) nga anak a mismo ni Alejandro ken ti bastardo nga anakna a ni Heracles (Hercules). Gapuna ti linea ti kapuonan ni Alejandro a Dakkel, ti nabileg a manangibuyat iti dara, ket nagpukaw.

Ken adda met a naipadto nga “uppat a pagpagarian tumakderto iti nasion, ngem saan a mairaman ti pannakabalinna” ket ti pagarianna “mabingbingayto a maiwaras kadagiti uppat nga angin ti langit, ngem . . . saan met a maiyannurot iti panagturay a panagturayna idi.” Napasamak kadi daytoy?

Iti pannagna ti panawen, ti naglawaan nga imperio ni Alejandro ti nabingbingay kadagiti uppat a heneralesna: (1) Heneral Cassander​—Macedonia ken Grecia. (2) Heneral Lysimachus​—Asia Menor ken Thrace iti Europa. (3) Heneral Seleucus Nicator​—Babilonia, Media, Siria, Persia ken dagiti makindaya a probinsia ti Karayan Indus. (4) Heneral Ptolemy Lagus​—Egipto, Libya, ken Palestina. Kas naipadto, manipud maymaysa a dakkel a pagarian ni Alejandro timmakder ti uppat a Hellenico, wenno napagbalin a Griego a pagpagarian.a

Ti kababayagan kadagitoy isu ti Ptolemico a pagarian ti Egipto. Daytat’ natnag iti Roma idi 30 K.K.P., idi a ti Roma sinukatanna ti Grecia ket nagbalin a maikanem kadagiti naindaklan a pannakabalin ti lubong.

Ti Naranraniag a Panginanamaan iti Masakbayan ti Sangatauan

Agtultuloyto aya nga awan inggana ti panagsasaruno dagiti manangirurumen a pannakabalin ti lubong? Saan, ta ibaga ti Biblia kadatayo nga agbibiagtayo iti asidegen a panungpalan ti kaudian kadakuada.​—Apocalipsis 17:10.

Kalpasan ti panangmatmatna kadagitoy kasla an-animal a natauan a gobierno, adda nakita ni Daniel a naiduma. Isut’ naikkan iti naisangsangayan a parparmata kadagiti langlangit, a sadiay ti nakakitaanna “ti Dati a Lakay,” ti Dios a mismo a mangmangted iti Pagarian, saan nga iti maysa a masanguanan a natauan a pangulo, no di ket “iti maysa a kasla anak ti tao”​—iti daydiay napagungar, nailangitan a Jesu-Kristo!​—Daniel 7:9, 10, 13.

Anian a pannakaigiddiat! Anian a pannakaiduma dayta nailangitan a Pagarian ken ti kinaturayna manipud kadagiti dati nga aggiginnubat a natauan nga ar-ari iti daga. Kinuna ni Daniel maipapan daytoy a naitan-ok a nailangitan nga “anak ti tao”: “Ket isu naikkan iti panagturay ken dayag ken maysa a pagarian, nga amin dagiti il-ili, nasnasion ken pagsasao agserbida koma kenkuana. Ti panagturayna agnanayon a panagturay a dinto mapalabas, ket ti pagarianna dinto maduprak.” (Daniel 7:14) Daytat’ agbalin a maysa a pagarian ti kinatalna ken kinalinteg.​—Isaias 9:6, 7.

Bayat a tumaliawtayo iti kinaagum ken kinaranggas ti natauan a panagturay, anian a ragsaktayo a makaammo a daytoy nailangitan a Pagarian ti naipasdeken ket ti nalinteg a sangalubongan a panagturayna ti asidegen!​—Apocalipsis 12:10, 12.

“Ta ti sirmata agpaay pay laeng iti nadutokan a panawen, ken agsiglat a tumurong iti pannakatungpal, ket saanto nga agulbod. Nupay no agtaktak, isu urayem; ta pudno nga umayto. Dinto agbayag.”​—Habacuc 2:3.

[Dagiti Footnote]

[Mapa iti panid 23]

(Para iti husto a pannakaurnos ti teksto, kitaenyo ti publikasion)

Ti nadanon ti pagturayan ni Alejandro

Pella

Sardis

Issus

Damasco

Tiro

Jerusalem

Alexandria

Memphis

Thebes

Karayan Eufrates

Karayan Tigris

Babylon

Ecbatana

Susan

Persepolis

Alexandria Eschate

Taxila

Karayan Indus

[Mapa iti panid 25]

(Para iti husto a pannakaurnos ti teksto, kitaenyo ti publikasion)

Pannakasinasina ti Imperio ni Alejandro

Dakkel a Baybay

CASSANDER

Pella

LYSIMACHUS

Lysimachia

PTOLEMY LAGUS

Alexandria

SELEUCUS NICATORS

Antioquia

Seleucia

[Ladawan iti panid 24]

Igid ti baybay iti asideg ti moderno-aldaw nga Alexandria

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.