Libro a Mapagtalkam—Paset 2

Ti Asiria iti Salaysay ti Biblia

Daytoy ti maikadua iti serye ti pito nga artikulo iti agsasaruno a ruar ti “Agriingkayo!” a mangibinsabinsa iti pito a kabilgan a turay iti lubong a nadakamat iti Biblia. Panggep daytoy nga ipakita a ti Biblia ket mapagtalkan, impaltiing ti Dios, ken mangted namnama nga agpatingga ti panagsagaba gapu iti naulpit a panangituray ti tao iti padana a tao.

KADAGITI tattao iti nagkauna a Makintengnga a Daya, sumgarda uray mangngegda laeng ti sao nga Asiria. Sigun iti Jonas a libro ti Biblia, idi naibaon ti propeta a mangipakaammo iti panangukom ti Dios iti Nineve a kabesera ti Asiria, napan iti sabali a direksion! (Jonas 1:1-3) Nalabit gapu iti agdindinamag a kinaranggas dagiti Asirio.

Mapagtalkan a Salaysay

Ni Nahum a propeta ti Biblia dineskribirna ti Nineve kas “taeng dagiti leon” ken “siudad ti panagibukbok iti dara.” Innayonna: “Ti inanupan saan a pumanaw! Adda ti uni ti baut ken ti uni ti panagkaradakad ti pilid, ken ti dumaruros a kabalio ken ti agsaltesaltek a karuahe. Ti nakasakay a kumakabalio, ken ti gil-ayab ti kampilan, ken ti kimat ti pika, ken ti umariwekwek dagidiay napapatay, ken ti rineprep a bangkay; ket awan patinggana dagiti natay a bagi. Maitibtibkolda kadagiti natay a bagida.” (Nahum 2:11; 3:1-3) Agtunos ngata ti sekular a historia ken ti panangiladawan ti Biblia iti nagkauna nga Asiria?

Kuna ti libro a Light From the Ancient Past a ti Asiria ket “naulpit ken pagal-alinggagetan dagiti kabusorna ti igaggagarana a panangbutbuteng kadakuada.” Kastoy ti impannakkel ni Ashurnasirpal II nga ari ti Asiria a panangtratona kadagiti bumusbusor kenkuana:

“Nangibangonak iti adigi iti sanguanan ti ruangan ti siudadna, ket kinulatlatak amin a panguluen a lallaki nga immalsa, ket inkalupkopko dagiti kudilda iti adigi; sumagmamano ti kinubongko iti uneg ti adigi, inlansak ti sumagmamano kadakuada kadagiti estaka iti adigi, . . . ket pinutedko dagiti takiag ken luppo dagiti opisial, dagiti nagrebelde nga opisial ti ari. . . . Pinuorak ti adu a kautibo manipud kadakuada, ken adu ti kautibok a sibibiag.” Idi nakabakab dagiti arkeologo dagiti palasio ti ar-ari ti Asiria, nakitada kadagiti pader dagiti naikitikit a ladawan ti makapasidduker a panangtrato dagiti Asirio kadagiti kautiboda.

Idi 740 K.K.P., pinarmek ti Asiria ti Samaria a kabesera ti makin-amianan a pagarian ti Israel, ken impanawna dagiti umili dayta a lugar. Walo a tawen kalpasanna, rinautna ti Juda.a (2 Ar-ari 18:13) Ni Senaquerib nga ari ti Asiria pinagbayadna iti impuesto ni Ezekias nga ari ti Juda iti 30 a talento ti balitok (agarup ₱5.3 bilion) ken 300 a talento ti pirak (agarup ₱91.2 milion). Kuna ti Biblia a binayadan ti Juda dayta nga impuesto. Ngem impapilit latta ni Senaquerib ti awanan kondision nga isusuko kenkuana ti Jerusalem a kabesera ti Juda.—2 Ar-ari 18:9-17, 28-31.

Idiay Nineve, nakasarak dagiti arkeologo iti prisma (kasla tubong a pila nga innem ti sikiganna). Naisurat iti dayta ti salaysay ni Senaquerib maipapan kadagiti isu met la a pasamak. Iti dayta a prisma, kastoy ti impannakkel ti ari ti Asiria: “No maipapan iti Judio a ni Ezekias, saan a nagpasakup iti panangiturayko, linakubko ti 46 kadagiti nabibileg a siudadna . . . ket pinarmekko (ida) . . . Isu a mismo imbaludko idiay Jerusalem, ti naarian a pagtaenganna, kas iti maysa a tumatayab iti tangkal.” Kinuna pay ni Senaquerib a nangipatulod ni Ezekias iti “30 a talento a balitok, 800 a talento a pirak, napapateg a batbato, . . . (ken) amin a kita ti napapateg a gameng,” a sinobraanna ti imbagana a kaadu ti aktual a naawatna a talento a pirak.

Ngem saan a dinakamat ni Senaquerib a naparmekna ti Jerusalem. Kinapudnona, dina pulos dinakamat ti nakas-ang a pannakaabak ti buyotna babaen ti ibaballaet ti Dios. Sigun iti Biblia, pinatay ti anghel ti Dios ti 185,000 a soldado ti Asiria iti maysa laeng a rabii. (2 Ar-ari 19:35, 36) Kuna ti eskolar a ni Jack Finegan: “Maigapu iti kinapasindayag a gagangay a mabasa kadagiti kitikit ti ar-ari ti Asiria, . . . narigat a patien nga isurat ni Senaquerib ti kasta a pannakaabak.”

Mapagtalkan a Padto

Agarup 100 a tawen sakbay a narpuog ti Imperio ti Asiria, impakaammo ni Isaias a dagidiay a napalangguad a manangsakup ket panungsungbaten ni Jehova a Dios gapu iti kinaulpitda iti ilina. Kinuna ni Jehova: “Makikuentaakto maigapu iti bunga ti kinakuspag ti puso ti ari ti Asiria ken maigapu iti kinapangpangruna ti kinangato dagiti matana.” (Isaias 10:12) Impadto met ni Nahum a propeta ti Dios a masamsaman ti Nineve, malukatan dagiti ruanganna kadagiti kabusorna, ken agtalaw dagiti guardiana. (Nahum 2:8, 9; 3:7, 13, 17, 19) Insurat ni Sofonias a propeta ti Biblia a ti siudad agbalin a “langalang a rebbek.”—Sofonias 2:13-15.

Idi 632 K.K.P., natungpal dagita a padto maipapan iti pannakadadael. Natnag ti Nineve iti im-ima dagiti nagkappon a puersa dagiti Babilonio ken Medo, a nakaigapuan ti nakababain a panagpatingga ti Imperio ti Asiria. Sigun iti maysa a salaysay ti Babilonia maipapan iti dayta, “impanawda ti nagadu a samsam ti siudad ken ti templo” ket pinagbalinda ti Nineve a “bunton a rebbek.” Ita, ti dati a Nineve ket maysa laengen a bunton a rebbek iti makindaya nga igid ti Karayan Tigris, iti ballasiw ti siudad ti Mosul idiay Iraq.

Ti pannakadadael ti Asiria ket nagbanag met iti pannakatungpal ti sabali pay a padto ti Biblia. Sakbay dayta, idi 740 K.K.P., impanaw ti Asiria dagiti umili ti 10-tribu a pagarian. Agarup iti isu met la tiempo, impadto ni Isaias a propeta ti Dios a ni Jehova a ‘burakenna ti Asirio,’ ‘ibaddebaddekna,’ ken iyawidna ti Israel iti mismo a pagilianda. Insurat ni Isaias: “Ti natda iti ilina a mabatinto manipud Asiria . . . , ket urnongen [ti Dios].” Kasta a mismo ti napasamak agarup 200 a tawen kalpasanna!—Isaias 11:11, 12; 14:25.

Kari a Mapagtalkam

Mabayag pay sakbay a marpuog ti Nineve, bayat a butbutngen pay laeng ti ar-arina dagiti kabusorda, impadto ni Isaias ti iyaay ti naidumduma nga agturay. Insuratna: “Adda maysa nga ubing a nayanak kadatayo, adda maysa nga anak a lalaki a naited kadatayo; ket ti naprinsipean a panagturay maiparabawto iti abagana. Ket mapanagananto iti . . . Prinsipe ti Kappia. Ti kinaruay ti naprinsipean a panagturay ken ti kappia awanto ti ngudona, iti trono ni David ken iti pagarianna tapno ipasdek a sititibker dayta ken tapno taginayonen dayta babaen ti kinahustisia ken babaen ti kinalinteg, manipud itan ken agingga iti tiempo a di nakedngan. Ti mismo a regta ni Jehova ti buybuyot aramidennanto daytoy.”—Isaias 9:6, 7.

Ti “Prinsipe ti Kappia” a ni Jesu-Kristo iturayannanto ti intero a daga. Kuna ti Salmo 72:7, 8: “Iti al-aldawna agtubonto daydiay nalinteg, ken ti kinaruay ti talna agingga nga awanen ti bulan. Ket maaddaanto kadagiti masaksakupan manipud iti baybay agingga iti baybay ken manipud iti Karayan [Eufrates] agingga kadagiti ungto ti daga.”

Babaen iti daytoy a mannakabalin a “Prinsipe ti Kappia,” tungpalento ni Jehova a Dios ti karina iti Salmo 46:8, 9: “Umaykayo, imatanganyo ti ar-aramid ni Jehova, no kasano a nangipasdek iti makapamalanga a paspasamak iti daga. Pagsardengenna dagiti gubat agingga iti ungto ti daga. Rungrungduenna ti bai ket putedputedenna ti pika; dagiti kareson ipuorna iti apuy.”

Sakbay pay a mapasamak dayta a padto ti Biblia, iyad-adalen dagiti Saksi ni Jehova ti Biblia a pakasursuruan ti tattao no kasano ti agbiag a natalna, kas iti inaramid idi ni Jesus. Kinapudnona, ti Dios, saan a ti tao, ti mangitungpal iti padto ti Biblia a nailanad iti Isaias 2:4: “Pitpitendanto dagiti kampilanda a pagbalinen a subsob ti arado ken dagiti pikada a pagbalinen a pangarbas a getgetteng. Ti nasion saanto a mangitag-ay iti kampilan maibusor iti nasion, saandanto met a sursuruenen ti pannakigubat.” Ngem ita, dagiti nasion ken agtuturay ket tinawen nga aggasgastos iti maysa trilion a doliar para iti militar!

Naidumduma ti Biblia gapu ta umiso ti historia ken padtona. Ipakitana kadagiti nasaet nga agsapsapul iti kinapudno a dayta a libro ket talaga a maikari a pagtalkantayo. Iti sumaganad nga artikulo iti daytoy a serye, usigentayto ti nagkauna a Babilonia, ti kabesera ti maikatlo a kabilgan a turay iti historia ti Biblia.

[Footnote]

[Mapa iti panid 26]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

IMPERIO TI ASIRIA

MEDIA

ASIRIA

Khorsabad

Nineve

Cala

Assur

Babilonia

Tigris

Eufrates

Baybay Mediteraneo (Dakkel a Baybay)

Samaria

Jerusalem

EGIPTO

[Ladawan iti panid 26]

Dagiti dadakkel a toro nga addaan payak ken ulo ti tao ti pannakaguardia idi dagiti palasio dagiti ari ti Asiria

[Ladawan iti panid 27]

Prisma a nakaisuratan ti impannakkel ni Senaquerib a panangrautna iti Juda

[Ladawan iti panid 26, 27]

Dagiti sibibiag a balud ket makita a malallalatan iti daytoy a kitikit

[Picture Credit Lines iti panid 27]

Panid 26, ngato, time line: Kitikit iti pader iti Egipto ken ulo ni Nero: Naretrato iti pammalubos ti British Museum; Kitikit iti pader ti Persia: Musée du Louvre, Paris; baba, toro nga addaan payak ken panid 27, ti dua a ladawan: Naretrato iti pammalubos ti British Museum