GANGGANNAET

Maysa a tao a di Israelita ti namunganayanna, maysa a Gentil; iti Hebreo, nokh·riʹ wenno ben-ne·kharʹ, literal a tumukoy iti “anak ti ganggannaet (a pagilian).” (De 14:21; Ex 12:43, Rbi8 ftn) Dagiti ganggannaet iti nagtetengngaan dagiti Hebreo ket buklen idi dagiti patangtangdanan a trabahador, komersiante, kautibo a naala iti gubat, Canaanita a saan a napapatay wenno naparuar manipud Naikari a Daga, ken nadumaduma a kita ti tattao a makipagnanaed iti apagbiit.​—Jos 17:12, 13; Uk 1:21; 2Sm 12:29-31; 1Ar 7:13; Ne 13:16.

Nupay ti Linteg ti tulag kinednganna dagiti kalintegan dagiti ganggannaet, rumbeng a matratoda buyogen ti kinahustisia ken di panangidumduma ken maipakitaanda iti kinamanagpadagus no la ket ta saanda nga agar-aramid iti nakaro a panangsukir kadagiti linteg ti daga. Maigapu iti kaawan ti pudpudno a pannakaisinggalutna iti Israel, ti ganggannaet naiduma iti nakugit a proselita a nagbalin a kameng ti kongregasion ti Israel babaen ti naan-anay a panangawatna kadagiti pagrebbengan iti Linteg ti tulag. Umasping iti dayta, ti ganggannaet naiduma iti makipaggigian a tao a temporario nga agnanaed iti Naikari a Daga ket gapu iti daytoy, naipasidong iti sumagmamano a legal a panangipawil, nupay kasta tinagiragsakna ti sumagmamano a kalintegan ken pribilehio.​—Kitaenyo ti GANGGANNAET NGA AGNANAED.

Bayat ti tiempo a panagnaed dagiti Israelita kas ganggannaet iti Canaan ken iti Egipto, adu a di Israelita ti nagbalin a paset dagiti sangakabbalayan ti annak ni Jacob ken dagiti kaputotanda. Napasamak daytoy idi nangalada iti matangtangdanan nga ad-adipen a nakipagnaed iti pamilia ken idi nanggatangda kadagiti tagabo, a kinasapulan a makugit gapu kadagiti kondision ti tulag ken Abraham. (Ge 17:9-14) Ti sumagmamano a naaddaan iti di Israelita nga assawa agraman dagiti putotda ket karaman iti nakadakdakkel a naglalaok a bunggoy a kimmuyog kadagiti Israelita idi Ipapanaw.​—Ex 12:38; Le 24:10; Nu 11:4.

Idi nakapagsimpan ti Israel iti Naikari a Daga, kinasapulan a pakilangenanda dagiti ganggannaet, kas kadagiti Canaanita a saan a napagtalaw. (Uk 2:2, 3) Kasta met, dagiti komersiante ken dagiti nasigo a tumatrabaho nangrugida nga agdaliasat a mapan iti daga ti Israel. (Eze 27:3, 17; 2Sm 5:11; 1Ar 5:6-18) Nalabit immadu dagiti patangtangdanan a trabahador bayat nga ad-adda a rimmang-ay dagiti Israelita iti panangpasayaatda iti Naikari a Daga. (Idiligyo ti De 8:11-13; Le 22:10.) Dagiti ganggannaet nangrugida a kimmadua iti Israelita a buyot, ket gapu iti dayta, napatanorda ti panangipateg kadagiti panguluenda a Hebreo ken panagraem iti relihion dagiti Israelita, kas iti kaso dagiti Gitita, dagiti Kereteo, ken dagiti Peleteo.​—2Sm 15:18-21.

Dagiti Probision ti Linteg ti Tulag. Iti Linteg ti tulag, nangipaay ni Jehova iti pamunganayan a linteg tapno makedngan ti pannakilangen kadagiti ganggannaet ken tapno masalakniban ti estado dagiti Israelita ken ti nagkaykaysa a kasasaad dagiti umili ken dagidiay agpampannuray iti dayta mainaig iti ekonomia kasta met iti relihion ken iti politika. Rumbeng a saan a maaddaan dagiti Israelita iti aniaman a pannakikadua kadagiti ganggannaet, nangnangruna no mainaig iti relihion (Ex 23:23-25; De 7:16-26; Jos 23:6, 7), ket rumbeng a saanda a mamatalged iti aniaman a tulag kadakuada wenno iti didiosda. (Ex 34:12-15; 23:32; De 7:2) Maulit-ulit nga impaganetget ni Jehova a rumbeng a saanda nga agruknoy iti didios dagiti ganggannaet (Ex 20:3-7; 23:31-33; 34:14), ket saanda met nga agusioso wenno aginteres iti narelihiosuan nga ar-aramid dagita.​—De 12:29-31.

Naiparit dagiti pannakiasawa nga aliansa kadagiti ganggannaet, kangrunaanna gapu iti peggad a mamulitan ti nasin-aw a panagdaydayaw. (Ex 34:16; De 7:3, 24; Jos 23:12, 13) Masapul idi a madadael dagiti amin nga agnanaed kadagiti siudad ti pito a nasion dagiti Canaanita. (De 7:1; 20:15-18) Ngem no makautiboda ti maysa a siudad a saan a paset ti pito a nakondenar a nasion dagiti Canaanita, ti soldado nga Israelita mabalinna ti mangala iti birhen manipud iti dayta a siudad kas asawa kalpasan a ti babai limmasat iti periodo ti pannakagugor. Iti kakasta a kaso, awan aktual a pannakialiansa a mabukel iti maysa a ganggannaet a tribu wenno pamilia, yantangay napapatayen dagiti nagannak ti babai idi nakautibo ti siudadna.​—De 21:10-14; Nu 31:17, 18; De 20:14.

Kas kanayonan a maipawil, ti di nakugit a ganggannaet saanna a mabalin ti mangan iti Paskua. (Ex 12:43) Nupay kasta, agparang a mabalin dagiti ganggannaet ti mangidaton kadagiti sakripisio babaen iti urnos ti papadi, no la ket ta ti mismo a daton mayannurot kadagiti nadibinuan a pagalagadan. (Le 22:25) Siempre, ti kasta a tattao saanda a pulos mabalin ti sumrek iti santuario (Eze 44:9), ngem mabalinda ti umay iti Jerusalem ken ‘agkararag a sisasango iti balay ti Dios,’ ket nalablabit saanda a mapan nga ima-ima, kayatna a sawen, nga awan itugotda a daton a sakripisio.​—1Ar 8:41-43.

No mainaig iti gobierno, ti ganggannaet awanan iti napolitikaan a saad ket saan a pulos a makapagbalin nga ari. (De 17:15) Nupay ti Israelita, ti ganggannaet nga agnanaed, ken ti makipaggigian iti daga mabalinda nga aprobetsaren ti panagkamang kadagiti siudad a pagkamangan nga agpaay iti daydiay di inggagara a nakapapatay, awan ti nadakamat a kasta a probision maipaay iti ganggannaet.​—Nu 35:15; Jos 20:9.

Nupay naparitan dagiti Israelita a mangan iti animal a natay a saan a naipaaruyot ti darana, ipalubos ti Linteg a mabalin a mailako dayta iti ganggannaet. (De 14:21) Bayat ti tawtawen ti Sabbath, ti maysa nga Israelita saan a mabalin a piliten nga agbayad kadagiti utang, ngem ti ganggannaet awan iti sidong daytoy nga urnos ket mabalin a piliten nga agbayad. (De 15:1-3) Nupay ti padana nga Israelita saan a masingir iti patubo, ti ganggannaet mabalin a singiren iti patubo.​—De 23:20.

Makagapu iti Pakarigatan. Bayat ti tiempo ni Josue ken ti simmaganad a periodo ti Uk-ukom, adu a ganggannaet ti adda iti daga ket isuda ti makagapu iti patinayon a pakarigatan. (Jos 23:12, 13) Dagiti ganggannaet a Canaanita a natedda kalpasan ti panagparmek dagiti Israelita naipasakupda iti mangadipen a pinuersa a panagtrabaho (Jos 16:10; 17:13; Uk 1:21, 27-35), ngem agsipud ta saan a pinagtalaw ida dagiti Israelita manipud iti daga ken saanda nga inkisap ti panagdaydayaw dagita kas imbilin ni Jehova (Uk 2:1, 2), ti kaaduan a Canaanita intultuloyda nga annuroten dagiti idolatroso ken rinuker a relihionda. Kas nagbanaganna, nagtultuloy a naituggod dagiti Israelita iti ulbod a panagdaydayaw (Sal 106:34-39), nangnangruna iti panagdaydayaw kadagiti Baal ken kadagiti ladawan ni Astoret. (Uk 2:11-13) Dagitoy a ganggannaet a Canaanita nagtultuloy a masarakan iti Israel idi tiempo ni David agingga iti panagturay ni Solomon, idi addada pay laeng iti sidong ti pinuersa a panagtrabaho iti templo ken iti dadduma pay a panagibangon a proyekto ni Solomon.​—1Ar 9:20, 21; kitaenyo ti PINUERSA A PANAGTRABAHO.

Maikaniwas iti nadibinuan a bilin, nangala ni Solomon iti adu a ganggannaet nga assawa, nga in-inut a nangyadayo iti pusona manipud nasin-aw a panagdaydayaw ken Jehova ken nangiturong kenkuana iti panagdaydayaw iti ganggannaet a didios. (1Ar 11:1-8) Nakadakdakes ti epekto ti iseserrek ti ulbod a relihion iti kangatuan a tukad iti gobierno. Imbungana ti pannakabingay ti nasion ken pannakaidestiero idiay Babilonia idi agangay, yantangay ti nagsasaruno nga ar-ari iti Juda ken iti Israel intuggodda dagiti umili iti ulbod a panagdaydayaw. Nagpatingga daytoy idi a dagiti lunod a naipadto kas di malisian a pannusa gapu kadagiti panangsalungasing iti Linteg ket natungpal iti nasion.​—1Ar 11:9-11; 2Ar 15:27, 28; 17:1, 2; 23:36, 37; 24:18, 19; De 28:15-68.

Kalpasan ti pannakaisubli ti matalek a natda dagiti Israelita manipud pannakaidestiero idiay Babilonia, adu nga Israelita ti nangala iti ganggannaet nga assawa a babbai maipaay iti bagbagida. (Esd 9:1, 2; Ne 13:23-25) Gapu iti daytoy a dakes nga aramidda, kinasapulan ti nainget a panangpapanaw iti ganggannaet nga assawa a babbai ken iti annakda, ket naitungpal dayta iti sidong ti panangiwanwan da Esdras ken Nehemias. (Esd 10:2-4, 10-19, 44; Ne 13:1-3, 27-30) Adda met naaramid a tignay maibusor iti dadduma pay a ganggannaet a nakabasol kadagiti di maikanada nga aramid.​—Ne 13:7, 8, 16-21.

Dagiti manangparmek a taga Babilonia sigugubsang unay a trinatoda dagiti Judio idi tiempo ti pannakadadael ti Jerusalem. (Un 2:5-12, 19-22) Kalpasan ti pannakawayawaya, nagtultuloy a nakidangadang dagiti Judio kadagiti ganggannaet nga adda iti aglikmutda iti Naikari a Daga, a dagiti Griego nga agtuturay ti Siria ti nangnangruna a nangriribuk kadakuada. Kadagiti panagregget dagiti Judio a mangtaginayon iti naisubli a panagdaydayawda, kinasapulan a sarangtenda dagiti narungsot a panangidadanes ni Antiochus IV Epiphanes bayat nga inkagumaanna a kombertien dagiti Judio iti Helenismo. Iti unos ti adu a siglo kalpasan ti pannakaidestiero, kanayon a nakidangdangadang dagiti Israelita maipaay iti panagwaywayas, a nangparnuay iti regta agpaay iti Judaismo ken, iti biang ti sumagmamano, nasged nga espiritu ti nasionalismo. Dagitoy a kasasaad agraman ti panagamak a malaokan ti pulida babaen ti pannakiinnasawa kadagiti ganggannaet ket nalabit maysa a makagapu a napukawen ti naparabur nga espiritu a silalawag a makita iti Hebreo a Kasuratan no maipapan kadagiti ganggannaet.​—Idiligyo ti 1Ar 8:41-43; 2Cr 6:32, 33; Isa 56:6, 7.

Bayat ti Umuna a Siglo K.P. Nangnangruna a gapu iti impluensia dagiti narelihiosuan a panguluenda, kimmayakay ken siiinget a limmasin dagiti Judio idi umuna a siglo K.P. Ti pammaneknek iti daytoy a kababalin ket makita iti panangab-abi nga imparangarangda kadagiti Samaritano, puli ti tattao a nagtaud iti laok a panagasawa iti nagbaetan dagiti Israelita ken dagiti ganggannaet. Kadawyanna a “saan a makilanglangen dagiti Judio kadagiti Samaritano,” a saanda pay a kayat ti dumawat kadakuada uray la koma iti inumen a danum. (Jn 4:9) Nupay kasta, imbatad ni Jesus ti di kinaumiso ti kasta a nalabes a panangmatmat.​—Lu 10:29-37.

Nagpatingga ti legal a panaglasin iti nagbaetan ti Judio ken Gentil idi naipasdek ti baro a tulag maibatay iti subbot a daton ni Kristo. (Efe 2:11-16) Kaskasdi, uray pay idi kalpasan ti Pentecostes ti 33 K.P., dagiti nagkauna nga adalan saanda unay a natarusan daytoy a kinapudno. Ti gagangay wenno kadawyan a panangmatmat dagiti Judio ket inyebkas ni Pedro iti Gentil a ni Cornelio: “Pagaammoyo unay no kasano nga iparit ti linteg a ti maysa a Judio makitipon wenno umasideg iti tao a sabali ti pulina.” (Ara 10:28) Ipakita ti Juan 18:28 a ti iseserrek iti pagtaengan ti maysa a Gentil ket minatmatan dagiti Judio kas maysa a tignay a pakaigapuan ti seremonial a pannakatulaw. Daytoy a panangmatmat gagangay idi kadagiti Judio ken nangnangruna kadagiti narelihiosuan a panguluenda nupay ti Linteg a naited babaen ken Moises saan a nangipaay iti espesipiko a pammilin maibusor iti kasta nga apagapaman a pannakitimpuyog. Sumagmamano pay a tiempo ti naglabas sakbay a dagiti nagkauna a Judio a Kristiano naiwaksida dagiti agraraira idi a kababalin maibusor kadagiti Gentil ken sakbay a nabigbigda ti kinapudno nga impaganetget ni apostol Pablo a, kadagidiay addaan iti ‘baro a Nakristianuan a personalidad,’ awan “Griego wenno uray Judio, pannakakugit wenno uray di pannakakugit, ganggannaet, Escita, adipen, siwayawaya a tao, no di ket ni Kristo ti amin a bambanag ken adda iti isuamin.”​—Ga 2:11-14; Col 3:10, 11.

Ti Griego a sao maipaay iti “ganggannaet” ket barʹba·ros, a kangrunaanna a tumukoy iti daydiay saan nga agsasao iti Griego.​—Kitaenyo ti BARBARO.