DARA

Pudno a nakaskasdaaw a pluido nga agrikrikus iti sistema ti ur-urat dagiti tattao ken ti kaaduan nga aduan-selula nga an-animal; iti Hebreo, dam, ket iti Griego, haiʹma. Ti dara mangipaay iti taraon ken oksihena iti amin a paset ti bagi, mangibelleng kadagiti rugit, ken dakkel ti akemna iti pannakasaluad ti bagi maibusor iti impeksion. Nakarikrikut unay ti kemikal a pakabuklan ti dara ta nakaad-adu ti di pay naammuan dagiti sientista.

Iti Biblia, naikuna a ti kararua adda iti dara agsipud ta ti dara sisisinged unay a nainaig kadagiti proseso ti biag. Kunaen ti Sao ti Dios: “Ta ti kararua ti lasag adda iti dara, ket siak inkabilko dayta iti rabaw ti altar maipaay kadakayo tapno mangaramid iti panangabbong maipaay kadagiti kararuayo, agsipud ta ti dara ti mangaramid iti panangabbong babaen ti kararua nga adda iti dayta.” (Le 17:11) Iti umasping a rason, ti panagkanaig ti kararua ken dara ad-adda pay a direkta nga ipatuldo ti Biblia iti panangikunana: “Ti kararua ti tunggal kita ti lasag isu ti darana.” (Le 17:14) Nalawag, ti Sao ti Dios ibilangna kas sagrado agpadpada ti biag ken dara.

Panangkettel iti Biag. Adda ken Jehova ti ubbog ti biag. (Sal 36:9) Ti tao saanna a maisubli ti biag a kettelenna. “Amin dagiti kararua​—kukuak ida,” kuna ni Jehova. (Eze 18:4) Gapuna, ti panangkettel iti biag kaipapananna ti panangala iti sanikua ni Jehova. Ti tunggal sibibiag a banag adda panggep ken akemna iti panamarsua ti Dios. Awan kalintegan ti tao a mangkettel iti biag malaksid no ipalubos ti Dios ken no maitunos iti wagas nga ibilinna.

Kalpasan ti Layus, naibilin ken Noe ken iti annakna, isuda a nagtaudan ti amin a tattao a sibibiag ita, nga ipakitada ti panagraem iti biag, wenno dara, dagiti padada a tattao. (Ge 9:1, 5, 6) Kasta met, siaasi nga impalubos ti Dios nga inayonda iti pagtaraonda ti lasag ti animal. Nupay kasta, masapul a bigbigenda a ti Dios ti makinkukua iti biag ti aniaman nga animal a mapapatay kas pagtaraon, nga aramidenda ti kasta babaen ti panangiparukpokda iti dara dayta iti daga a kasla danum. Daytoy ket arigna ti panangisubli iti dayta iti Dios, a saan nga usaren kadagiti kabukbukodan a panggep ti maysa a tao.​—De 12:15, 16.

Naikkan ti tao iti karbengan a mangtagiragsak iti biag nga inted kenkuana ti Dios, ket ti asinoman a mangipaidam kenkuana iti dayta a biag manungsungbat iti Dios. Naipakita daytoy idi kinuna ti Dios ken mammapatay a Cain: “Ti dara ni kabsatmo um-umkis kaniak manipud iti daga.” (Ge 4:10) Uray pay ti tao a manggurgura iti kabsatna, ket ngarud kalkalikagumanna a matay, wenno mangparpardaya kenkuana wenno mangipapaay iti ulbod a panangsaksi maibusor kenkuana, ket iti kasta pagpegpeggadenna ti biagna, agbasbasol mainaig iti dara ti padana a tao.​—Le 19:16; De 19:18-21; 1Jn 3:15.

Maigapu iti panangmatmat ti Dios iti pateg ti biag, ti dara ti napapatay a tao naikuna a tulawanna ti daga, ket ti kasta a pannakatulaw madalusan laeng babaen ti pannakaibukbok ti dara ti manangpapatay. Maibatay iti daytoy, ipalubos ti Biblia a maipataw ti kadagsenan a dusa maipaay iti panangpapatay, babaen iti naparebbengan nga autoridad. (Nu 35:33; Ge 9:5, 6) Iti kadaanan nga Israel, awan ti maited a subbot a pangispal iti sipapakinakem a manangpapatay manipud iti dusa nga ipapatay.​—Nu 35:19-21, 31.

Uray pay kadagiti kaso a saan a masarakan ti nakapapatay bayat ti panagusisa, ti siudad a kaasitgan iti disso a nakasarakan iti bagi ket naibilang a nakabasol iti dara. Tapno maikkat ti pannakabasol iti dara, dagiti responsable a lallakay iti siudad masapul nga aramidenda ti pamay-an a kalikaguman ti Dios, masapul nga ipabigbigda a saan nga isuda ti nakabasol, nga awan aniaman a pannakaammoda iti dayta a pammapatay, ken masapul nga agkararagda iti Dios maipaay iti asina. (De 21:1-9) No ti di inggagara a nakapapatay saan unay a maseknan maipapan iti panangkettelna iti biag ket saanna a sinurot ti urnos ti Dios maipaay iti pannakasalaknibna babaen iti panagkamang iti siudad a pagkamangan ken panagtalinaed sadiay, ti kaasitgan a kabagian ti natay a tao isu ti manangibales a naautorisaran ken naparebbengan a mangpapatay kenkuana tapno ti pannakabasol iti dara maikkat manipud iti daga.​—Nu 35:26, 27; kitaenyo ti MANANGIBALES ITI DARA.

Umiso nga Usar ti Dara. Maymaysa laeng nga usar ti dara ti inanamongan ti Dios, awan sabali, maipaay a sakripisio. Imbilinna a dagidiay adda iti sidong ti Mosaiko a Linteg agidatonda kadagiti sakripisio nga animal tapno mangaramidda iti panangabbong iti basol. (Le 17:10, 11) Maitunos met iti pagayatanna ti panangidaton ti Anakna, ni Jesu-Kristo, iti perpekto a natauan a biagna kas sakripisio maipaay iti basbasol.​—Heb 10:5, 10.

Ti mangispal-biag a pannakayusar ti dara ni Kristo ket nasaksakbay a nailadawan iti nadumaduma a pamay-an iti Hebreo a Kasuratan. Idi tiempo ti umuna a Paskua, idiay Egipto, ti dara a naiwarsi iti makinngato a paset ti ruangan ken kadagiti bautek dagiti pagtaengan dagiti Israelita sinalaknibanna ti inauna nga adda iti uneg ti balay manipud ipapatay iti ima ti anghel ti Dios. (Ex 12:7, 22, 23; 1Co 5:7) Ti Linteg ti tulag, nga addaan iti mangiladawan a probision iti pannakaikkat ti basol, ket napasingkedan babaen ti dara dagiti animal. (Ex 24:5-8) Ti nadumaduma a dara a sakripisio, nangnangruna kadagidiay naidaton iti Aldaw ti Panangabbong, ket nagpaay a mangiladawan a pannakaabbong ti basol, a mangipatuldo iti pudpudno a pannakaikkat ti basol babaen iti sakripisio ni Kristo.​—Le 16:11, 15-18.

Ti legal a bileg ti dara iti imatang ti Dios kas awatenna maipaay kadagiti panangabbong ket inladawan ti pannakaibukbok ti dara iti puon, wenno pamuon, ti altar ken ti pannakaikabil dayta kadagiti sara ti altar. Dara ti nakaibatayan wenno nakaipuonan ti urnos ti panangabbong, ken dayta ti nagpannurayan ti bileg (inrepresentar dagiti sara) ti urnos ti panagisakripisio.​—Le 9:9; Heb 9:22; 1Co 1:18.

Iti sidong ti Nakristianuan nga urnos, ad-adda pay a sibibileg a naipaganetget ti kinasagrado ti dara. Saanen a maidaton ti dara ti animal, ta dagidiay a daton nga animal ket anniniwan laeng ti pudpudno, ni Jesu-Kristo. (Col 2:17; Heb 10:1-4, 8-10) Ti nangato a padi iti Israel mangala idi iti sangkabassit iti dara ket iserrekna dayta iti Kasasantuan iti naindagaan a santuario. (Le 16:14) Ni Jesu-Kristo kas ti pudpudno a Nangato a Padi simrek iti mismo a langit, saan a buyogen ti darana, a naiparukpok iti daga (Jn 19:34), no di ket buyogen ti pateg ti perpekto a natauan a biagna kas inrepresentar ti dara. Daytoy a kalintegan iti biag saanna a pulos a naipukaw babaen iti basol, no di ket nataginayonna dayta tapno mausar maipaay iti panangabbong iti basol. (Heb 7:26; 8:3; 9:11, 12) Maigapu kadagitoy a rason, ti dara ni Kristo um-umkis maipaay iti nasaysayaat a bambanag ngem iti panagikkis idi ti dara ni nalinteg nga Abel. Ti laeng dara ti perpekto a sakripisio ti Anak ti Dios ti mabalin nga umawag maipaay iti asi, idinto ta ti dara ni Abel kasta met ti dara dagiti namartir a pasurot ni Kristo um-umkisda maipaay iti pammales.​—Heb 12:24; Apo 6:9-11.

Siasino ti pagaplikaran ti pannakaiparit ti pannangan iti dara?

Kalpasan ti Layus, ni Jehova impalubosna a ni Noe ken ti annakna inayonda ti lasag ti animal iti taraonda, ngem siiinget a nabilinda a saanda a mangan iti dara. (Ge 9:1, 3, 4) Ditoy, ti Dios impasdekna ti maysa nga alagaden nga agaplikar, saan laeng a ken Noe ken iti mismo a pamiliana, no di ket iti intero a sangatauan nanipuden iti dayta a tiempo, agsipud ta amin dagidiay nagbiag nanipud idi Layus ket kapkaputotan ti pamilia ni Noe.

Maipapan iti kinapermanente daytoy a panangiparit, kinuna ni Joseph Benson: “Maimutektekan koma a saan a pulos nabalbaliwan daytoy a panangiparit iti pannangan iti dara, kas naited ken Noe ken iti isuamin a putotna, ken kas naulit kadagiti Israelita iti kadaegan a pamay-an ken iti sidong ti pammalubos ti Mosaiko [a Linteg]; imbes ketdi, napatalgedan iti sidong ti Baro a Tulag, iti Aramid xv.; ket ngarud naaramid kas patinayon a rebbengen.”​—Notes ni Benson, 1839, Tomo I, p. 43.

Iti sidong ti Mosaiko a Linteg. Iti Linteg ti tulag nga inaramid ni Jehova iti nasion ti Israel, intiponna ti linteg a naited ken Noe. Imbatadna nga addaan “panagbasol iti dara” ti asinoman a di nangikankano iti pamay-an a kinalikaguman ti linteg ti Dios uray pay iti panangpapatay iti animal. (Le 17:3, 4) Ti dara ti maysa nga animal a maaramat a pagtaraon masapul a maiparukpok iti daga ken magaburan iti tapok. (Le 17:13, 14) Ti asinoman a mangan iti dara ti aniaman a kita ti lasag masapul a ‘magessat iti tengnga dagiti kailianna.’ Ti inggagara a panangsalungasing iti daytoy a linteg maipapan iti kinasagrado ti dara kaipapananna ti ‘pannakagessat’ a mapapatay.​—Le 17:10; 7:26, 27; Nu 15:30, 31.

Iti panangkomentona iti Levitico 17:11, 12, kunaen ti Cyclopædia (1882, Tomo I, p. 834) da M’Clintock ken Strong: “Daytoy nainget a pammilin saan laeng a nagaplikar kadagiti Israelita, no di ket uray pay kadagiti ganggannaet a nakipagnanaed kadakuada. Ti dusa a naituding iti panangsalungasing iti dayta isu idi ti ‘pannakagessat manipud kadagiti kailian,’ nga agparang a ti matuktukoy ket dusa nga ipapatay (idiligyo ti Heb. x, 28), nupay narigat a masinunuo no naipakat dayta babaen iti kampilan wenno babaen iti pannakaubor.”

Iti Deuteronomio 14:21, ti maysa nga animal a natay a bukbukodna wenno rinangrangkay ti animal naipalubos a mailako iti ganggannaet nga agnanaed wenno iti maysa a ganggannaet. Iti kasta napagduma ti dara ti kasta nga an-animal ken ti dara ti an-animal a pinarti ti tao maipaay a taraon. (Idiligyo ti Le 17:14-16.) Dagiti Israelita, kasta met dagiti ganggannaet nga agnanaed a nangannurot iti pudno a panagdaydayaw ken naadda iti sidong ti Linteg ti tulag, obligadoda nga agbiag maitunos kadagiti nangato a kalikaguman dayta a Linteg. Dagiti tattao iti amin a nasion obligadoda a mangtungpal iti makalikaguman iti Genesis 9:3, 4, ngem kadagidiay adda iti sidong ti Linteg, kinalikaguman ti Dios a nangatngato ti pagalagadanda iti panangannurot iti dayta a makalikaguman ngem dagidiay sangsangaili manipud sabali a daga ken ganggannaet nga agnanaed a saan a nagbalin a managdaydayaw ken Jehova.

Iti sidong ti Nakristianuan nga urnos. Iti sidong ti panangiwanwan ti nasantuan nga espiritu, ti bagi a manarawidwid ti umuna-siglo a kongregasion Kristiano nangyetnag iti pangngeddeng maipapan iti dara. Kunaen ti bilinda: “Ta ti nasantuan nga espiritu ken dakami inanamonganmi ti saanen a panangnayon pay iti dadagsen kadakayo, malaksid kadagitoy nasken a banag, nga itultuloyyo ti umadayo iti bambanag a naisakripisio kadagiti idolo ken iti dara ken iti bambanag a nabekkel ken iti pannakiabig. No siaannad nga iyadayoyo ti bagbagiyo kadagitoy a banag, rumang-aykayto. Naimbag a salun-at kadakayo!” (Ara 15:22, 28, 29) Ti lasag agraman ti dara nga adda iti dayta (“bambanag a nabekkel”) ket karaman iti daytoy a panangiparit.

Kangrunaanna, daytoy a pammilin naikugnal iti bilin ti Dios a saan a pannangan iti dara, kas naited ken Noe ken iti annakna, ngarud, iti intero a sangatauan. Mainaig iti daytoy, ti sumaganad ket masarakan iti The Chronology of Antient Kingdoms Amended, ni Sir Isaac Newton (Dublin, 1728, p. 184): “Daytoy a linteg [nga iyaadayo iti dara] nadadaan ngem ti kaaldawan ni Moises, yantangay naited ken Noe ken iti annakna, nabayagen sakbay pay ti kaaldawan ni Abraham: ket ngarud idi a dagiti Apostol ken Lallakay iti Konseho idiay Jerusalem indeklarada a dagiti Gentil saanda a maobligar a makugit ken mangsalimetmet iti linteg ni Moises, saanda nga inraman daytoy a linteg nga iyaadayo iti dara, ken iti bambanag a nabekkel, kas immun-unan a linteg ti Dios, a naipaalagad saan laeng a kadagiti annak ni Abraham, no di ket iti amin a nasion, bayat a nagnaedda a sangsangkamaysa idiay Sinar iti sidong ti panangituray ni Noe: ket kasta met laeng ti linteg nga iyaadayo kadagiti karne a naidaton kadagiti Idolo wenno iti ulbod a Didios, ken iti pannakiabig.”​—Isu ti nangyitaliko.

Nasalimetmetan sipud pay kadagidi tiempo dagiti apostol. Ti konseho idiay Jerusalem impatulodna ti pangngeddengna kadagiti kongregasion Kristiano tapno masalimetmetan. (Ara 16:4) Agarup pito a tawen kalpasan a ti konseho ti Jerusalem inyetnagna ti bilin, agtultuloy a tinungpal dagiti Kristiano ti ‘pangngeddeng a rebbeng nga iyadayoda ti bagbagida kadagiti naisakripisio kadagiti idolo kasta met iti dara ken iti nabekkel ken iti pannakiabig.’ (Ara 21:25) Ket nasurok a sangagasut a tawen kalpasanna, idi 177 K.P., idiay Lyons (adda itan iti Francia), idi a dagiti narelihiosuan a kabusor siuulbod nga inakusarda dagiti Kristiano iti pannangan iti ubbing, kinuna ti maysa a babai nga agnagan Biblis: “Kasano koma a dagiti kasta a tattao manganda iti ubbing, idinto ta saan a maipalubos kadakuada ti mangan uray pay iti dara dagiti awan nakemna nga animal?”​—The Ecclesiastical History, ni Eusebius, V, I, 26.

Inadaywan dagiti nagkauna a Kristiano ti pannangan iti aniaman a kita ti dara. Maipapan iti daytoy, imbaga ni Tertullian (a. 155-a. 220 K.P.) iti suratna nga Apology (IX, 13, 14): “Maibabain koma ti biddutyo iti sanguanan dagiti Kristiano, ta saanmi nga iraman uray pay ti dara dagiti animal iti gagangay a taraonmi. Maigapu iti dayta, umadayokami iti bambanag a nabekkel wenno natay a bukbukodda, tapno saankami a pulos marugitan babaen ti dara, uray pay no adda dayta iti uneg ti karne. Kamaudiananna, no subsubokenyo dagiti Kristiano, itukonanyo ida kadagiti longganisa a napnuan iti dara; siempre, pagaammoyo unay a maiparit kadakuada dayta; ngem kayatyo ida a pagsalungasingen.” Ti isu met laeng a punto ket indatag ni Minucius Felix, maysa a Romano nga abogado a nagbiag agingga idi agarup 250 K.P., nga insuratna: “Saan a maipalubos kadakami ti panangkita wenno uray ti panangdengngeg iti pananggudas iti tao; kasta unay ti panagalinggetmi iti dara ti tao ta kadagiti pannanganmi liklikanmi ti dara dagiti animal a naaramat a pagtaraon.”​—Octavius, XXX, 6.

Nainaig ti Kinatarnaw. Nanipud idi tiempo a ti baro a tulag nainaguraran iti dara ni Jesu-Kristo, binigbig dagiti Kristiano ti mangted-biag a pateg daytoy a dara babaen iti urnos ni Jehova ken babaen ken Jesus kas ti naindaklan a Nangato a Padi a “simrek, saan, saan a buyogen ti dara dagiti kalding ken dagiti urbon a toro, no di ket buyogen ti bukodna a dara, a namimpinsanen idiay nasantuan a disso ket nagun-odna ti agnanayon a pannakaispal maipaay kadatayo.” Babaen iti pammati iti dara ni Kristo, nadalusan dagiti konsiensia dagiti Kristiano manipud natay nga ar-aramid, iti kasta mabalinda ti mangipaay iti sagrado a panagserbi iti sibibiag a Dios. Maseknanda iti pisikal a salun-atda, ngem ti kangrunaan ken ad-adda unay a pakaseknanda isu ti naespirituan a salun-atda ken ti takderda iti sanguanan ti Namarsua. Kayatda a taginayonen ti kinatarnawda iti sibibiag a Dios, a saanda a paglibakan ti sakripisio ni Jesus, saanda nga ibilang dayta kas awanan pateg, ken saanda nga ipayatpayat. Ta sapsapulenda, saan a ti biag nga apagbiit, no di ket ti agnanayon a biag.​—Heb 9:12, 14, 15; 10:28, 29.