ARTE

Ti arte, a nainaig iti panagipinta iti ladawan, eskultura, ken panagdisenio, ket saan unay a naipaayan iti atension iti Biblia. Nupay kasta, nangrugi ti biag ti tao, saan nga iti naganggangan a tay-ak, no di ket iti minuyongan, maysa a paraiso nga addaan kaykayo a saan laeng a “nasayaat a pagtaraon” no di ket kasta met a “makaay-ayo iti panagkita ti maysa.” (Ge 2:9) Ti tao naaramid a mangtagipateg iti kinapintas, ket ti di malab-awan a kinapintas, kinaartistiko, ken disenio a naiparangarang iti panamarsua​—sabsabong, kaykayo, bambantay, ginget, danaw, dissuor, tumatayab, an-animal, kasta met ti tao a mismo​—gutugotenda ti panangipaay iti daydayaw iti nadibinuan a Namarsuada. (Sal 139:14; Ec 3:11; Sol 2:1-3, 9, 13, 14; 4:1-5, 12-15; 5:11-15; Ro 1:20) Ti arte, kas naibinsabinsa ditoy, nangnangruna nga ipamatmatna ti panangiladawan iti kasta a bambanag babaen ti panangaramat iti nadumaduma a material ken ti panangaramat iti nagduduma a porma ken ebkas.

Idi tiempo ni Abraham, dakamatenen ti Biblia ti sagsagut a “balitok nga aritos ti agong,” nabalitokan a pulpulseras, ken dadduma pay nga aruaten a pirak ken balitok, a naited ken Rebecca. (Ge 24:22, 53) Kadagiti Naarian a Tanem ti Ur, siudad a sigud a nagnaedan ni Abraham, nasarakan ti adu a nakapimpintas a pagarkos a naaramid buyogen ti kasta unay nga artistiko a kinasigo. Nupay kasta, adu kadagiti banag a gapuanan ti arte a nasapulan babaen kadagiti panagsukisok ti arkeolohia iti dagdaga ti Iraq, Israel, Egipto, ken kadagiti kaparanget a rehion adda nakainaiganda kadagiti idolatroso a pagano a relihion wenno kadagiti napannakkel a napolitikaan nga agtuturay, iti kasta ipasimudaagda ti nasapa a pannakaballikug ti panangusar iti arte.

Nagduduma a Material. Agparang nga idi pay maikadua a milenio K.K.P., dagiti Egipcio ken nalabit dagiti taga Fenicia nagar-aramiddan iti sarming. Nupay kasta, nabatad a namunganay dayta iti Mesopotamia, a nakasarakan kadagiti pedaso ti nasayaat-pannakaaramidna a sarming, a patien nga addan dagitoy idi pay maikatlo a milenio K.K.P. Dinakamat ni Job (a. 1600 K.K.P.) ti sarming kas nakapatpateg. (Job 28:17) Nupay nalibeg, naaramat dayta iti panagaramid iti babassit nga estatua ti an-animal, kahita ti bangbanglo, kuentas, ken dadduma pay nga alahas. Karaman dagiti Romano kadagiti kaunaan a nagpataud iti aganninag a sarming.​—Idiligyo ti Apo 4:6; kitaenyo ti SARMING.

Dagiti nagkauna a nasigo iti arte nagpartuatda babaen iti adu a nagduduma a material, a pakairamanan ti pila, nagebba a damili, kayo, bronse wenno gambang, landok, balitok, pirak, napateg ken medio napateg a sansaniata, sarming, marfil, apug a bato, ken marmol.​—Kitaenyo ti SELIO.

Hebreo nga Arte. Bassit laeng ti nabatbati a napateg a pammaneknek a mangiparangarang iti aniaman a nalawag a ladawan ti Hebreo nga arte, nupay kasta naiparangarang iti rekord ti Biblia ti panangtagipateg iti arte. Iti iruruarda manipud Egipto, intugot dagiti tattao ti ar-aruaten a balitok ken pirak nga innalada kadagiti Egipcio. (Ex 12:35) Siraragsak nga inkontribusionda ti kasta a bambanag agpaay nga arkos ti tabernakulo idiay let-ang. (Ex 35:21-24) Ti trabaho a panangaramid iti tabernakulo agraman kadagiti arkos ken alikamenna nangipaay kadakuada iti gundaway a mangyusar iti artistiko nga abilidadda iti panagaramid kadagiti alikamen a kayo ken metal, panagborda, ken panagaramid iti alahas, a ti kangrunaanna a nangidaulo ken nangiwanwan isu da Bezalel ken Oholiab. Makapainteres ta naipaay ken Jehova ti pammadayaw gapu iti artistiko nga abilidadda.​—Ex 35:30-35; 36:1, 2.

Sakbay ti pannakaaramid ti tabernakulo, inaramat ni Aaron ti artistiko nga abilidad iti ballikug a pamay-an iti panangaramatna iti rimienta a pagkitikit tapno mangaramid iti maysa a sinukog a ladawan ti kigaw a baka maipaay iti panagdaydayaw. (Ex 32:3, 4) Idi inaramidna ti serpiente a gambang iti naud-udi a tiempo, iti umiso a pamay-an nangiparangarang met ni Moises (wenno ti maysa a dinutokanna) iti kasta nga abilidad. (Nu 21:9) Nupay kasta, dagiti probision iti Linteg a mangiparparit iti panagaramid kadagiti ladawan maipaay iti panagdaydayaw, nupay saanda nga iparit ti isuamin nga arte iti panagpartuat iti ladawan, awan duadua a nagpaayda kas puersa a mangmedmed iti panagipinta iti ladawan wenno eskultura kadagiti Hebreo. (Ex 20:4, 5) Maigapu iti nakaro nga idolatria nga agraraira unay iti amin a nasion ken iti nasaknap a panagaramat iti arte tapno itandudo ti kasta nga idolatria, dagidiay mangsalsalimetmet kadagiti probision ti Linteg ken dagidiay naparebbengan a mangipakat iti dayta nabatad nga ibilbilangda kas mapagduaduaan ti panagipinta wenno panagkitikit iti ladladawan, uray no tao wenno animal. (De 4:15-19; 7:25, 26) Uray dagiti kerubin iti tabernakulo naabbonganda iti lupot no maidaliasatda ket ngarud mailingedda iti imatang dagiti umili (Nu 4:5, 6, 19, 20), idinto ta dagiti kerubin iti templo idi agangay ket nakita laeng ti nangato a padi iti maysa nga aldaw iti makatawen. (1Ar 6:23-28; Heb 9:6, 7) Kanayonanna pay, kalpasan ti iseserrek ken pannakaipasdekda iti Naikari a Daga, ti panagtalon a kadawyan kadagiti Israelita ti nagbalinen a kangrunaan a pakakumikoman, gapuna awanandan iti nawaya a tiempo ken pondo a kasapulan maipaay iti nakaad-adu nga aramid iti arte.

Bayat ti periodo ti Uk-ukom, ti kakaisuna a naipatuldo a gapuanan iti arte ket nainaig iti apostata a narelihiosuan nga ar-aramid.​—Uk 2:13; 6:25; 8:24-27; 17:3-6; 18:14.

Gapuanan iti arte iti sidong ti monarkia. Nupay saan a nalatak ita ti kadaanan a nasion ti Israel no maipapan kadagiti gapuananna iti arte, kaskasdi nga ipatuldo ti pammaneknek a, no kalikaguman ti gundaway, nabaelanda ti mangpataud iti de kalidad a gapuanan iti arte a nakagun-od iti nasaknap a pannakabigbig ken pammadayaw. Iladawan ni mammadto Ezequiel ti pamay-an a panangarkos ken panangpapintas ni Jehova iti Jerusalem iti kasta “‘maysa a nagan ti nangrugi nga agwaras iti tengnga dagiti nasion gapu iti kinalibnosmo, ta naan-anay dayta gapu iti kinangayedko nga inkabilko kenka,’ kuna ti Soberano nga Apo Jehova.” (Eze 16:8-14) Nupay kasta, ipakita dagiti sumaganad a bersikulo (15-18, 25) a binaballikug ti pannakaaramat ti kasta a kinalibnos, ta ti Jerusalem pinagbalangkantisna ti bagina kadagiti napolitikaan a nasion iti aglikmut. Deskribiren met ni Jeremias dagidiay nakaimatang iti Jerusalem kalpasan ti pannakatnag dayta iti Babilonia kas kunkunaenda: “Daytoy aya ti siudad a nangikunkunaanda, ‘Dayta ti kinanaan-anay ti kinalibnos, maysa a panagrag-o maipaay iti intero a daga’?” (Un 2:15; idiligyo ti Sal 48:2; 50:2; Isa 52:1.) Ti templo nga imbangon ni Solomon ket nabatad a maysa nga artistiko a gapuanan a naan-anay ti kinapintasna ken naawagan “balay ti kinasanto ken kinapintas.”​—Isa 64:11; 60:13.

Mainaig iti pannakaibangon ti templo idi tiempo ni Ari Solomon, adu a komento ti naidatag kadagiti reperensia maipapan iti naipato a kaawan ti artistiko a kinasigo iti biang dagiti Israelita, nga uray la gistay ibagbagada a dagiti taga Fenicia ti makinggapuanan amin kadagita. Nupay kasta, ipakita ti rekord a maysa laeng a taga Fenicia a nalaing a tumatrabaho ti kiniddaw ni Solomon, malaksid kadagiti natangdanan a managaramid iti tabla iti mismo a bakir ni Ari Hiram iti Libano ken kadagiti agkungkungkong iti bato. (1Ar 5:6, 18; 2Cr 2:7-10) Maysa nga Israelita a taga Fenicia daytoy a nalaing a tumatrabaho nga agnagan met iti Hiram, nasigo iti panagtrabaho kadagiti napateg a metal, iti panagabel, ken iti panagkitikit. Kaskasdi, ti rekord tukoyenna dagiti mismo a nasigo a lallaki ni Solomon, ket dinakamat met ni Ari Hiram dagitoy ken dagiti nasigo a lallaki ni David nga ama ni Solomon. (2Cr 2:13, 14) Ti plano ti arkitektura ti templo ken dagiti amin a pasetna naited ken Solomon babaen ken David, ket nangipaay daytoy iti “pannakatarus iti intero a banag a naisurat manipud iti ima ni Jehova, maipaay a mismo kadagiti amin a trabaho ti plano ti arkitektura.” (1Cr 28:11-19) Iti kasupadina, ti di matalek nga Ari Acaz naatrakar unay iti pagano nga altar idiay Damasco ket impatulodna ti “disenio ti altar ken ti pagtuladan dayta” iti padi a ni Uria tapno mangaramid iti katulad dayta.​—2Ar 16:1-12.

Nangaramid met ni Ari Solomon iti naisalsalumina ti diseniona a dakkel a trono a marfil a nakalupkopan iti balitok, addaan iti estatua dagiti leon a sitatakder iti sikigan dagiti pagipatayan iti takiag ken naintarda iti innem a tukad nga umadani iti trono. (1Ar 10:18-20) Naipasimudaag iti Salmo 45:8 ti nasaknap a pannakausar ti marfil iti naarian a palasio. Iti makin-amianan a pagarian ti Israel, a ti kabeserana adda iti Samaria, nalawag nga idi kaaldawan ni Ari Acab ken agpatpatuloy, nalatak ti marfil a kitikit iti muebles, diding, ken dagiti banag a gapuanan ti arte. (1Ar 22:39; Am 3:12, 15; 6:4) Dagiti arkeolohikal a panagkabakab nakatakuatda iti nakaad-adu a pedaso ti marfil, plake, ken diding iti patien nga ayan idi ti templo. Iti sumagmamano a pedaso, adda naikalupkop nga aramid a balitok, lapis lazuli, ken sarming. Idiay Megiddo adda nasarakan nga agarup 400 a marfil a pedaso, agraman napipintas ti pannakakitikitna a diding, kahon a nakalupkopan iti marfil, ken pagay-ayaman a tabla, a napattapatta a napetsaan iti agarup maika-12 a siglo K.K.P.

Iti maysa a sirmata, nakakita ni Ezequiel iti naikitikit a ladladawan dagiti reptilia, animal, ken idolo iti maysa a diding iti lugar ti templo iti apostata a Jerusalem (Eze 8:10), ket ti simboliko a ni Oholiba (mangirepresentar iti di matalek a Jerusalem) naikuna a kitkitaenna ti ladladawan dagiti Caldeo a naikitikit iti maysa a diding ken napintaan iti bermelion, narangrang a nalabaga a maris.​—Eze 23:14; idiligyo ti Jer 22:14.

Nakainaiganna iti Kristianidad. Ni Pablo ket saksi iti artistiko a kinangayed ti Atenas, a napatanor mainaig ti panagdaydayaw iti didios ken didiosa ti Grecia, ket iti maysa a tallaong sadiay, impakitana no kasano a di nainkalintegan ti panangipagarup ti tattao a “ti Nadibinuan a Persona umasping iti balitok wenno pirak wenno bato, nga umasping iti maysa a banag a naikitikit babaen ti arte ken panagpartuat ti tao,” yantangay ti biag ken kaaddada utangda iti pudno a Dios ken Namarsua. (Ara 17:29) Gapuna, impakitana manen a ti artistiko a kinapintas, nakaskasdaaw man wenno makaay-ayo unay, ket saan a pammaneknek a pudno ti maysa a relihion.​—Idiligyo ti Jn 4:23, 24.

Awan ti rekord wenno pammaneknek iti kaadda ti aramid iti arte kadagiti Kristiano idi umuna a siglo K.P. Idi laeng bayat ti maikadua ken maikatlo a siglo K.P. nga adda sumagmamano a naipinta a ladawan ken eskultura a makita kadagiti panteon a naikuna a gapuanan dagiti agkunkuna a Kristiano. Nupay kasta, kalpasan ti panagtipon ti Iglesia ken Estado idi maikapat a siglo, nangrugi a naipangpangruna ti arte nga idi agangay pimmatas iti wagas a panangipangpangruna iti dayta dagiti pagano a relihion ket masansan a nainaig iti kakasta a relihion wenno kas direkta a panangtulad iti kakasta a relihion, agpadpada kadagiti simbolismo ken kadagiti porma dayta. Ni Louis Réau, nga isu ti tserman ti History of Art of the Middle Ages idiay Sorbonne University ti Francia, iti gapuananna nga Iconographie de l’art chrétien (Paris, 1955, Tomo I, p. 10), ipakitana a ti kasta a paganismo nabayagen a binigbig dagiti historiador iti arte ket saan laeng a dagiti nasigo iti arte ti manungsungbat iti dayta no di ket dagiti paglintegan nga inannurot ti iglesia a mismo. Ipatuldona (p. 50) nga imbes a kombertienna koma dagiti pagano manipud kadagiti daan a kaugalian ken porma ti panagdaydayawda, ti iglesia pinilina ketdi a raemen “dagiti kostumbre dagiti inapo ket pinagtultuloyna dagita iti sidong ti sabali a nagan.”

Saan ngarud a pakasdaawan a dagiti simbolo ti zodiak, a nakalatlatak iti kadaanan a Babilonia, ket makita kadagiti katedral kas kadagidiay adda iti Notre Dame idiay Paris, a sadiay naikabil dagita iti makannigid a ruangan ken naipalawlawda iti ladawan ni Maria nga adda iti nagtengnga a nagdakkelan a sukog-rosas a tawa. (Idiligyo ti Isa 47:12-15.) Umasping iti dayta, maysa a giya a libro maipapan iti katedral idiay Auxerre, adda met idiay Francia, kunaenna nga iti makintengnga a pagserkan iti katedral, “ti eskultor nangitipon sadiay iti sumagmamano a pagano a bannuar: maysa nga Eros [Griego a dios ti ayat] a lamolamo ken matmaturog . . . maysa a Hercules ken maysa a Satyr [maysa kadagiti dios-tao a didiosen dagiti Griego]! Ti intar ti ladladawan iti makimbaba a kannawan irepresentarna ti pangngarig maipapan iti Bayanggudaw nga Anak.”

Umasping iti dayta, iti pagserkan ti Saint Peter’s Cathedral idiay Roma, saan laeng a ti ladawan ni Kristo ken ti “Birhen” ti makita no di ket kasta met ti ladawan ni Ganymede nga “intayab ti agila” tapno agbalin nga agaw-awit iti kopa ni Zeus, ti ari dagiti didios, ken ni “Leda [nangipasngay kada Castor ken Pollux] a pinagsikog ti kalamon” a ni Zeus. Iti kanayonan a komentona maipapan iti kasta a pagano nga impluensia, insaludsod ni Réau: “Ngem ania ngarud ti maikuna ti maysa maipapan iti Final Judgment iti Kapilia ti Sistine, ti kangrunaan a kapilia ti Vatican, a sadiay ti maysa makitana ti aramid ni Michelangelo a ladawan ti lamolamo a Kristo a mangigaygayang iti kimat a kasla iti gumgumruod a Jupiter [ti Romano nga ama ti didios] ken dagiti Nakondenar a lumaslasat iti Styx [ti karayan a patien dagiti Griego a pakaiballasiwan dagiti natay] iti barangay ni Charon?” Kas kunaenna: “Ti aniaman a pagarigan a naggapu iti nakatantan-ok [kayatna a sawen, inanamongan dagiti papa] ket di pagduaduaan a masurot.”

Kas nakitatayon, ti arte saan nga impaayan ti nainlasagan nga Israel iti kangrunaan nga atension ken gistay awan dayta iti rekord ti nagkauna a kongregasion ti naespirituan nga Israel idi umuna a siglo K.P. Imbes ketdi, linab-awanda ti amin a sabsabali pay a tattao no iti tay-ak ti literatura, yantangay ti Dios inaramatna ida a mangpataud iti kangangayedan ti kinapintasna a gapuanan, saan laeng a gapu iti pormana no di ket, kangrunaanna, gapu iti linaonna: ti Biblia. Dagiti naipaltiing a suratda ket “kas kadagiti mansanas a balitok kadagiti kitikit a pirak,” nga addaan kadagiti kas kristal ti kinasin-awna a kinapudno a ti kinaraniagda artapanna dagiti kasusudian a saniata, ken addaan iti mangiladawan a sasao a mangyallatiw kadagiti sirmata ken buya a nakadadaeg ken nakangayngayed a di kabaelan nga iladawan dagiti tattao a nasigo iti arte.​—Pr 25:11; 3:13-15; 4:7-9; 8:9, 10.