EFESO

Idi un-unana, nabaknang ken napateg a sentro ti relihion ken komersio iti makinlaud nga igid ti baybay ti Asia Menor, gistay batog ti isla ti Samos. Ti Efeso naibangon kadagiti darisdis ken iti arisadsad ti sumagmamano a turod, a ti kangrunaan kadagita ket Bantay Pion ken Bantay Koressos. Daytoy a puerto sinakawna ti kangrunaan a ruta ti komersio manipud Roma nga agturong iti Daya. Gapu iti kaaddana iti asideg ti wangawangan ti Karayan Cayster, nga adda pagdalanan nga agturong kadagiti labneng ti karayan ti Gediz (kadaanan a Hermus) ken ti Menderes (kadaanan a Maeander), nagsaad ti siudad iti nagsapalan dagiti aglasat iti takdang a ruta ti komersio idiay Asia Menor. Daldalan ti nanginaig iti Efeso kadagiti kangrunaan a siudad ti distrito ti Asia.

Gapu kadagiti surat ti umuna-siglo a Romano nga autor a ni Pliny a Laklakay ken ti kadaanan a Griego a geograpo a ni Strabo, napataud ti panangmatmat nga adda idi tiempo a ti maysa a gulpo ti Baybay Aegeano naglayon agingga iti Efeso ngem ti dapnis in-inut a dimmenden iti baybay, ta ita dagiti rebbek ti siudad ket sumagmamanon a kilometro nga agpauneg manipud iti aplaya. Nupay kasta, ti managkabakab a ni J. T. Wood, maibatay kadagiti takuatna idiay Efeso, ti konklusionna ket ti siudad nagsaad idi un-unana iti 6.5 km (4 mi) manipud Baybay Aegeano. No umiso daytoy, ngarud dagiti barko idi tiempo ni Pablo simmungadda la ketdi iti wangawangan ti Karayan Cayster nga agturong iti maysa a sasangladan iti uneg a kanayon a nakalian tapno mapagtalinaed a madaliasat. Nupay kasta, iti panaglabas ti adu a siglo, ti sasangladan ken ti wangawangan ti karayan napunno iti lan-ak nga inggabur ti Cayster.

Templo ni Artemis. Ti naisangsangayan unay a patakder iti siudad isu ti templo ni Artemis, nga imbilang dagiti nagkauna a tattao kas maysa kadagiti pito a pagsidsiddaawan iti lubong. Ti templo nga adda idi umuna a siglo K.P., idi sinarungkaran ni apostol Pablo ti Efeso, nabaliwan a naibangon maitunos iti plano ti immun-una nga Ioniko a templo a naikuna a pinuoran ni Herostratus idi 356 K.K.P.

Sigun kadagiti panagkabakab iti daytoy a disso idi maudi a kagudua ti maika-19 a siglo, naipatakder ti templo iti maysa a plataporma nga agarup 73 m (240 pie) ti kaakabana ken 127 m (418 pie) ti kaatiddogna. Ti mismo a templo aganay a 50 m (164 pie) ti kaakabana ken 105 m (343 pie) ti kaatiddogna. Addaan iti 100 nga adigi a marmol, a ti tunggal maysa ket gistay 17 m (55 pie) ti kangatona. Ti diametro dagiti adigi iti pamuonda ket 1.8 m (6 pie). Ti sumagmamano pay kadagita ket addaan kadagiti kitikit agingga iti kangato nga agarup 6 m (20 pie). Ti makin-uneg a santuario ti templo ket agarup 21 m (70 pie) ti kaakabana ken 32 m (105 pie) ti kaatiddogna. Ti altar nga adda iti unegna ket agarup 6 m (20 pie) a kuadrado, ket ti ladawan ni Artemis mabalin a sitatakder idi iti mismo a likudan daytoy nga altar.

Dagiti nasarakan a tedtedda ipasimudaagda a ti templo ket naarkosan iti narangrang a maris ken kitikit. Natakkaban ti atepna iti dadakkel a puraw a baldosa a marmol. Imbes nga argamasa, maikunkuna a balitok ti naaramat iti babaet dagiti nagsabtan dagiti bloke a marmol.

Istadium; Teatro. Agarup 1.5 km (1 mi) iti abagatan a laud ti templo ni Artemis, adda maysa nga istadium a naibangon manen iti sidong ni Nero (54-68 K.P.). Nalabit daytoy idi ti disso a nakaangayan dagiti atletiko a salip ken mabalin a kasta met dagiti panagrurupak dagiti gladiador. No tarusan a literal ti sasao ni apostol Pablo iti 1 Corinto 15:32 maipapan iti pannakiranget kadagiti narungsot nga animal idiay Efeso, nalabit iti daytoy nga istadium nga inkanawana ti bagina maibusor kadagiti narungsot nga animal.

Ti teatro a nagderraawan dagiti taga Efeso iti panangsugsog ni Demetrio ket nakurang a 800 m (0.5 mi) iti abagatan ti istadium. Daytoy a teatro naisaad iti lungog ti Bantay Pion. (Ara 19:23-41) Ti sangona naarkosan kadagiti adigi, nitso, ken nagsasayaat nga estatua. Dagiti marmol a tugaw maipaay kadagiti agbuya nayurnos a gudua a sirkulo iti 66 nga intar; napattapatta a makalaon dagitoy iti agarup 25,000 a tattao. Nakasaysayaat ti panagallungogan ti uni iti teatro. Uray itatta, ti sao a naisawang iti nababa a timek iti ayan ti entablado mangngeg iti makinngato a tugtugaw.​—LADAWAN, Tomo 2, p. 748.

Iti sanguanan ti teatro, adda akaba a namarmolan a dalan a nagtartarus iti sasangladan. Gistay 0.5 km (0.3 mi) ti kaatiddog daytoy a kalsada ken agarup 11 m (36 pie) ti kaakabana. Iti agsumbangir daytoy a kalsada, naintar dagiti kolonada nga 4.5 m (15 pie) ti kaunegda, ket iti likudan dagitoy, adda dagiti puesto a paglakuan ken dadduma pay a patpatakder. Adda nakadakdakkel a pagserkan iti tunggal ungto ti kalsada.

Ministerio ni Pablo Idiay Efeso. Ti Efeso ket nagsasapalan dagiti dalan ti kadaanan a lubong. Ditoy nga immay ni apostol Pablo, a kinuyog da Aquila ken Priscila, nalabit idi 52 K.P. Dagus a napan ni Pablo iti sinagoga dagiti Judio tapno mangasaba. Nupay kasta, agpapan pay iti kiddaw nga agtalinaed iti naun-unday a tiempo, ti apostol pinanawanna ti Efeso, a kinunana nga agsubli no pagayatan ni Jehova. (Ara 18:18-21) Da Aquila ken Priscila, a nagtalinaed idiay Efeso, naam-ammoda ni Apolos, maysa a Judio manipud Alejandria, Egipto, a ti laeng pammautisar ni Juan ti ammona, ket “ad-adda a siuumiso nga imbinsabinsada kenkuana ti dalan ti Dios.”​—Ara 18:24-26.

Idi nagsubli ni Pablo idiay Efeso, nalabit iti kalam-ek ti 52/53 K.P., nakasarak iti sumagmamano a lallaki a nabautisaran iti pammautisar ni Juan. Idi nailawlawagna kadakuada ti maipapan iti bautismo, naulit a nabautisaran dagitoy. (Ara 19:1-7) Iti daytoy a gundaway, tallo a bulan a nangisursuro ni Pablo iti sinagoga dagiti Judio. Ngem idi rimsua ti ibubusor, immakar idiay pagtataripnongan ti eskuelaan ni Tirano agraman dagidiay nagbalin a manamati; sadiay inaldaw a nagpalpalawag iti dua a tawen. (Ara 19:8-10) Kanayonanna pay, sisasaknap a nangasaba ni Pablo iti binalaybalay.​—Ara 20:20, 21.

Gapu iti panangaskasaba ni Pablo, a nabuyogan kadagiti namilagruan a panangpaimbag kasta met iti panangparuar kadagiti sairo, adu a taga Efeso ti nagbalin a manamati. Kasta met, gapu iti di naballigi a panangpadas ti pito nga annak ti maysa a panguluen a padi a Judio nga agnagan Sceva a mangparuar iti sairo, nagutugot ti kasta unay nga interes. Dagiti sigud a mangan-annurot iti arte ti panagsalamangka pinuoranda iti publiko ti liblibroda, nga addaan iti napagtitipon a gatad a 50,000 a kapisi a pirak (no denario, $37,200). (Ara 19:11-20) Nagdindinamag unay ti Efeso gapu kadagiti arte ti panagsalamangka, a dagiti libro wenno lukot, dagiti pormula ken orasion ti panagsalamangka ket tinukoy dagiti Griego ken Romano a mannurat kas “sursurat dagiti taga Efeso.”

Yantangay binaybay-anen ti adu a taga Efeso ti panagdaydayaw ken Artemis, ti agpampanday iti pirak a ni Demetrio impamatmatna kadagiti padana a nasigo a tumatrabaho a ti panangaskasaba ni Pablo ket pangta iti pagsapulanda ken pinagpeggadna met ti panagdaydayaw ken Artemis. Impukkaw dagiti nakapungtot nga agpampanday iti pirak: “Naindaklan ni Artemis dagiti taga Efeso!” Nariribuk ti siudad, ket dimteng iti kangitingitan daytoy babaen iti dua nga oras a panagderraaw iti maysa a teatro a makalaon iti agarup 25,000 nga agbuybuya.​—Ara 19:23-41.

Kalpasan daytoy, pinanawan ni Pablo ti Efeso. Idi agangay, manipud Mileto pinaayabanna dagiti lallakay ti kongregasion idiay Efeso, rinepasona ti bukodna a ministerio iti distrito ti Asia, ken impaayanna ida kadagiti pammilin maipapan iti panangaywan kadagiti rebbengenda. (Ara 20:1, 17-38) Ti panangtukoyna iti daydi a gundaway iti “tallo a tawen” a panagyan idiay Efeso nabatad a rebbeng a matmatan kas nagupgop a bilang.​—Ara 20:31; idiligyo ti Ara 19:8, 10.

Iti panaglabas dagiti tawen, adu ti inibturan dagiti Kristiano idiay Efeso. Nupay kasta, ti sumagmamano napukawda ti ayat nga adda kadakuada idi damo.​—Apo 2:1-6; kitaenyo ti ARTEMIS; DEMETRIO Num. 1; EFESO, SURAT KADAGITI TAGA.

[Ladawan iti panid 701]

Timmambukor a kitikit a mangipakpakita iti lallaki a makirangranget kadagiti narungsot nga animal, mabalin nga iti istadium idiay Efeso