Ti Sangaparsuaan Kunana, “Awan ti Pagpambarda”
“Dagiti di makita a galadna nalawag a makita manipud pannakaparsua ti lubong, ta maipakitada gapu kadagiti bambanag a naaramid, uray pay ti agnanayon a pannakabalin ken kina-Diosna, tapno awan ti pagpambarda.”—ROMA 1:20.
1, 2. (a) Aniat’ sipapait nga inreklamo ni Job ken Jehova? (b) Aniat’ pinagbabawian ni Job iti kamaudiananna?
SINUOT iti kasta unay ni Satanas ni Job, maysa a lalaki idi ugma a di maisin ti kinatarnawna ken Jehova a Dios. Napukaw ni Job ti amin a material a sanikuana, natay dagiti annakna a lallaki ken babbai, ken kinaptan ti nakaar-arriek a sakit. Ti Diablo ti akingapuanan amin kadagitoy. Impagarup ni Job a ti Dios ti nangiyeg kadagitoy a didigra kenkuana, ket sipapait a nagreklamo ken Jehova: “Naimbag kenka aya a mamarigatka koma, . . . nga agpalutpotka a mayannurot iti kinadangkesko, ket sapulem ti basolko? Nupay ammom a diak nadangkok?”—Job 1:12-19; 2:5-8; 10:3, 6, 7.
2 Iti kamaudiananna, inyanninaw dagiti sasao ni Job iti Dios ti naan-anay a kasungani ti imbagana: “Nagsaoak, ngem diak naawatan dagiti bambanag a nakaskasdaaw unay kaniak, a diak ammo. Nadamdamagko la idi ti maipapan kenka, ngem ita ti matak a mismo makitanaka. Gapuna a pagbabawiak ti naisaok, ken agbabawiak iti tapuk ken dapdapo.” (Job 42:3, 5, 6) Aniat’ napasamak ta nagbalbaliw ti kababalin ni Job?
3. Ania a baro a panangmatmat ti nagun-od ni Job maipapan iti sangaparsuaan?
3 Sakbayna, sinungbatan ni Jehova ni Job manipud iti alipugpog. (Job 38:1) Adu a saludsod ti indatagna ken Job. ‘Sadino ti yanmo idi inkabilko dagiti pamuon ti daga? Siasino ti nangipunit ti taaw kadagiti ruruangan ken nangisaad iti pagpatinggaan dagiti dalluyon? Kabaelam kadi a bilinen dagiti ulep tapno itinnagda ti tudoda ditoy daga? Mapagtubom kadi dagiti ruot? Kabaelam kadi a reppeten dagiti agririmmuok a bituen ken iturong ida iti dalanda?’ Iti intero a kapitulo 38 agingga iti 41 iti libro a Job, ginabsuonan ni Jehova ni Job iti nakaad-adu a saludsod a kas kadagitoy maipanggep kadagiti bambanag a pinarsuana. Impabigbigna ken Job nga adayo a natantan-ok ti Dios ngem iti tao, a siiinget nga impalagipna ken Job ti sirib ken pannakabalin a yanninaw dagiti pinarsua ti Dios, bambanag a pulos a di maaramidan ni Job wenno uray la koma maawatan. Gapu iti pannakalapunos ni Job iti nakaskasdaaw a pannakabalin ken di matukod a sirib ti mannakabalin-amin a Dios kas ipalgak dagiti bambanag a pinarsuana, mabain ni Job ta naituredna ti nakisuppiat ken Jehova. Gapuna a kinunana: “Nadamdamagko la idi ti maipapan kenka, ngem ita ti matak a mismo makitanaka.”—Job 42:5.
4. Aniat’ rumbeng a makitatayo manipud kadagiti bambanag a pinarsua ni Jehova, ket aniat’ kasasaad dagidiay di mangbigbig iti dayta?
4 Adu a siglo kalpasanna, pinasingkedan ti maysa a mannurat iti Biblia a dagiti kualidad ni Jehova makita kadagiti bambanag a pinarsuana. Kastoy ti insurat ni apostol Pablo idiay Roma 1:19, 20: “Ti mabalin nga ammuen maipapan iti Dios nalawag kadakuada, ta ti Dios iparangarangna kadakuada. Ta dagiti di makita a galadna nalawag a makita manipud pannakaparsua ti lubong, ta maipakitada gapu kadagiti bambanag a naaramid, uray pay ti agnanayon a pannakabalin ken kina-Diosna, tapno awan ti pagpambarda.”
5. (a) Aniat’ naikasigudan a kasapulan dagiti tao, ken kasanot’ panangpennek dagiti dadduma iti dayta iti di umiso a wagas? (b) Aniat’ inrekomendar ni Pablo kadagiti Griego idiay Atenas?
5 Naparsua ti tao nga addaan iti naikasigudan a pannakasapul nga agdayaw iti natantan-ok a pannakabalin. Ni Dr. C. G. Jung, iti librona a The Undiscovered Self, tinukoyna daytoy a pannakasapul kas “maysa a naisigud a kababalin a kadawyanen iti tao, ket ti pannakaiparangarangna mabalin a matunton iti isuamin a historia ti tao.” Nasao ni apostol Pablo ti naikasigudan a pannakasapul ti tao nga agdayaw, a makailawlawag no apay a nangaramid dagiti Griego idiay Atenas kadagiti ladawan ken altar dagiti adu a didiosen, am-ammo ken di am-ammo. Impakaammo met ni Pablo ti pudno a Dios kadakuada ken impakitana a rumbeng a pennekenda daytoy naikasigudan a pannakasapul iti umiso a wagas babaen ti panangsapul iti pudno a Dios a ni Jehova, “bareng no iti panagar-arikapda, isu masarakanda, nupay, iti kinapudnona, saan nga adayo iti tunggal maysa kadatayo.” (Aramid 17:22-30) No kasano kaasidegtayo kadagiti pinarsuana, kasta met ti kaasidegtayo a makakita kadagiti kualidad ken galadna.
Ti Nakaskasdaaw a Siklo ti Danum
6. Aniada a kualidad ni Jehova ti makitatayo iti siklo ti danum?
6 Ania dagiti kualidad ni Jehova a makitatayo, kas pangarigan, iti abilidad dagiti kasla kapas nga ulep a mangtengngel iti tinonelada a danum? Makitatayo ti ayat ken siribna, gapu ta babaen dayta isut’ mangipapaay iti tudo a pakabendisionan ti daga. Ar-aramidenna daytoy babaen ti naisangsangayan a disenio iti siklo ti danum, a nadakamat idiay Eclesiastes 1:7: “Amin dagiti karayan agayusda a mapan iti taaw, nupay kasta saan a mapno ti taaw. Iti disso a papanan dagiti karayan, sadiay mapanda manen.” Espesipiko ti panangdeskribir ti libro ti Biblia a Job no kasano a mapasamak dayta.
7. Kasano a maipangato kadagiti ulep ti danum iti taaw, ken kasano a matengngel dagiti kasla kapas nga ulep ti tinonelada a danum?
7 No agayus dagiti karayan iti taaw, saanda nga agtalinaed sadiay. “Ipangato [ni Jehova] dagiti tedted ti danum manipud iti taaw ket pagbalinenna a tudo ti angep nga inaramidna.” Gapu ta alibungubong ti porma ti danum ket iti kamaudiananna agbalin a nalag-an nga angep, “agampayag dagiti ulep iti tangatang, maysa a nakaskasdaaw a gapuanan ti naan-anay a laingna.” (Job 36:27; 37:16; The New English Bible) Agampayag dagiti ulep bayat nga angepda: “Bungonenna dagiti dandanum kadagiti ul-ulepna—saan a mapigis dagiti angep iti dagsenda.” Wenno kas iti kunaen ti sabali pay a patarus: “Kargaanna dagiti napuskol nga ulep iti danum, ket saan a bumtak dagiti ulep iti dagsenda.”—Job 26:8, The Jerusalem Bible; NE.
8. Babaen dagiti ania a nagduduma nga addang a maibukbok “dagiti burnay ti danum iti langlangit” ken makompleto ti siklo ti danum?
8 Siasino ti “makaibukbok kadagiti burnay ti danum iti langit” tapno agtudo ditoy daga? (Job 38:37) Isu Daydiay “naan-anay [ti] laingna” a nangikabil kadakuada sadiay, a “pagbalinenna a tudo ti angep nga inaramidna.” Ket aniat’ kasapulan tapno agbalin a tudo ti angep? Adda la ketdi mikroskopiko a solido a banag, kas kadagiti babassit unay a tapuk wenno asin—manipud rinibo agingga iti ginasut a ribo ti kaaduda iti kada kubiko sentimetro nga angin—nga agserbi a nukleo tapno adda mabukel nga arimukamok iti aglikmut. Mapattapatta a maysa a milion a babassit nga arimukamok iti ulep ti kasapulan tapno mabukel ti kalalainganna a tedted ti tudo. Kalpasan laeng a maaramid amin dagitoy a mabalin nga itinnag dagiti ulep ti naurnongda a danum ditoy daga nga agbalin a karayan a mangisubli ti danum iti taaw. Dita a makompleto ti siklo ti danum. Naiparparna laeng aya ti pannakapasamak amin dagitoy? Pudno a “di mabalin a pagpambar” ti kasta a panangmatmat!
Maysa a Gubuayan ti Sirib ni Salomon
9. Aniat’ nasarakan ni Salomon a naisangsangayan maipapan iti maysa a kita ti koton?
9 Iti nagkauna a lubong, awan ti makaartap iti sirib ni Salomon. Adut’ saritaen dayta a sirib maipanggep kadagiti pinarsua ni Jehova: “Nagsao [ni Salomon] maipanggep kadagiti kaykayo, manipud iti sedro nga adda iti Libano agingga iti hisopo nga agtubtubo iti bakud; nagsao maipanggep kadagiti animal ken maipanggep kadagiti tumatayab ken maipanggep kadagiti aggargaraw a bambanag ken maipanggep kadagiti ikan.” (1 Ar-ari 4:33) Daytoy met laeng nga Ari Salomon ti nangikuna: “Inka ken koton, sika a nasadut; utobem dagiti dalanna ket sumiribka. Nupay awan pangulona, mangaywan man wenno agturay, saganaenna ti kanenna iti kalgaw; agurnong iti taraonna iti panagani.”—Proverbio 6:6-8.
10. Kasano a naalangon ti ilustrasion ni Salomon maipapan kadagiti managani a koton?
10 Siasino ti nangisuro kadagiti koton nga agurnong iti taraon iti kalgaw tapno adda kanenda iti panawen ti lam-ek? Adu a siglo a napagduaduaan ti kinapudno ti kinuna ni Salomon maipapan kadagitoy a koton a nagapit ken nagurnong kadagiti bukbukel nga usarenda iti panawen ti lam-ek. Awan ti nakasarak iti aniaman nga ebidensia iti kaaddada. Nupay kasta, idi 1871, nadiskobre ti maysa a naturalista a Briton dagiti sarusarda iti uneg ti daga, ket naalangon ti kinapudno ti Biblia iti panangipadamagna maipapan kadakuada. Ngem kasano nga ammo dagitoy a koton iti kalgaw no asidegen ti panawen ti lam-ek ken no aniat’ rumbeng nga aramiden? Ilawlawag a mismo ti Biblia nga adu kadagiti parsua ni Jehova ti addaan iti naikasigudan a sirib tapno agbiagda. Dagiti managani a koton pinaraburan ti Namarsuada itoy a sirib. Saritaen ti Proverbio 30:24 ti maipapan iti dayta: “Naikasigudan a masiribda.” Di nainkalintegan ti panangibaga a naiparparna laeng a naaddaanda iti kasta a sirib; saan a mapalabas ti di pannakabigbig iti maysa a masirib a Namarsua nga adda iti likudan dayta.
11. (a) Apay a nakaskasdaaw unay ti higante a kayo a sequoia? (b) Aniat’ nakaskasdaaw unay maipapan iti umuna a reaksion iti photosynthesis?
11 Marikna la ketdi ti maysa a tao nga adda iti abay ti puon ti higante a kayo a sequoia nga arigna lat’ maysa a bassit a koton gapu iti nakaskasdaaw a kinadakkel dayta. Makapasiddaaw ti kadakkel ti kayo: 90 a metro ti katayagna, 11 a metro ti diametrona, 0.6 a metro ti kapuskol ti ukisna, 1.2 agingga iti 1.6 nga ektaria ti masaknapan dagiti ramutna. Ngem, adayo a nakaskasdaaw ti kemika ken pisika a nairaman iti panagdakkelna. Mangala dagiti bulongna iti danum manipud kadagiti ramut, iti carbon dioxide manipud iti angin, ken iti enerhia manipud iti init tapno makaaramid kadagiti asukar ken makairuar iti oksihena—maysa a proseso a maaw-awagan photosynthesis a pakairamanan ti agarup 70 a kemikal a reaksion, a di maawatan ti dadduma kadagitoy. Nakaskasdaaw ta ti umuna a reaksion ket depende iti lawag nga aggapu iti init nga apag-isu ti kolor ken ti wavelength-na; ta no saan, di agsepen dagiti molekula ti chlorophyll tapno mairugi ti proseso a photosynthesis.
12. (a) Aniat’ nakaskasdaaw maipapan iti panangusar ti kayo a sequoia iti danum? (b) Apay a kasapulan ti nitrohena iti panagdakkel ti mula, ken kasano a makompleto ti siklona?
12 Nakaskasdaaw met ta makaipangato ti kayo iti adu a danum manipud kadagiti ramut agingga iti tuktok daytoy 90-metrot’-katayagna a higante a kayo. Ad-adu a danum ti maipangato ngem ti kasapulan iti photosynthesis. Mapalusposan ti sobra kadagiti bulong babaen ti pannakayesngaw daytoy iti angin. Iti kasta, mapalamiisan ti kayo, kas kadatayo a mapalamisaan no agling-ettayo. Tapno mabukel ti protina para iti panagdakkel, nasken a mainayon ti nitrohena kadagiti asukar, wenno karbohidrato. Saan a mabalin nga usaren ti bulong ti gas a nitrohena a naggapu iti angin, ngem kabaelan dagiti organismo iti daga a pagbalinen ti gas a nitrohena iti daga a nitrate ken nitrite a marunaw iti danum, nga umuli manipud kadagiti ramut nga agturong kadagiti bulong. No matay ken agrupsa dagiti mula ken animal a nagusar iti daytoy a nitrohena kadagiti protinada, mapalusposan ti nitrohena, ket dita a makompleto ti siklo ti nitrohena. Pudno a makapasiddaaw ti kinarikut amin daytoy, nga imposible a mapasamak no awan ti disenio wenno mangiturong.
Agsaoda Nupay Awan ti Bibig Wenno Sao Wenno Timekda!
13. Aniat’ impakaammo dagiti nabituen a langit ken David, ket aniat’ agtultuloy nga ibagbagada kadatayo?
13 Anian a nakaskasdaaw ti pannakayanninaw ti Namarsua iti nabituen a langit iti rabii nga uray la malapunos iti panagraem dagiti makaimatang! Idiay Salmo 8:3, 4, inyebkas ni David ti panagsiddaawna: “No imutektekak dagiti langlangitmo, ti aramid dagita ramaymo, ti bulan ken dagiti bitbituen nga insaadmo, ania ti mortal a tao tapno sipapanunotka kenkuana, ken ti anak ti tao tapno sumarungkarka kenkuana?” Kadagidiay addaan mata a pagkita, lapayag a pagdengngeg, ken puso a pagrikna, agsao dagitoy a nabituen a langlangit, kas ken David: “Dagiti langlangit ipalawagda ti dayag ti Dios.”—Salmo 19:1-4.
14. Apay a nagpateg kadatayo ti dinamiko nga enerhia ti maysa kadagiti bituen?
14 No ad-adu ti ammotayo maipapan kadagiti bituen, napigpigsa met ti panagsaoda kadatayo. Idiay Isaias 40:26, maawistayo nga imutektekan ti kinadakkel ti enerhiada: “Itangadyo dagiti matayo idiay ngato ket kitaenyo. Asino ti namarsua kadagitoy? Isu Daydiay babaen ti panangbilangna iruarna dagiti buyotda, isu inagananna ida amin. Gapu iti kinadakkel ti dinamiko nga enerhiana, ken agsipud ta napigsa iti pannakabalin, awan ti agkurang uray no maysa kadakuada.” Ti puersa ti grabidad ken ti dinamiko nga enerhia ti maysa kadakuada, ti inittayo, ti mangtengtengngel iti daga iti dalanna, mangpatpatubo kadagiti mula, mangipapaay iti pudot kadatayo, ken mamagbalin a posible iti amin a biag ditoy daga. Napaltiingan ni apostol Pablo a nangikuna: “Ti maysa a bituen maisupadi ti dayagna iti sabali.” (1 Corinto 15:41) Naammuan ti siensia nga adda dagiti pamuyawen a bituen a kas iti init, kasta met dagiti asul a bituen, dagiti red giant, white dwarf, neutron star, ken dagiti bumbumtak a supernova a mangibulbulos iti di matukod a bileg.
15. Aniat’ nasursuro dagiti adu nga imbentor manipud iti sangaparsuaan ken pinadasda a tuladen?
15 Adu nga imbentor ti nakasursuro manipud sangaparsuaan ken pinadpadasda a tuladen dagiti abilidad dagiti sibibiag a parsua. (Job 12:7-10) Usigenyo ti sumagmamano laeng kadagiti naisangsangayan a benneg ti sangaparsuaan. Dagiti tumatayab iti taaw nga addaan iti glandula a mangpatamnay iti danum ti taaw; dagiti ikan ken igat a makapataud iti elektrisidad; dagiti ikan, igges, ken insekto a makapataud iti nakudrep a lawag; dagiti panniki ken dolphin nga agus-usar iti sonar; dagiti alumpipinig nga agar-aramid iti papel; dagiti koton nga agipaspasdek kadagiti rangtay; dagiti beaver nga agipatpatakder kadagiti prinsa; dagiti uleg nga addaan naisigud a termometro; dagiti insekto iti alog nga agus-usar kadagiti snorkel ken diving bell; dagiti kurita nga agus-usar iti jet propulsion; dagiti lawwalawwa nga agar-aramid iti pito a kita ti balayda ken agar-aramid kadagiti trapdoor, iket, ken palab-og ken addaan kadagiti annak a balloonist, nga agdaldaliasat iti rinibo a kilometro iti tangatang; dagiti ikan ken udang nga agus-usar kadagiti pataw a kas kadagiti submarino; ken dagiti tumatayab, insekto, pawikan, ikan, ken mamalia nga addaan nakaskasdaaw nga abilidad nga umakar iti sabali a lugar—abilidad a di mailawlawag ti siensia.
16. Aniada a sientipiko a kinapudno ti inlanad ti Biblia rinibo a tawen sakbay a natakuatan ida ti siensia?
16 Nangilanad ti Biblia kadagiti sientipiko a kinapudno rinibo a tawen sakbay a naammuan ida ti siensia. Impasimudaag ti Linteg Mosaiko (maika-16 a siglo K.K.P.) ti pannakaammo kadagiti mikrobio a mangpatpataud iti sakit rinibo a tawen kasakbayan ni Pasteur. (Levitico, kapitulo 13, 14) Idi maika-17 a siglo K.K.P., kinuna ni Job: “Ibitinna ti daga iti rabaw ti awan.” (Job 26:7) Sangaribo a tawen kasakbayan ni Kristo, nagsurat ni Salomon maipapan iti sirkulasion ti dara; idi laeng maika-17 a siglo a naammuan daytoy ti siensia medikal. (Eclesiastes 12:6) Sakbay dayta, inyanninaw ti Salmo 139:16 ti pannakaammo iti genetic code: “Dagiti matam nakitada daydi bagik a di pay nabukel, ket ita librom naisuratda amin, dagiti pay al-aldaw naikeddeng idin kaniak, idinto a kasla awan pay uray maysa kadakuada idi.” Idi maika-7 a siglo K.K.P., sakbay a naawatan dagiti naturalista ti panagakar (migration), kinuna ni Jeremias kas nailanad idiay Jeremias 8:7: “Ammo ti kannaway iti tangatang ti tiempo ti ipapanaw, ammo ti kalapati ken ti pagaw ken ti sallapingaw ti tiempo ti panagsubli.”—NE.
Ti “Namarsua” a Pilpilien Dagiti Ebolusionista
17. (a) Aniat’ kunaen ti Roma 1:21-23 maipapan kadagidiay di mangbigbig iti nasaririt a Namarsua nga adda iti likudan dagiti nakaskasdaaw a parsua? (b) Iti kinapudnona, aniat’ pilpilien dagiti ebolusionista kas “namarsua” kadakuada?
17 Kastoy ti kuna ti maysa a kasuratan maipapan kadagidiay di mangbigbig iti maysa a nasaririt a Namarsua nga adda iti likudan dagiti nakaskasdaaw a parsua: “Nagbalin a minamaag ti panagrasrasonda ket nagsipnget ti nanengneng a pusoda. Nupay kunkunada a mamasiribda, nagbalinda a nanengneng ket sinuktanda ti dayag ti Dios a di agrupsa iti kaasping ti ladawan ti tao nga agrupsa ken dagiti tumatayab ken dagiti uppat-sakana a parsua ken dagiti aguy-uyas a bambanag.” “Sinuktanda ti kinapudno ti Dios iti ulbod ket nagdaydayawda ken nagserserbida iti parsua a di ket iti Namarsua.” (Roma 1:21-23, 25) Kasta met kadagiti ebolusionista a sientista, nga iti kinapudnona, idaydayawda a kas “namarsua” kadakuada ti makunkuna a protozoan chain a parnuay ti panunot-igges-ikan-amphibian-reptilia-mamalia-“bakes a tao.” Nupay kasta, ammoda nga awan ti simple a maymaysat’-selulana nga oganismo a pangrugian ti protozoan chain. Naglaon ti kasisimplean a naammuan nga organismo iti ginasut a bilion nga atomo, a pakapasamakan nga aggigiddan ti rinibo a kemikal a reaksion.
18, 19. (a) Siasinot’ rumbeng a mapadayawan a nagtaudan ti biag? (b) Kasano kaadu dagiti bambanag a pinarsua ni Jehova ti makitatayo?
18 Ni Jehova a Dios ti Namarsua iti biag. (Salmo 36:9) Isu ti Umuna a Gapu. Ti naganna a Jehova kaipapananna “Isut’ mamagbalin.” Saantay a mabilang dagiti bambanag a pinarsuana. Sigurado nga adda minilmilion pay a saan nga ammo ti tao. Ipamatmat daytoy ti Salmo 104:24, 25: “O Jehova, anian a nagadu dagiti aramidmo! Nainsiriban ti panangaramidmo kadakuada amin.” Sibabatad nga ipakita daytoy ti Job 26:14: “Adtoy! Dagitoy isuda laeng dagiti babassit a paset dagiti daldalanna, ket anian nga arasaas ti maysa a banag ti nangngegtayo maipapan kenkuana! Ngem ti gurruod ti pannakabalinna asino ti makaawat?” Makitatayo ti sumagmamano a babassit a paset, mangngegtayo ti sumagmamano nga arasaas, ngem ditay matukod ti naan-anay a bileg ti mannakabalin a gurruodna.
19 Nupay kasta, addaantayo iti nasaysayaat a gubuayan ti pannakaammo tapno isut’ makitatayo, a saan laeng a babaen dagiti pisikal a parsuana. Dayta a nasaysayaat a gubuayan isu ti Saona, ti Biblia. Dayta a gubuayan ti pangiturongantayo ti atension iti sumaganad nga artikulo.
Malagipyo Pay Aya?
◻ Aniat’ nasursuro ni Job idi nakisao ni Jehova kenkuana manipud iti alipugpog?
◻ Apay a kinuna ni Pablo nga awan ti mabalin a pagpambar dagiti dadduma?
◻ Kasano a mapasamak ti siklo ti danum?
◻ Ania dagiti napateg a banag a maaramidan ti lawag ti init agpaay kadatayo?
◻ Aniada a sientipiko a kinapudno ti ipalgak ti Biblia sakbay a natakuatan ida ti siensia?