APUY

Iti agdama ken idi tiempo ti Biblia, napateg ti apuy iti biag ti tao. Nadakamat iti Biblia dagiti aktibidad nga agkasapulan iti panagusar iti apuy kas iti panangpasudi, panangpanday, ken panangsukog iti metal, agraman ti panangisagana iti taraon ken panangpabara iti pagtaengan, kasta met ti panangidaton iti sakripisio ken panangpuor iti insienso. Nupay kasta, gapu ta makadadael ti di mamedmedan nga apuy, nadeskribir kas maysa kadagiti uppat a banag a saan a nangikuna: “Umanayen!” (Pr 30:15, 16) Iti isu met laeng a rason, ti dila a di umiso ti pannakaaramatna ket impadis ni Santiago iti maysa nga apuy.​—San 3:5-8; idiligyo ti Pr 16:27.

Ti umuna a lalaki ken babai pagaammoda ti apuy, ta ni Jehova, apaman a pinaruarna ida iti minuyongan ti Eden, nangisaad iti daya ti minuyongan kadagiti “kerubin ken ti dumardarang a tadem ti maysa a kampilan nga agtultuloy nga agpuspusipos.” (Ge 3:24) Mabalin nga inyeg da Cain ken Abel dagiti datonda ken Jehova iti sanguanan dagiti kerubin ket, nupay saan a direkta a nailanad iti Kasuratan, nalabit nagusarda iti apuy iti panangidatag kadagita, wenno mabalin a nangnamnamada nga adda apuy nga aggubuay kadagiti kerubin a mangibus kadagiti sakripisio. (Ge 4:3, 4) Ni Tubal-cain, idi nagpanday kadagiti rimienta a gambang ken landok, inaramatna la ketdi ti pudot dagiti nakabarbara nga apuy, nangnangruna ta ti panaglunag iti landok kasapulanna ti temperatura a 1,535° C. (2,795° F.). (Ge 4:22) Kalpasan ti Layus, nagebba dagiti ladrilio babaen iti “panangpuor,” nupay naibilag laeng ti dadduma. (Ge 11:3) Gapu iti kinarigat ti panagpasged manen iti apuy, nabatad a naynay idi a kaugalian ti panangala iti apuy manipud maysa a disso a maipan iti sabali.​—Ge 22:6; Isa 30:14.

Mainaig Kadagiti Panggep ti Dios. Ti anghel ni Jehova nagparang ken Moises iti gil-ayab ti apuy iti sumsumged a siitan a bassit a kayo a saan a napuoran. (Ex 3:2) Ti maysa a munmon nga apuy iti rabii ti nangibagnos kadagiti Israelita a lumasat iti let-ang, a dayta a munmon idi agangay nagsaad iti rabaw ti tabernakulo, a mangipasimudaag iti kaadda ni Jehova. (Ex 13:21; 40:38) Idi naited ti Linteg iti Israel, ti pannakaiparangarang ti dayag ni Jehova iti apuy pinagasukna ti Bantay Sinai.​—Ex 19:18; 24:17.

Kas mainaig iti tabernakulo ken iti templo. Karaman ti apuy iti panagdaydayaw a naaramid iti tabernakulo ken kalpasanna iti templo idi agangay. Iti tunggal bigat ken iti nagbaetan ti dua a rabii, ti nangato a padi mangpuor idi iti insienso iti rabaw ti altar ti insienso. (Ex 30:7, 8) Kinalikaguman ti linteg ti Dios a ti apuy mapagtalinaed a kanayon a sumsumged iti altar ti mapuoran a daton. (Le 6:12, 13) Nupay awaten ti kaaduan, saan a patalgedan ti Kasuratan ti nabayagen a panangmatmat dagiti Judio a ti apuy iti altar ket sigud a namilagruan a pinasgedan ti Dios. Sigun kadagiti damo a pammilin ni Jehova ken Moises, ti annak ni Aaron “mangikabilda iti apuy iti rabaw ti altar ket mangyurnosda iti kayo iti apuy” sakbay nga ikabilda ti sakripisio iti rabaw ti altar. (Le 1:7, 8) Kalpasan ti pannakaisaad ti Aaroniko a kinapadi, ket ngarud kalpasan a naidaton dagiti sakripisio iti pannakaisaad, ti apuy manipud ken Jehova (nalabit naggapu iti ulep iti rabaw ti tabernakulo) inibusna ti daton nga adda idin iti rabaw ti altar. Maigapu itoy, naiparangarang a mismo ti namilagruan nga apuy iti ‘panangibusna iti daton a mapuoran ken iti taba a paspaset iti rabaw ti altar,’ saan nga iti pannakapasged ti kayo iti rabaw ti altar. Siempre, ti apuy a nagtultuloy a simged iti rabaw ti altar kalpasanna ket nalabit gapuanan ti naglaok nga apuy manipud iti Dios ken ti apuy nga addan iti rabaw ti altar. (Le 8:14–9:24) Kasta met, ti namilagruan nga apuy manipud ken Jehova inibusna dagiti sakripisio kalpasan la unay ti kararag ni Solomon iti pannakaidedikar ti templo.​—2Cr 7:1; kitaenyo met ti Uk 6:21; 1Ar 18:21-39; 1Cr 21:26 maipaay iti dadduma pay a pagarigan iti panangusar ni Jehova iti namilagruan nga apuy no awatenna idi dagiti daton ti ad-adipenna.

Dagiti legal a probision, ken pannakausarna kadagiti panangpapatay. Ti Mosaiko a Linteg imparitna ti panangpasged iti apuy iti Sabbath. (Ex 35:3) Sigun iti Linteg, no adda di namedmedan nga apuy ket nangparnuay iti uram iti talon ti sabali a tao, daydiay nangirugi iti apuy kasapulan nga agsubad. (Ex 22:6) Mapuoran idi dagiti pagan-anay wenno aruaten a lalat a timmanoran ken nagtalinaedan ti saplit a kukutel. (Le 13:53-58) Iti kaso ti sumagmamano a panagsalungasing iti linteg ti Dios, naubor dagiti indibidual agingga a natayda ket kalpasanna napuoran dagiti bagida iti apuy. (Le 20:14; 21:9; Jos 7:15, 25) No nagapostasia ti maysa a siudad dagiti Israelita, dagiti agnanaed iti dayta makabil babaen ti kampilan, ket ti siudad ken ti samsamna mapuoran iti apuy.​—De 13:12-16.

Iti panangisayangkatda kadagiti pannakigubat iti kabkabusorda, dagiti Israelita inyawatda ti sumagmamano a siudad iti apuy. (Nu 31:10; Jos 6:24; 11:11-13) Kasta met, napuoran dagiti kinitikitan a ladawan ken dagiti sagrado a teddek. (De 7:5, 25; 12:3) Iti panangalada iti samsam, dagiti Israelita impalasatda dagiti metal iti apuy, nga arigna inisterilisadoda dagita.​—Nu 31:22, 23.

Iti adu a gundaway nagusar ni Jehova iti literal nga apuy iti panangipakatna kadagiti panangukomna kadagiti managaramid iti dakes. (Nu 11:1; 16:35; 2Ar 1:10-12; Jud 7) Iti pannakadadael ti apostata a Juda ken Jerusalem babaen kadagiti taga Babilonia idi 607 K.K.P., piguratibo a naibukbok ti unget ni Jehova “kas iti apuy.” Daytoy nga ebkas ti unget ket napakuyogan iti literal nga apuy. (2Ar 25:9; Un 2:3, 4) Ni Juan a Manangbautisar pinakdaaranna dagiti panguluen ti relihion idi kaaldawanna maipapan iti pannakabautisar iti apuy, a dimteng iti Jerusalem idi 70 K.P., idi a dagiti buyot ti Roma dinadaelda ti siudad ken pinuoranda ti templona.​—Mt 3:7-12.

Panangusar Dagiti Bumusbusor iti Pagayatan ti Dios. Ti apuy inusar met dagiti bumusbusor iti pagayatan ti Dios kadagiti pangtada, naulpit a panangdusada, ken sakripisioda. Dagiti nakaunget nga Efraimita impangtada ni Jefte: “Ti mismo a balaymo puoranminto iti apuy bayat nga addaka iti uneg.” Umasping iti dayta, ti 30 a Filisteo nga abay a lallaki ni Samson impangtada a puoranda ti naitulag nga asawaenna ken ti balay ti ama dayta a babai no saanna a mapilit ni Samson a mangibaga kenkuana iti sungbat ti maysa a burburtia ken kalpasanna ipakaammona kadakuada dayta. Kalpasan a nangibulos ni Samson iti 300 a sora nga addaan kadagiti napasgedan nga aluten nga agturong iti sitatakder pay laeng a binukel dagiti pagano a Filisteo, dagiti Filisteo pinuoranda ti babai ken ti amana iti apuy. (Uk 12:1; 14:15; 15:4-6) Nangaramat ni Satanas a Diablo iti apuy “manipud iti langlangit” babaen ti pammalubos ti Dios iti naisangsangayan a pannubok a naipalubos ken Job.​—Job 1:12, 16.

Dagiti nasion nga agnanaed iti Canaan aktual a pinuoranda ti annakda iti apuy kas daton iti ulbod a didiosda. Nupay espesipiko nga imbilin ni Jehova a saanda nga aramiden daytoy, a ti panangsalungasing iti daytoy a bilin kinalikagumanna ti dusa nga ipapatay, insakripisio dagiti apostata nga Israelita ti bukodda nga annak iti Ginget ti Hinnom. (Le 20:2-5; De 12:31; 2Cr 28:1-3; Jer 7:31; 19:5) Nupay kasta, ti matalek nga Ari Josias pinagpatinggana daytoy a nakaal-alingget nga aramid babaen ti panamagbalinna iti Tofet iti Ginget ti Hinnom a di maitutop iti panagdaydayaw.​—2Ar 23:10; kitaenyo ti MOLEC.

Piguratibo a Pannakausar. Ti apuy wenno ti sasao a mangipasimudaag iti dumardarang, wenno gumilgil-ayab, ket piguratibo a nainaig iti ayat (Sol 8:6), derrep (Ro 1:27; 1Co 7:9), unget ken panangukom (Sof 2:2; Mal 4:1), wenno napalaus nga emosion (Lu 24:32; 2Co 11:29). Idi tinarigagayan ni Jeremias ti agkedked a mangisawang iti sao ni Jehova, naammuanna nga imposible daytoy, ta dayta ket kas iti sumsumged nga apuy a napupok kadagiti tulangna. (Jer 20:9) Ti Kasuratan tukoyenna ni Jehova kas mangibus nga apuy maigapu iti kinadalusna, kinasudina, ken panangipilitna iti naipamaysa a debosion, kasta met iti kinapudno a talipuposenna dagidiay mangisaad iti bagbagida a bumusor kenkuana. (De 4:24; 9:3) Ti kinanasged ken pungtotna sumgedda kas iti apuy, ket ti “dilana” ken saona kaslada iti apuy. (Sal 79:5; 89:46; Isa 30:27; Jer 23:29) Mainayon pay, pagbalinen ni Jehova dagiti angheliko a ministrona kas mangalun-on nga apuy, ket babaen iti apuy ti regtana maalun-onto ti “daga.”​—Sal 104:1, 4; Sof 3:8; kitaenyo met ti Da 7:9, 10.

Panangsubok, panangpasudi, pananggugor. “Ti mensahero ti tulag” naipadis iti apuy ti manangpasudi, apuy a naaramat a panggugor iti balitok ken pirak. Gapuna, ti umap-apuy a panangsubok ni Jehova iti “annak ni Levi” babaen iti mensahero ti tulag agbanag iti pannakadalusda. (Mal 3:1-3; kitaenyo ti PASUDIEN, MANANGPASUDI.) Ti pannakasubok babaen iti apuy ipalgakna met ti kalidad ti maysa a material, kas impatuldo ni apostol Pablo idi impaganetgetna ti kinapateg ti panagibangon ken Jesu-Kristo babaen kadagiti di mauram a material.​—1Co 3:10-15.

Ti apuy ken asin nainaigda kadagiti sakripisio a naidaton iti templo. (Le 2:9, 13; Eze 43:24) Ti asin inrepresentarna ti wayawaya manipud panagrupsa ken maysa idi a simbolo ti manayon a kinasungdo, kas masarakan iti sasao a “tulag ti asin.” (2Cr 13:5) Ania ngarud ti isimsimbolo ti apuy?

Tukoyen ni apostol Pedro dagiti suot wenno panagsagaba kas “apuy” a mangpaneknek iti kualidad ti pammati ti Kristiano. (1Pe 1:6, 7) Idi agangay, ti panagsagaba maipaay iti kinalinteg inyarigna iti pannakauram idi imbagana kadagiti padana a Kristiano: “Saankayo koma a mariribukan kadagiti panangur-uram iti nagtetengngaanyo, a mapaspasamak kadakayo kas pakasuotan, . . . mairamankayo kadagiti panagsagaba ti Kristo, tapno mabalinyo ti agragsak ken agrag-o met iti napalalo kabayatan ti pannakaipanayag ti dayagna.” (1Pe 4:12, 13) Ti kaadda ti makagunggona nga epekto ti kasta a panagsagaba maipaay iti kinalinteg impatuldo ni apostol Pablo idi kunaenna: “Ti rigat mangpataud iti panagibtur.” (Ro 5:3) Ti tao a simamatalek ken sibaballigi a makalasat iti narigat a suot a ‘pannakauram’ nabilbileg ken natibtibker ti pannakaipasdekna kas ibunga ti panagibturna.​—Ara 14:22; Ro 12:12.

Pannakadadael. Kadagidi tiempo ti Biblia, apuy ti maar-aramat a naan-anay unay a pamay-an iti panangdadael. (Jos 6:24; De 13:16) Gapuna masansan nga inusar ni Jesus ti termino nga “apuy” iti mangiladawan a pamay-an tapno ipasimudaagna ti naan-anay a pannakadadael dagiti nadangkes. (Mt 13:40-42, 49, 50; idiligyo ti Isa 66:24; Mt 25:41.) Iti maysa a gundaway pinakdaaran ni Jesus dagiti adalanna maibusor iti panangipalubosda nga itibkol ida ti ima, saka, wenno matada iti kasta maitapuakda iti Gehenna. Kalpasanna, intuloyna a kunaen: “Tunggal maysa masapul a maasinan iti apuy.” Kayatna la ketdi a sawen a ti “tunggal maysa” a nangaramid iti kaipakpakdaarna maasinanto iti “apuy” ti Gehenna, wenno agnanayon a pannakadadael.​—Mr 9:43-49; kitaenyo ti GEHENNA.

Insurat ni Pedro a “naidulin ti langlangit ken ti daga nga adda ita maipaay iti apuy.” Manipud iti konteksto ken iti lawag ti dadduma pay a kasuratan, nabatad a saan a literal nga apuy daytoy no di ket ipasimudaagna ti agnanayon a pannakadadael. No kasano a ti Layus idi kaaldawan ni Noe saanna a dinadael ti literal a langlangit ken daga, no di ket dagiti laeng di nadiosan a tattao, kasta met a ti pannakaipanayag ni Jesu-Kristo a kadua dagiti mannakabalin nga anghelna iti gumilgil-ayab nga apuy mangibunganto iti permanente a pannakadadael maipaay laeng kadagiti di nadiosan ken iti nadangkes a sistema ti bambanag a nakaipasetanda.​—2Pe 3:5-7, 10-13; 2Te 1:6-10; idiligyo ti Isa 66:15, 16, 22, 24.

Masarakan iti Apocalipsis ken Ezequiel dagiti kanayonan a pagarigan ti usar ti apuy a mangiladawan iti agnanayon a pannakadadael. Sadiay naibaga kadatayo a ti “sangapulo a sara” ken ti “atap nga animal” bumaw-ingdanto iti Babilonia a Dakkel ket puoranda iti apuy. (Apo 17:16, 17) Ti idadarup ni Gog ken dagiti bunggoyna maibusor iti ili ti Dios tukayenna ti unget ni Jehova, ket agtudonto kadakuada ti apuy ken asupre. Ti nabatbati a ramramit a pakigubat dagiti manangraut mausarto a pangpasged kadagiti apuy iti pito a tawen. (Eze 38:19, 22; 39:6, 9, 10) Ti nasnasion nga agbalin a rebelioso inton maluk-atan ni Satanas iti ngudo ti Sangaribu a Tawen a Panagturay ni Kristo ket alun-onento ti apuy, ket ti Diablo ken amin dagidiay saan a naisurat iti libro ti biag maipuruakdanto iti danaw nga apuy, a mangiladladawan iti maikadua nga ipapatay.​—Apo 20:7-10, 15; 21:8; kitaenyo ti DANAW NGA APUY; HINNOM, GINGET TI.