BITUEN

Iti sapasap a kaipapanan, ti Hebreo a sao a koh·khavʹ kasta met ti Griego nga a·sterʹ ken aʹstron nayaplikarda iti aniaman nga agsilsilnag a banag iti law-ang, malaksid laeng ti init ken bulan, a sabali a nagnagan ti nausar maipaay kadagita.

Kasta Unay a Kinalawa ti Uniberso. Ti galaksi nga iti las-ud dayta ti ayan ti Daga, gagangay a maaw-awagan Milky Way, patien a ti rukod ti pagakabaanna ket agarup 100,000 a tawen a daliasaten ti lawag ken aglaon iti nasurok a 100,000,000,000 a bituen a kas iti inittayo. Ti bituen a kaasitgan iti Daga, kameng iti grupo ti Alpha Centauri, ket nasurok nga 40,000,000,000,000 km (25,000,000,000,000 mi) ti kaadayona. Kaskasdi a daytoy nagdakkelan unay a distansia agparang a pamassiten no ikabilangan ti pattapatta nga adda 100,000,000,000 a galaksi iti intero a law-ang ti uniberso. Agarup 10,000,000,000 kadagitoy ti adda iti las-ud ti madanon dagiti moderno a teleskopio.

Ti kasta unay a kinaadu ti bitbituen a parsua degdeganna ti awan patinggana a puersa ken kaipapanan ti sasao ti Namarsua iti Isaias 40:26: “Itangadyo dagiti matayo sadi ngato ket kitaenyo. Siasino ti namarsua kadagitoy a banag? Isu Daydiay mangiruruar iti buyotda sigun a mismo iti bilang, isuda amin awaganna sigun a mismo iti nagan. Gapu iti kinaruay iti dinamiko nga enerhia, kasta met a yantangay isu nakired iti pannakabalin, awan uray maysa kadakuada ti mapukpukaw.” (Idiligyo ti Sal 147:4.) Ti managraem a salmista natignay a mangikuna: “No makitak ti langlangitmo, dagiti aramid ti ramramaymo, ti bulan ken dagiti bituen nga insaganam, ania ti mortal a tao tapno sipapanunotka kenkuana, ken ti anak ti naindagaan a tao tapno aywanam?”​—Sal 8:3, 4.

Edad. Yantangay dagiti sinamar manipud nakaad-adayo a bitbituen ken galgalaksi a minilion a tawen a daliasaten ti lawag ti kaadayoda ket dumandanonen kadagiti higante a teleskopio ditoy daga, ipasimudaagna a ti pannakaparsua dagitoy a bituen napasamak minilion a tawenen iti napalabas, ta no saan dagitoy a sinamar saanda pay koma a pulos nadanon ti planetatayo. Ti kasta a pannakaparsua nabatad a nairaman iti pangrugian a sasao iti Genesis 1:1: “Idi punganay, ti Dios pinarsuana ti langlangit ken ti daga.” Ti Ge 1 bersikulo 16 saanna a supiaten daytoy iti panangikunana a bayat ti maikapat nga “aldaw,” wenno periodo, ti panagparsua, “ti Dios inaramidna . . . dagiti bituen.” Ti sao nga ‘aramiden’ (Heb., ʽa·sahʹ) ken ti sao a “parsuaen” (Heb., ba·raʼʹ) saanda nga agpadpada iti kaipapanan.​—Kitaenyo ti PANAMARSUA, PARSUA.

Bilang Dagiti Bituen. Iti panagsaona iti tao, ti Dios inusarna dagiti bituen tapno ipasimudaagna ti di mabilang a kaadu, a maipadis kadagiti binukel ti darat nga adda iti aplaya. (Ge 22:17; 15:5; Ex 32:13; idiligyo ti Ne 9:23; Na 3:15, 16; Heb 11:12.) Daytoy a panangipadis minatmatan ti adu iti napalabas kas di natimbeng, yantangay sumagmamano a ribu laeng ti bilang dagiti bituen a silalawag a makita ti mismo a mata. Kaskasdi nga ita ipakita ti pammaneknek a ti bilang dagiti bituen pudno a maipadis kadagiti amin a binukel ti darat nga adda iti intero a daga.

Makapainteres nga imutektekan a, nupay dinakamat ni Moises a ti Israel naimatanganna ti maysa a kaitungpalan daytoy nga Abrahamiko a kari, dagiti panagsensus iti populasion, kas nailanad iti Biblia, saanda a pulos inraman ti dagup a bilang ti populasion ti nasion. (De 1:10; 10:22; 28:62) Idi agangay, nadakamat a ni David espesipiko a liniklikanna ti panangala iti bilang dagidiay “manipud edad a duapulo a tawen ken agpababa, agsipud ta inkari ni Jehova a pagbalinenna ti Israel a kas iti kaadu dagiti bituen ti langlangit.” (1Cr 27:23) Ti kasta a kapanunotan iti di pannakabilang dagitoy nailangitan a banag idumana ti sursurat ti Biblia kas naisalsalumina no idilig kadagiti agdama idi a panangmatmat dagiti nagkauna a tattao.

Naannayas nga Urnos. Kanayonanna pay, ti kinaannayas ti urnos dagitoy a nailangitan a banag ket naipaganetget iti nadumaduma a teksto, a naaramid dagiti panangtukoy iti “paglintegan,” “alagaden,” ken ‘pagrikusan’ (“dana,” RS). (Jer 31:35-37; Uk 5:20; idiligyo ti Jud 13.) Dagiti nakabilbileg a puersa a mangikeddeng kadagiti relatibo a pagsaadan ti sumagmamano a bituen sigun kadagiti pisikal a linteg ket naipasimudaag babaen kadagiti saludsod ti Dios ken Job: “Maigalutmo aya a siiirut dagiti reppet ti Kimah a konstelasion, wenno mapalukayam aya dagiti mismo a singdan ti Kesil a konstelasion? Mairuarmo aya ti Mazzarot a konstelasion iti naituding a tiempona? Ket no maipapan iti Ash a konstelasion a siaasibay ti annakna, maiturongmo aya ida? Naammuam aya dagiti paglintegan ti langlangit, wenno maisaadmo aya ti kinaturayna iti daga?” (Job 38:31-33; kitaenyo ti ASH A KONSTELASION; KESIL A KONSTELASION; KIMAH A KONSTELASION; MAZZAROT A KONSTELASION.) Gapuna, kunaen ti New Bible Dictionary: “Patalgedanmi, ngarud, a ti Biblia patinayon nga ipamatmatna ti maysa nga uniberso a naan-anay a nalimbong, ken nakalawlawa, no idilig iti gagangay nga agdama a panangmatmat ti lubong, a ti uniberso saan a nalimbong, ken saan a dakdakkel ngem iti mabalin a paneknekan dagiti mismo a sentido laeng.”​—Inurnos ni J. Douglas, 1985, p. 1144.

Ti sasao ni apostol Pablo maipapan iti nagdudumaan dagiti bituen mabalin a matarusan nga ad-adda pay no ikabilangan ti moderno nga astronomia, a mangipakpakita iti panagduduma iti maris, kadakkel, karaniag ti lawag a mapataud, temperatura, ken uray pay ti relatibo a kadagsen dagiti bituen.​—1Co 15:40, 41.

Panagdaydayaw iti Bituen. Nupay ti panagdaydayaw iti bituen nagraira kadagiti kadaanan a nasion ti Makintengnga a Daya, ti Nainkasuratan a panangmatmat nga intandudo dagiti matalek nga adipen ti Dios ket dagiti kasta a bituen namaterialan laeng a bambanag a naipasakup kadagiti nadibinuan a linteg ken panangituray, saanda a dominaran ti tao no di ket agpaayda kas silsilaw ken mangipatuldo iti tiempo. (Ge 1:14-18; Sal 136:3, 7-9; 148:3) Iti panangpakdaarna iti Israel maibusor iti panagaramid iti aniaman a ladawan ti pudno a Dios a ni Jehova, binilin ida ni Moises a saanda koma a masulisog iti panagdaydayaw iti init, bulan, ken bitbituen, “isuda a biningaybingay ni Jehova a Diosmo kadagiti amin nga ili iti sirok ti intero a langlangit.” (De 4:15-20; idiligyo ti 2Ar 17:16; 21:5; 23:5; Sof 1:4, 5.) Dagiti pagano a nasion innaigda dagiti piho a diosda iti sumagmamano a bituen ket iti kasta naaddaanda iti nasionalistiko a panangmatmat kadagidiay a bituen. Da Saccut ken Caiwan, a nadakamat iti Amos 5:26 kas didios a nagdaydayawan ti apostata nga Israel, naibilangda a Babiloniko a nagnagan maipaay iti planeta a Saturn, naawagan Refan iti panangadaw ni Esteban iti daytoy a teksto. (Ara 7:42, 43) Nangnangruna a nalatak idiay Babilonia ti panagdaydayaw iti bituen ngem napaneknekan nga awan pateg dayta idi tiempo ti pannakadadaelna.​—Isa 47:12-15.

“Bituen” a Nakita Kalpasan ti Pannakayanak ni Jesus. Dagiti “astrologo manipud makindaya a paspaset,” ngarud manipud kadagiti kabangibang ti Babilonia, a ti isasarungkarda ken Ari Herodes kalpasan ti pannakayanak ni Jesus imbungana ti pannakagudas dagiti amin a lallaki a maladaga idiay Betlehem, nabatad a saan ida nga ad-adipen wenno managdaydayaw ti pudno a Dios. (Mt 2:1-18; kitaenyo ti ASTROLOGO.) No maipapan iti “bituen” (Gr., a·sterʹ) a nakitada, adu a singasing ti naidatag no dayta ket kometa, layap, supernova, wenno, kas patien ti kaaduan, nagpupunipon a planeta. Awan kadagiti kasta a banag ti nainkalintegan a ‘makapagsardeng iti ngatuen ti ayan ti ubing,’ iti kasta ipatuldona ti balay iti purok ti Betlehem a pakasarakan idi iti ubing. Nakadkadlaw met a dagitoy laeng a pagano nga astrologo ti ‘nakakita’ iti dayta a bituen. Ti nakondenar a panangalagadda iti astrolohia ken dagiti dakes nga imbunga ti isasarungkarda, a namagpeggad iti biag ti masanguanan a Mesias, ket pudno unay a pakaigapuan, ken iparegtana pay ketdi, ti panangikabilangan iti punto nga isuda ket inturong ti maysa a gubuayan a bumusbusor kadagiti panggep ti Dios mainaig iti naikari a Mesias. Maipapan iti daydiay nga ‘agtultuloy a mamagbalin iti bagina a kasla anghel ti lawag,’ a ti panagtignayna ket “buyogen ti tunggal mannakabalin nga aramid ken dagiti ulbod a pagilasinan ken dagiti tanda,” a nakabael a mamagparang iti maysa a serpiente a kasla agsasao, ken daydiay tinukoy ni Jesus kas “mammapatay idi a nangrugi,” pudno unay a nainkalintegan nga isaludsod: Saanna met ngata a mabalin a pasamaken ti ‘pannakakita’ dagiti astrologo iti kasla bituen a banag nga immuna a nangigiya kadakuada nga agturong, saan nga idiay Betlehem, no di ket idiay Jerusalem, a pagnanaedan idi ti mortal a kabusor ti naikari a Mesias?​—2Co 11:3, 14; 2Te 2:9; Ge 3:1-4; Jn 8:44.

Piguratibo nga Usar. Dagiti bituen maar-aramat iti Biblia iti piguratibo a kaipapanan ken kadagiti panangipadis wenno panangyasping tapno mangiladawan kadagiti persona, kas iti tagtagainep ni Jose a sadiay dagiti nagannakna nailadawan kas init ken bulan, ket ti 11 a kakabsatna nailadawan kas 11 a bituen. (Ge 37:9, 10) Iti Job 38:7, “dagiti bituen iti agsapa” a sirarag-o a nagikkis iti pannakaibangon ti daga ket naipada kadagiti angheliko nga “annak ti Dios.” Ti napagungar ken naitan-ok a ni Jesus dinakamatna ti bagina kas “ti naraniag a bituen ti agsapa” ken inkarina nga ited “ti bituen iti agsapa” kadagiti agballigi a pasurotna, nabatad a mangipasimudaag iti pannakiraman kenkuana iti nailangitan a saad ken dayagna. (Apo 22:16; 2:26, 28; idiligyo ti 2Ti 2:12; Apo 20:6.) Ti pito nga “anghel” dagiti kongregasion, a nakaipatulodan dagiti naisurat a mensahe, ket isimsimbolo ti pito a bituen iti makannawan nga ima ni Kristo. (Apo 1:16, 20; 2:1; 3:1) “Ti anghel ti mangliwengliweng” a naawagan Abaddon iladladawan met ti maysa a bituen.​—Apo 9:1, 11; kitaenyo ti ABADDON.

Iti pagkukuna a proverbio ti Isaias kapitulo 14, ti napasindayag ken ambisioso nga ari ti Babilonia (awan sabali, ti dinastia ti ar-ari ti Babilonia nga inrepresentar ni Nabucodonosor), a naawagan “agsilsilnag” (Heb., heh·lelʹ; “Lucifer,” KJ), naiparang kas mangikagkagumaan a mangipangato iti tronona “iti ngatuen dagiti bituen ti Dios.” (Isa 14:4, 12, 13; kitaenyo ti AGSILSILNAG.) Ti “bituen” kas pangipadis maar-aramat iti naimpadtuan a panangtukoy iti Davidiko nga ar-ari ti Juda (Nu 24:17), ket ipakita ti pakasaritaan iti Biblia nga adda idi tiempo a ti dinastia ti Babilonia pudno a ngimmato iti ngatuen dagitoy a Judeano nga ar-ari babaen ti panangparmekna iti Jerusalem. Ti umasping a padto iti Daniel kapitulo 8 deskribirenna ti bassit a “sara” ti maysa a masanguanan a pannakabalin a mangipayatpayat iti sumagmamano a bituen “iti buyot ti langlangit” ken agtigtignay a maibusor iti Prinsipe ti buyot ken iti santuariona (Da 8:9-13); idinto ta iti Daniel kapitulo 12, babaen iti panangyasping, dagidiay tattao nga “addaan iti pannakatarus” ken mangyeg iti sabsabali iti kinalinteg nailadawanda kas agsilsilnag a “kas kadagiti bituen” “iti tiempo ti panungpalan.” (Da 12:3, 9, 10) Iti kasupadina, dagiti imoral a simiasi iti kinapudno naipadisda iti “bitbituen nga awanan masnup a turongen.”​—Jud 13.

Ti panagsipnget dagiti bituen, agraman ti init ken bulan, ket masansan a ladawan a maus-usar kadagiti naimpadtuan a pakdaar iti didigra a maipagteng kas ibunga ti panangukom ti Dios. (Isa 13:10; Eze 32:7; Apo 6:12, 13; 8:12; idiligyo ti Job 9:6, 7.) Ti panagkudrep ti kasta a silsilaw maus-usar met iti pannakailadawan ti tawtawen a panaglumen ti lakayen a tao iti Eclesiastes 12:1, 2. Iti dadduma pay a teksto madakdakamat dagiti bituen kas matmatnag wenno maitaptapuak iti daga. (Mt 24:29; Apo 8:10; 9:1; 12:4) “Dagiti pagilasinan” iti init, bulan, ken kadagiti bituen naipadtoda kas pammaneknek iti tiempo ti panungpalan.​—Lu 21:25.

“Baggak.” Ti sao a “baggak” (Gr., pho·sphoʹros) maminsan nga agparang, iti 2 Pedro 1:19, ken umasping iti “bituen ti agsapa” no iti kaipapananna. Dagiti kasta a bituen iti sumagmamano a panawen iti tawen isuda dagiti kaudian a bituen a lumgak iti makindaya a nagbedngan ti daga ken tangatang sakbay nga agparang ti init ket ngarud isuda dagiti manangiwaragawag iti panagbannawag ti baro nga aldaw. Ti immun-una a panangtukoy ni Pedro iti sirmata ti panagbalbaliw ti langa ni Jesus buyogen ti natan-ok a dayag ipasimudaagna nga adda pannakainaig dayta iti iseserrekna iti naarian a pannakabalin kas “ti ramut ken ti kaputotan ni David, ken ti naraniag a bituen ti agsapa [a·sterʹ].”​—Apo 22:16; 2:26-28.

‘Bitbituen Nakirupakda ken Sisera.’ Ti salaysay iti Uk-ukom 5:20 nangparnuay iti rinnupir mainaig iti sasao a, “Manipud langit nakirupak dagiti bituen, manipud kadagiti pagrikusanda nakirupakda ken Sisera.” Ti sumagmamano matmatanda dayta kas nadaniw a panangtukoy laeng iti nadibinuan a tulong. (Idiligyo ti Uk 4:15; Sal 18:9.) Ti dadduma pay a singasing ramanenda ti panagtinnag dagiti layap, wenno ti panagpannuray ni Sisera kadagiti astrolohikal a panagpadles, a napaneknekan nga ulbod. Yantangay saan a detalyado a dakamaten ti rekord ti Biblia ti pamay-an a ‘pannakirupak’ dagiti bituen, agparang nga umdasen ti panangibilang iti dayta a sasao kas mangipakpakita iti maysa a namilagruan a nadibinuan a tignay maipagapu iti buyot ti Israel.