Kapitulo 37
Panagdung-aw ken Panagragsak Inton Madadael ti Babilonia
1. Ania ti reaksion “ti ar-ari ti daga” inton kellaat a madadael ti Babilonia a Dakkel?
PARA iti ili ni Jehova, naimbag a damag ti pannakadadael ti Babilonia, ngem ania ti reaksion dagiti nasion iti dayta? Ibaga kadatayo ni Juan: “Ket ti ar-ari ti daga a nakiabig kenkuana ken nagbiag iti awan babainna a kinaluho agsangitdanto ket saplitenda ti bagbagida iti ladingit gapu kenkuana, inton makitada ti asuk manipud iti pannakapuorna, bayat nga agtaktakderda iti adayo gapu iti butengda iti tuokna ket kunada, ‘Asika pay, asika pay, sika a dakkel a siudad, Babilonia sika a nabileg a siudad, agsipud ta iti maysa nga oras dimtengen ti pannakaukommo!’”—Apocalipsis 18:9, 10.
2. (a) Yantangay ti simboliko a sangapulo a sara ti eskarlata ti marisna nga atap nga animal ti mangdadael iti Babilonia a Dakkel, apay ngarud a “ti ar-ari ti daga” dung-awanda ti pannakadadaelna? (b) Apay a dagiti agladladingit nga ari agtaktakderda iti adayo iti dayta nadadael a siudad?
2 Kasla makapasiddaaw ti reaksion dagiti nasion idinto ta ti Babilonia ket dinadael ti simboliko a sangapulo a sara ti eskarlata ti marisna nga atap nga animal. (Apocalipsis 17:16) Ngem inton awanen ti Babilonia, nabatad a maamiristo “ti ar-ari ti daga” a nagdakkel ti naitulong ti Babilonia tapno mapagtalinaed dagiti umili a natalna ken natulnog kadakuada. Indeklara idi dagiti klero a dagiti gubat ket sagrado, nagserbida kas para urnong kadagiti soldado, ken pinaregtada dagiti agtutubo a makirupak. Ti relihion ket nagserbi kas nasantuan nga abbong tapno iti likudan dayta, dagiti nakillo nga agtuturay mabalinda latta nga irurumen dagiti ordinario a tattao. (Idiligmo ti Jeremias 5:30, 31; Mateo 23:27, 28.) Ngem paliiwem ta dagitoy maladladingitan nga ar-ari ket agtaktakder itan iti adayo dayta nadadael a siudad. Dida kayat ti umasideg tapno tumulong kenkuana. Maladingitanda iti pannakadadaelna ngem dida irisgo ti biagda a tumulong kenkuana.
Agsangit ken Agdung-aw Dagiti Komersiante
3. Siasino pay dagiti agladingit gapu iti pannakadadael ti Babilonia a Dakkel, ket ania dagiti makagapu iti dayta sigun ken Juan?
3 Saan laeng a ti ar-ari ti daga ti agladingit gapu iti pannakadadael ti Babilonia a Dakkel. “Kasta met, dagiti agdaldaliasat a komersiante iti daga agsangsangit ken agledleddaangda gapu kenkuana, agsipud ta awanen ti gumatang iti adu a tagilakoda, adu a tagilako a balitok ken pirak ken napateg a bato ken perperlas ken napino a lienso ken purpura ken seda ken eskarlata; ken isuamin a naaramid iti nabanglo a kayo ken tunggal kita ti banag a marfil ken tunggal kita ti banag manipud iti kapapatgan a kayo ken iti gambang ken iti landok ken iti marmol; kasta met ti kanela ken rekado ti India ken insienso ken bangbanglo a lana ken olibano ken arak ken lana ti olibo ken nasayaat nga arina ken trigo ken bakbaka ken karkarnero, ken kabkabalio ken karkaruahe ken ad-adipen ken natauan a karkararua. Wen, pimmanaw kenka ti nasayaat a bunga a tinarigagayan ti kararuam [Babilonia a Dakkel], ket napukaw kenka ti amin a naimas a bambanag ken ti nangayed a bambanag, ket saanto a pulos masarakanen ida dagiti tattao.”—Apocalipsis 18:11-14.
4. Apay nga agsangit ken agdung-aw “dagiti agdaldaliasat a komersiante” inton madadael ti Babilonia a Dakkel?
4 Wen, ti Babilonia a Dakkel ket nasinged a gayyem ken naimbag a kliente dagiti nabaknang a komersiante. Kas pagarigan, iti unos ti adu a siglo, dagiti monasterio, kombento, ken simbaan ti Kakristianuan ket nakaurnong iti adu a balitok, pirak, agkakapateg a batbato, nangingina a kayo, ken dadduma pay a kita ti material a kinabaknang. Malaksid iti dayta, ti pamendision ti relihion ket naiburay kadagiti nalabon a panaggatang ken panagbarbartek no rambakanda ti mangibabain ken Kristo a Krismas agraman ti dadduma pay a nasantuan kano nga al-aldaw. Sinerrek dagiti misionero ti Kakristianuan ti adayo a luglugar, sada nanglukat kadagiti baro a paglakuan agpaay kadagiti “agdaldaliasat a komersiante” ditoy lubong. Idi maika-17 a siglo idiay Japan, ti Katolisismo, nga immay a kakuykuyog dagiti negosiante, ket nakiraman pay ketdi kadagiti panaggugubat maipuon kadagiti talon. Maipapan iti naballigi a gubat a napasamak iti denna dagiti pader ti kastilio ti Osaka, kastoy ti kuna ti The Encyclopaedia Britannica: “Natakuatan dagiti tropa ti Tokugawa a makiruprupakda iti kabusor nga adda krus kadagiti banderana agraman ti ladawan ti Manangisalakan ken ni Santo Santiago, ti patron ti Espania.” Ti nangabak a tropa indadanesna ken dandanina inkisap ti Katolisismo iti dayta a pagilian. Ti pannakinamin ita ti simbaan kadagiti nailubongan a gannuat ket saanto met a mangted kenkuana iti bendision.
5. (a) Kasano pay ti panangdeskribir ti timek a naggapu iti langit iti panagdung-aw “dagiti agdaldaliasat a komersiante”? (b) Apay a dagiti komersiante ‘agtakderdanto met iti adayo’?
5 Kastoy pay ti kuna ti timek a naggapu iti langit: “Dagiti agdaldaliasat a komersiante kadagitoy a banag, a bimmaknang manipud kenkuana, agtakderdanto iti adayo gapu iti butengda iti tuokna ket agsangit ken agleddaangdanto, a kunkunada, ‘Asi pay, asi pay—ti dakkel a siudad, a nagkawes iti napino a lienso ken purpura ken eskarlata, ken sibabaknang a naarkosan iti balitok a pagarkos ken napateg a bato ken perlas, agsipud ta iti maysa nga oras napagwalangwalang ti kasta a nagdakkel a kinabaknang!’” (Apocalipsis 18:15-17a) Inton madadael ti Babilonia a Dakkel, dung-awanto dagiti “komersiante” ti pannakapukaw ti kasosioda iti negosio. Talaga nga “asi pay, asi pay” kadakuada. Ngem paliiwem ta ti makagapu iti panagdung-awda ket interamente a maipuon iti kinaagumda, isu a kas kadagiti ar-ari, “agtakderdanto iti adayo.” Pulos a didanto umasideg tapno mangipaay iti aniaman a tulong iti Babilonia a Dakkel.
6. Kasano ti panangdeskribir ti timek a naggapu iti langit iti panagladingit dagiti kapitan ti barko ken lumalayag, ket apay nga agsangitda?
6 Kuna pay ti salaysay: “Ket tunggal kapitan ti barko ken tunggal tao nga aglayag iti sadinoman a lugar, ken dagiti lumalayag ken amin dagidiay agsapsapul ti pagbiagda iti baybay, nagtakderda iti adayo ket nagikkisda bayat a kinitada ti asuk manipud iti pannakapuorna ket kinunada, ‘Ania a siudad ti kaasping ti dakkel a siudad?’ Ket nangipuruakda iti tapok kadagiti uloda ket nagikkisda, nga agsangsangit ken agledleddaangda, ket kinunada, ‘Asi pay, asi pay—ti dakkel a siudad, isu a bimmaknangan amin dagidiay addaan kadagiti barangay iti baybay gapu iti kinanginana, agsipud ta iti maysa nga oras isu napagwalangwalang!’” (Apocalipsis 18:17b-19) Ti nagkauna a Babilonia ket siudad ti komersio ken nagadu ti barkona. Umasping iti dayta, nagadu ti negosio ti Dakkel a Babilonia babaen ti “adu a danum” dagiti umilina. Daytoy ti mangipapaay iti panggedan iti adu a relihioso a sakupna. Anian a pannakalugi ti ekonomia dagitoy inton maduprak ti Babilonia a Dakkel! Awanton ti kas kenkuana a pangalaanda iti pagbiaganda.
Panagragsak Gapu iti Pannakaikisapna
7, 8. Kasano ti panangingudo ti timek a naggapu iti langit iti mensahena maipapan iti Babilonia a Dakkel, ket siasino dagiti maragsakan iti dayta?
7 Idi a ti nagkauna a Babilonia ket pinarmek dagiti Medo ken Persiano, naimpadtuan a kinuna ni Jeremias: “Ket ti langlangit ken ti daga ken ti isuamin nga adda kadakuada sigurado nga agdir-idanto a sirarag-o gapu iti Babilonia.” (Jeremias 51:48) Inton madadael ti Babilonia a Dakkel, ti timek a naggapu iti langit ingudona ti mensahena, a kunkunana maipapan iti Babilonia a Dakkel: “Agragsakkayo gapu kenkuana, O langit, kasta met dakayo a sasanto ken dakayo nga apostol ken dakayo a mammadto, agsipud ta addaan panangukom a nangipakat ti Dios iti pannusa kenkuana maigapu kadakayo!” (Apocalipsis 18:20) Maragsakanto ni Jehova ken dagiti anghel a makaimatang iti pannakadadael ti nabayagen a kabusor ti Dios, ket makipagragsak met dagiti apostol ken dagiti immuna a Kristiano a mammadto, a napagungaren ket nakatugawen iti saadda iti urnos para iti 24 a panglakayen.—Idiligmo ti Salmo 97:8-12.
8 Sigurado nga amin a “sasanto”—nagungarda man idiay langit wenno sibibiagda pay la ditoy daga—agikkisdanto gapu iti rag-oda, agraman dagiti kakaduada a dakkel a bunggoy ti sabsabali a karnero. Inton agangay, amin a matalek a tattao idi ugma ket mapagungar iti baro a sistema ti bambanag, ken makipagrag-odanto met. Saan a pinadas ti ili ti Dios ti agibales kadagiti kameng ti palso a relihion a nangidadanes kadakuada. Linaglagipda ti imbaga ni Jehova: “Kukuak ti pammales; supapakakto, kuna ni Jehova.” (Roma 12:19; Deuteronomio 32:35, 41-43) Ita, mangsupapaken ni Jehova. Amin a dara nga imbukbok ti Babilonia a Dakkel maibaleston.
Pannakaitapuak ti Dakkel a Gilingan
9, 10. (a) Ania ti inaramid ken kinuna ti maysa a napigsa nga anghel? (b) Ania a pasamak nga umasping iti inaramid ti napigsa nga anghel iti Apocalipsis 18:21 ti napasamak idi kaaldawan ni Jeremias, ket ania ti patalgedan dayta? (c) Ania ti patalgedan ti inaramid ti napigsa nga anghel a nakita ni Juan?
9 Ti sumaruno a makita ni Juan pasingkedanna a saanen a mabaliwan ti panangukom ni Jehova iti Babilonia a Dakkel: “Ket ti maysa a napigsa nga anghel binagkatna ti maysa a bato a kas iti dakkel a gilingan a bato ket intapuakna idiay baybay, a kunkunana: ‘Iti kasta a napardas a panangipuruak maitapuakto ti Babilonia a dakkel a siudad, ket saanto a pulos masarakanen.’” (Apocalipsis 18:21) Idi panawen ni Jeremias, adda umasping a pasamak nga addaan nabileg a naimpadtuan a kaipapanan. Napaltiingan ni Jeremias a mangisurat iti maysa a libro “ti isuamin a didigra a dumteng iti Babilonia.” Intedna dayta a libro ken Seraias ket imbilinna a mapan idiay Babilonia. Kas panangsurotna kadagiti instruksion ni Jeremias, sadiay nga imbasa ni Seraias ti deklarasion a maibusor iti dayta a siudad: “O Jehova, sika nagsaoka maibusor iti daytoy a disso, tapno gessatem dayta iti kasta awanto ti agnanaed kenkuana, uray no tao wenno uray naamo nga animal, no di ket agbalin koma laeng a langalang a rebrebbek agingga iti tiempo a di nakedngan.” Kalpasanna, adda bato nga inggalut ni Seraias iti libro sana impuruak dayta idiay karayan Eufrates, a kunkunana: “Kastoyto ti ilelenned ti Babilonia ket saan a pulos a rumkuas gapu iti didigra nga ipagtengko kenkuana.”—Jeremias 51:59-64.
10 Ti pannakaipuruak idiay karayan ti libro a nagalutan iti bato ket maysa a pammatalged a ti Babilonia naan-anayton a mapukaw, a dinto pulos makaungaren. Ti pannakakita ni apostol Juan iti maysa a napigsa nga anghel a kasta met laeng ti inaramidna ket nabileg a pammatalged a matungpalto ti panggep ni Jehova iti Babilonia a Dakkel. Ti naan-anay a narba a kasasaad ita ti nagkauna a Babilonia ti nabileg a mangpaneknek no ania ti asidegen a mapasamak iti palso a relihion.
11, 12. (a) Ania itan ti imbaga ti napigsa nga anghel iti Babilonia a Dakkel? (b) Ania ti impadto ni Jeremias maipapan iti apostata a Jerusalem, ket ania ti ipasimudaag dayta iti kaaldawantayo?
11 Ti napigsa nga anghel kasaona itan ti Babilonia a Dakkel, a kunkunana: “Ket saanto a pulos mangngeganen kenka ti timek dagiti kumakanta a mangdanggay iti bagbagida iti arpa ken dagiti musikero ken dagiti pumaplauta ken dagiti tumutrumpeta, ket nikaanoman awanto ti masarakanen kenka a nasigo a trabahador iti aniaman a pagsapulan, ket nikaanoman awanto ti mangngeganen kenka nga uni ti gilingan a bato, ket nikaanoman awanto ti agsilnagen kenka a lawag ti pagsilawan, ket nikaanoman awanto ti mangngeganen kenka a timek ti nobio ken ti nobia; agsipud ta dagiti agdaldaliasat a komersiantem isuda idi dagiti tattao a nangato ti saadda iti daga, ta babaen iti espiritistiko nga aramidmo nayaw-awan dagiti amin a nasion.”—Apocalipsis 18:22, 23.
12 Kadagiti umasping a termino, kastoy ti impadto ni Jeremias maipapan iti apostata a Jerusalem: “Dadaelekto manipud kadakuada ti uni ti panagragsak ken ti uni ti panagrag-o, ti timek ti nobio ken ti timek ti nobia, ti uni ti paggilingan a pusiposen ti ima ken ti lawag ti pagsilawan. Ket isuamin daytoy a daga agbalinto a walangwalang a disso, maysa a banag a pagmalangaan.” (Jeremias 25:10, 11) Ti Kakristianuan, kas ti kangrunaan a paset ti Babilonia a Dakkel, agbalinton nga awan biagna a reggaay, kas nalawag nga iladawan ti langalang a kasasaad ti Jerusalem kalpasan ti 607 K.K.P. Matakuatanto ti Kakristianuan a dati nga agragragsak ken makumikom iti inaldaw a panagbiagna nga isu ket naparmek ken nabaybay-anen.
13. Ania ti kellaat a panagbalbaliw a mapasamak iti Babilonia a Dakkel, ket ania ti epekto dayta kadagiti ‘agdaldaliasat a komersiantena’?
13 Kinapudnona, kas iti imbaga ti anghel ditoy ken Juan, ti intero a Babilonia a Dakkel a dati a nabileg, sangalubongan nga imperio ket agbalinto a natikag ken arig desierto a langalang. ‘Dagiti agdaldaliasat a komersiantena,’ agraman dagiti agkakatan-ok a milionario, ginundawayanda ti relihionna agpaay iti bukodda a pagimbagan wenno kas maysa a pamarang, ket nagunggonaan met dagiti klero iti pannakiramanda iti kinatan-ok dagitoy a komersiante. Ngem ti Babilonia a Dakkel ket saanton a pulos nga agbalin a kakumplot dagita a komersiante. Saannanton a maallilaw dagiti nasion ditoy daga kadagiti misterioso ken narelihiosuan nga aramidna.
Nakabasol iti Nakaro a Panangibukbok iti Dara
14. Ania ti inted ti napigsa nga anghel a rason iti kinakaro ti panangukom ni Jehova, ket ania ti umasping a kinuna ni Jesus idi adda ditoy daga?
14 Kas konklusion, imbaga ti napigsa nga anghel no apay a nakaro ti panangukom ni Jehova iti Babilonia a Dakkel. “Wen,” kuna ti anghel, “nasarakan kenkuana ti dara dagiti mammadto ken dagiti sasanto ken dagidiay amin a napapatay ditoy daga.” (Apocalipsis 18:24) Idi adda ni Jesus ditoy daga, imbagana kadagiti lider ti relihion idiay Jerusalem a manungsungbatda iti “amin a nalinteg a dara a naibuyat iti daga, manipud iti dara ni nalinteg nga Abel” ken dagiti simmaruno pay. Gapu iti dayta, nadadael daydi a nakillo a kaputotan idi 70 K.P. (Mateo 23:35-38) Iti kaaldawantayo, sabali manen a kaputotan dagiti relihionista ti nakabasol iti panangibukbok iti dara gapu iti panangidadanesda kadagiti adipen ti Dios.
15. Kasano a ti Iglesia Katolika idiay Alemania nga iturturayan idi dagiti Nazi ket nakabasol iti panangibukbok iti dara iti dua a wagas?
15 Iti librona a The Catholic Church and Nazi Germany, kastoy ti insurat ni Guenter Lewy: “Idi a naiparit dagiti Saksi ni Jehova idiay Bavaria idi Abril 13 [1933], inakseptar pay ketdi ti Simbaan ti annongen nga inted kenkuana ti Ministry of Education and Religion nga ipulongna ti siasinoman a miembro dayta a sekta a mangal-alagad pay laeng iti dayta naipariten a relihion.” Gapu iti daytoy, adda ngarud sungsungbatan ti Iglesia Katolika iti pannakaibalud ti rinibu a Saksi kadagiti kampo konsentrasion; dagiti imana ket namansaan iti dara ti ginasut a Saksi a pinapatayda. Idi nga impakita dagiti agtutubo a Saksi a kas ken Wilhelm Kusserow a maituredda ti matay babaen iti firing squad, inkeddeng ni Hitler a nalag-an unay ti pannakapapatay babaen iti firing squad kadagiti dida kayat ti agsoldado. Gapuna, ti ading ni Wilhelm a ni Wolfgang, nga agtawen iti 20, ket napugotan. Maigiddan iti dayta, parparegtaen idi ti Iglesia Katolika dagiti agtutubo nga Aleman a Katoliko a situtulokda koma a matay kas buyot ti nakayanakanda a pagilian. Agdadata a nakabasol ti simbaan iti panangibukbok iti dara!
16, 17. (a) Ania a pannakautang iti dara ti masapul a masingir iti Babilonia a Dakkel, ket kasano a ti Vatican ket nakautang iti dara no maipapan kadagiti Judio a sistematiko a minasaker dagiti Nazi? (b) Ania ti maysa a wagas a ti palso a relihion ket mapabasol iti pannakapapatay ti minilion a tattao iti ginasut a gubat iti kaaldawantayo?
16 Nupay kasta, kuna ti padto a ti dara “amin dagidiay napapatay ditoy daga” ket masapul a maisingir iti Babilonia a Dakkel. Pudno unay dayta iti kaaldawantayo. Kas pagarigan, yantangay ti pannakikumplot dagiti Katoliko ti nakatulong iti panagturay ni Hitler idiay Alemania, dakkel met ti sungsungbatan ti Vatican iti pannakapapatay ti innem a milion a Judio a sistematiko a minasaker dagiti Nazi. Mainayon pay, iti kaaldawantayo, nasurok a sangagasut a milion a tattao ti napapatay kadagiti ginasut a gubat. Mapabasol kadi ti palso a relihion no iti daytoy a banag? Wen, iti dua a wagas.
17 Ti umuna ket adu ngamin a gubat ti nainaig kadagiti di pagkikinnaawatan dagiti relihion. Kas pagarigan, relihion ti makagapu iti kinaranggas a napasamak idiay India iti nagbaetan dagiti Muslim ken Hindu idi 1946-48. Ginasut a ribu a biag ti nakeltay. Ti panagbinnusor ti Iraq ken Iran iti dekada 1980 ket nainaig kadagiti di pagkikinnaawatan dagiti sekta, a nakatayan ti ginasut a ribu. Ti kinaranggas iti nagbaetan dagiti Katoliko ken Protestante idiay Northern Ireland ti nangkeltay iti rinibu a biag. Iti panangadalna iti daytoy a banag, kastoy ti kinuna ti kolumnista a ni C. L. Sulzberger idi 1976: “Nakaam-amak ti kinapudno nga agarup kagudua wenno ad-adu pay kadagiti gubat a mapaspasamak ita iti intero a lubong ket maipuon kadagiti agdadata a panagbibinnusor wenno riri dagiti relihion.” Wen, kasta ti mapaspasamak iti intero a nariribuk a pakasaritaan ti Babilonia a Dakkel.
18. Ania ti maikadua a wagas a nakabasol dagiti relihion ditoy lubong iti panangibukbok iti dara?
18 Ania ti maikadua a wagas? Iti imatang ni Jehova, dagiti relihion iti lubong ket nakabasol iti panangibukbok iti dara gapu ta dida impapati nga insuro kadagiti pasurotda ti kinapudno maipapan kadagiti kalikaguman ni Jehova kadagiti adipenna. Dida impapati nga insuro kadagiti umili a dagiti pudno nga agdaydayaw iti Dios masapul a tuladenda ni Jesu-Kristo ket ayatenda ti sabsabali aniaman ti nasion a nagtaudanda. (Mikias 4:3, 5; Juan 13:34, 35; Aramid 10:34, 35; 1 Juan 3:10-12) Gapu ta dagitoy ket saan nga isursuro dagiti relihion a mangbukel iti Babilonia a Dakkel, naituggod dagiti pasurotda a makipaset kadagiti di malapdan nga internasional a panaggugubat. Anian a nakabatbatad daytoy iti dua a sangalubongan a gubat a napasamak iti immuna a kagudua ti maika-20 a siglo, nga agpadpada a nangrugi iti Kakristianuan ken nagresulta iti panagpipinnatay dagiti agkakarelihion! No dagiti prinsipio ti Biblia ket inannurot koma ti amin nga agkunkuna a Kristiano, saan koma a pulos a napasamak dagita a gubat.
19. Ania a nakaro a panangibukbok iti dara ti sungsungbatan ti Babilonia a Dakkel?
19 Ti Babilonia a Dakkel ti panungsungbaten ni Jehova kadagitoy amin a naibukbok a dara. No koma ta dagiti lider ti relihion, nangnangruna dagiti adda iti Kakristianuan, ket insuroda kadagiti miembroda ti kinapudno ti Biblia, saan koma a napasamak ti kasta a nakaro unay a panangibukbok iti dara. Pudno unay ngarud nga iti direkta man wenno saan a direkta a pamay-an, ti Babilonia a Dakkel—ti dakkel a balangkantis ken ti sangalubongan nga imperio ti palso a relihion—ket manungsungbat ken Jehova saan laeng a maigapu iti “dara dagiti mammadto ken dagiti sasanto” nga indadanes ken pinapatayna no di ket uray iti dara “dagidiay amin a napapatay ditoy daga.” Wen, nakabasol ti Babilonia a Dakkel iti nakaro a panangibukbok iti dara. Anian a yamantayo inton madadael met laengen kamaudiananna!
[Kahon iti panid 270]
Ti Supapak ti Pannakikompromiso
Kastoy ti insurat ni Guenter Lewy iti librona a The Catholic Church and Nazi Germany: “No ti turay dagiti Nazi ket sititibker koma a binusor dagiti Katoliko nga Aleman sipud pay idi damo, sabali koma ti nagturongan ti historia ti lubong. Uray koma no dida naparmek ni Hitler ken dida nalapdan ti nagadu a krimen nga inaramidna, simmayaat latta koma ti mararaem a takder ti Simbaan. Mabalin nga adu latta ti natay gapu iti dayta, ngem dagita a sakripisio ket nagpaay koma a pagimbagan ti kaaduan. Ta no ammo koma ni Hitler a dina mapagtalkan ti Alemania, saanna koma a naitured ti nakigubat ket literal koma a minilion a biag ti naispal. . . . Idi a ti rinibu nga Aleman a kimmontra kadagiti Nazi ket tinutuokda agingga ken patay kadagiti kampo konsentrasion ni Hitler, idi nga inkisapda dagiti de-adal nga umili ti Poland, idi a pinapatayda ti ginasut a ribu a Ruso gapu ta imbilangda ida nga Slavic Untermenschen [nababbaba ngem tao], ken idi pinapatayda ti 6,000,000 a tattao gapu ta ‘saanda nga Aryano,’ ti rehimen a nangaramid kadagitoy a krimen ket pinabileg pay ketdi dagiti opisial ti Iglesia Katolika ti Alemania. Nagtalinaed a siuulimek ti Papa idiay Roma, ti naespirituan nga ulo ken kangatuan a mannursuro iti moral ti Iglesia Katolika Romana.”—Panid 320, 341.
[Ladawan iti panid 268]
“Asika pay, asika pay,” kuna dagiti agtuturay
[Ladawan iti panid 268]
“Asika pay, asika pay,” kuna dagiti komersiante