PABLO

[Bassit].

Israelita a nagtaud iti tribu ni Benjamin, kasta met nga apostol ni Jesu-Kristo. (Efe 1:1; Fil 3:5) Nupay nalabit addaan iti Hebreo a nagan a Saulo ken Romano a nagan a Pablo manipud kinaubingna (Ara 9:17; 2Pe 3:15), daytoy nga apostol mabalin a pinilina nga usaren ti Romano a naganna maigapu iti annongenna a mangideklara iti naimbag a damag kadagiti di Judio.​—Ara 9:15; Ga 2:7, 8.

Nayanak ni Pablo idiay Tarso, maysa a nalatak a siudad ti Cilicia. (Ara 21:39; 22:3) Hebreo dagiti nagannakna ken nabatad nga inannurotna ti Fariseo a sanga ti Judaismo. (Ara 23:6; Fil 3:5) Isu ket umili ti Roma sipud pannakayanakna (Ara 22:28), a ti amana nalabit naanamongan nga agbalin nga umili gapu kadagiti serbisio a naaramidannan. Nalabit ti pagsapulan a panagaramid iti tolda ket nasursuro ni Pablo manipud iti amana. (Ara 18:3) Ngem idiay Jerusalem ti immawatanna iti pannakaisuro manipud iti de adal a Fariseo a ni Gamaliel, mangipasimudaag a mabigbigbig a pamilia ti nagtaudan ni Pablo. (Ara 22:3; 5:34) No maipapan iti pagsasao, nalaing ni Pablo iti Griego ken Hebreo. (Ara 21:37-40) Awan asawa ni Pablo idi tiempo a nagdaliasat kas misionero. (1Co 7:8) Bayat daytoy a periodo, no saan ket a nasaksakbay pay, addaan iti kabsat a babai ken kaanakan a lalaki a nagnaed idiay Jerusalem.​—Ara 23:16-22.

Naaddaan ni apostol Pablo iti pribilehio a mangisurat iti ad-adu a libro, wenno sursurat, iti Kristiano a Griego a Kasuratan ngem ti asinoman a sabali pay. Naipaayan kadagiti karkarna a sirmata (2Co 12:1-5) ken, babaen iti nasantuan nga espiritu, nabalinanna ti agsao iti adu a ganggannaet a pagsasao.​—1Co 14:18.

Panangidadanes, Pannakakomberte, Nasapa a Paset ti Ministeriona. Ti rekord ti Biblia ibagana a ni Saulo, wenno Pablo, daydiay “agtutubo a lalaki” nga iti sakaananna ti nangikabilan dagiti ulbod a saksi a nangubor ken Esteban nga adalan ni Kristo kadagiti makinruar a kawesda. (Ara 6:13; 7:58) Inanamongan ni Pablo ti pannakapapatay ni Esteban ket, gapu iti di umiso a regta maipaay iti tradision, inrugina ti kampania ti nadamsak a panangidadanes kadagiti pasurot ni Kristo. No tiempon ti pannakapapatayda, kinanunonganna dayta a tignay maibusor kadakuada. Idi tiempo ti pannakausigda kadagiti sinagoga, inkagumaanna a puersaen ida a mangtallikud iti pammatida. Ti panangidadanesna insaknapna, saan laeng nga iti Jerusalem, no di ket iti dadduma pay a siudad, ket nanggun-od pay iti naisurat a pammalubos manipud iti nangato a padi tapno agbirok kadagiti adalan ni Kristo agingga iti Damasco idiay Siria iti amianan, ken tapno parautan ida ken iyeg ida idiay Jerusalem, nalabit maipaay iti panagusig ti Sanhedrin.​—Ara 8:1, 3; 9:1, 2; 26:10, 11; Ga 1:13, 14.

Bayat ti iyaasideg ni Pablo iti Damasco, impalgak ni Kristo Jesus ti bagina ken Pablo iti maysa a naraniag a lawag ket pinarebbenganna nga agbalin a kas maysa nga agserbi ken kas maysa a saksi iti bambanag a nakitana ken makitananto pay. Dagidiay naikuyog ken Pablo napasagda met iti daga gapu iti daytoy a parangarang, ket nupay nangngegda ti uni ti maysa nga agsasao, ni laeng Pablo ti nakatarus kadagita a sasao ken isu laeng ti nabulsek, iti kasta kinasapulan a makibin a maiturong idiay Damasco. (Ara 9:3-8; 22:6-11; 26:12-18) Iti tallo nga aldaw, saan met a nangan wenno imminum. Idin, bayat nga agkarkararag iti balay ti maysa nga agnagan Judas idiay Damasco, nasirmata ni Pablo a ti adalan ni Kristo a ni Ananias sumrek ken pasublienna ti panagkitana. Idi pimmayso ti sirmata, nabautisaran ni Pablo, immawat iti nasantuan nga espiritu, nangan iti taraon, ket pimmigsa.​—Ara 9:9-19.

Ti rekord iti Aramid 9:20-25 deskribirenna ni Pablo a nangbusbos iti tiempo idiay Damasco a kaduana dagiti adalan ken “dagus” a nangrugi a mangasaba kadagiti sinagoga sadiay. Ibinsabinsa dayta ti panangaskasaba a trabahona agingga iti tiempo a napilitan a pumanaw iti Damasco gapu iti sikat maibusor iti biagna. Iti sabali a bangir, ti surat ni Pablo kadagiti taga Galacia dakamatenna maipapan iti ipapanna idiay Arabia kalpasan ti pannakakombertena ken kalpasanna maipapan iti panagsublina idiay Damasco. (Ga 1:15-17) Narigat a masinunuo no ania nga espesipiko a lugar ti nainaig iti daytoy a panagdaliasat idiay Arabia sigun iti panagsasaganad dagiti pasamak.

Mabalin a napan ni Pablo idiay Arabia kalpasan unay ti pannakakombertena tapno mennamennaenna ti pagayatan ti Dios maipaay kenkuana. Ngarud, ti panangusar ni Lucas iti sao a “dagus” kayatna a sawen nga apaman a nakasubli idiay Damasco ken apaman a nakatimpuyogna dagiti adalan sadiay, dagus a rinugian ni Pablo ti panangaskasabana. Nupay kasta, iti Galacia 1:17 nabatad nga ipagpaganetget ni Pablo a saan a dagus a simmang-at idiay Jerusalem; nga iti ruar ti Damasco, Arabia laeng ti lugar a napananna bayat dayta a nasapa a periodo. Gapuna, ti panagdaliasat idiay Arabia saanna a kayat a sawen a naaramid a dagus kalpasan ti pannakakombertena. Mabalin nga immuna pay a nangbusbos ni Pablo iti sumagmamano nga aldaw idiay Damasco ken dagus a nangaramid iti publiko a panangipanayag a tinallikudannan ti sigud a kasasaadna kas bumusbusor babaen ti panangyebkasna iti pammatina ken Kristo kadagiti sinagoga. Kalpasan dayta, mabalin a nagdaliasat nga agturong idiay Arabia (saan a naibutaktak ti aktual a panggep dayta) ket apaman a nakasubli, intuloyna ti panangaskasabana idiay Damasco, a nagbalin nga ad-adda a naganetget iti dayta, iti kasta inkagumaan pay ketdin a papatayen dagiti bumusbusor kenkuana. Agtunos dagitoy a dua a salaysay imbes nga agsupiat, ket ti laeng mapagduaduaan isu ti apag-isu a panagsasaganad dagiti pasamak, a dayta laeng ti di naipaay.

Iti idadatengna idiay Jerusalem (nalabit idi 36 K.P.; ti tallo a tawen a nadakamat iti Galacia 1:18 mabalin a kayatna a sawen ti paspaset ti tallo a tawen), naammuan ni Pablo a dagiti kakabsat sadiay saanda a mamati nga isu maysa nga adalan. Nupay kasta, “tinulongan ni Bernabe ket impanna kadagiti apostol,” nabatad a da Pedro ken “Santiago a kabsat ti Apo.” (Ni Santiago, nupay saan a maysa kadagiti 12, mabalin a tukoyen kas apostol gapu ta kasta ti kasasaadna maipaay iti kongregasion ti Jerusalem.) Iti 15 nga aldaw, ni Pablo nakipagyan ken Cefas (Pedro). Bayat ti kaaddana idiay Jerusalem, situtured a nagsao ni Pablo iti nagan ni Jesus. Idi naammuan dagiti kakabsat a dagiti Judio a Griego ti pagsasaoda ganggandatenda a papatayen ni Pablo, “isu insalogda idiay Cesarea ket imbaonda idiay Tarso.”​—Ara 9:26-30; Ga 1:18-21.

Agparang a naaddaan ni Pablo (idi agarup 41 K.P.) iti maysa a karkarna a sirmata a nakapaypayso ta saanna nga ammo no adda dayta iti bagi wenno iti ruar ti bagi, nga isu narabsut a naipan iti “maikatlo a langit.” Ti “maikatlo a langit” mabalbalin a tuktukoyenna ti napalalo a pannakaimayeng gapu iti napalaus unay nga emosion nga iti dayta nakitana ti sirmata.​—2Co 12:1-4.

Idi agangay, ni Bernabe inyegna ni Saulo manipud Tarso tapno tumulong iti trabaho idiay Antioquia kadagiti tattao sadiay a Griego ti pagsasaoda. Idi agarup 46 K.P., kalpasan ti makatawen a napinget a panagserbi idiay Antioquia, ti kongregasion imbaonda da Pablo ken Bernabe a mapan idiay Jerusalem buyogen ti tulong a pagserbi nga agpaay iti kakabsat sadiay. (Ara 11:22-30) Nagsublida idiay Antioquia, a kinuyog ida ni Juan Marcos. (Ara 12:25) Kalpasan dayta, ti nasantuan nga espiritu inwanwanna a da Pablo ken Bernabe mailasinda maipaay iti naisangsangayan a trabaho.​—Ara 13:1, 2.

Umuna a Panagdaliasat kas Misionero. (MAPA, Tomo 2, p. 747) Kas panagtungpalna iti panangiwanwan ti espiritu, inrugi ni Pablo ti umuna a panagdaliasatna kas misionero (a. 47-48 K.P.); kakuyogna ni Bernabe ken kaduada ni Juan Marcos kas katulonganda. Idi limmuganda manipud Seleucia, ti kuala ti Antioquia, naglayagda nga agturong idiay Chipre. Kadagiti sinagoga idiay Salamis, iti makindaya nga igid ti baybay ti Chipre, inrugida nga “imbunannag ti sao ti Dios.” Idi limmasatda iti isla, nakagtengda idiay Pafo iti makinlaud nga igid ti baybay. Sadiay, ti mangkukulam a ni Elimas pinadasna a busoren ti pangsaksi a maipapaay idi iti prokonsul a ni Sergio Paulo. Idin ni Pablo temporario a pinagbulsekna ni Elimas. Ni Sergio Paulo nagsiddaaw unay iti napasamak, iti kasta nagbalin a manamati.​—Ara 13:4-12.

Manipud Pafo, ni Pablo ken dagiti kakaduana naglayagda nga agturong idiay Asia Menor. Idi dimtengda idiay Perga iti Pamfilia a probinsia ti Roma, pinanawan ida ni Juan Marcos ket nagsubli idiay Jerusalem. Ngem nagpaamianan da Pablo ken Bernabe agingga idiay Antioquia sadi Pisidia. Nupay nakasarakda sadiay iti adu nga interesado, idi kamaudiananna naparuarda iti siudad gapu iti panangsugsog dagiti Judio. (Ara 13:13-50) Saanda a naupay, no di ket nagdaliasatda nga agturong iti abagatan a daya agingga idiay Iconio, a sadiay dagiti Judio sinulbogda met dagiti bunggoy a bumusor kadakuada. Idi naammuanda nga adda gandat a panangubor kadakuada, nagkamang da Pablo ken Bernabe idiay Listra iti rehion ti Licaonia. Kalpasan a pinaimbag ni Pablo ti maysa a lalaki a pilay manipud pannakayanakna, dagiti umili ti Listra impagarupda a da Pablo ken Bernabe ket naglasag a didios. Ngem, idi agangay, dagiti Judio manipud Iconio ken Antioquia ti Pisidia ginutugotda dagiti bunggoy a bumusor ken Pablo iti kasta isu inuborda ket inulodda ti bagina iti ruar ti siudad, nga impapanda a natayen. Nupay kasta, idi linikmut dagiti padana a Kristiano, timmakder ni Pablo ket simrek iti Listra. Iti simmaganad nga aldaw, isuda ken Bernabe nagturongda idiay Derbe. Kalpasan a nakaaramidda iti adu nga adalan sadiay, nagsublida idiay Listra, Iconio, ken Antioquia (sadi Pisidia), a pinabpabileg ken pinarparegtada dagiti kakabsat ken nangdutokda kadagiti panglakayen nga agserbi kadagiti kongregasion a naipasdek kadagitoy a lugar. Idi agangay, nangaskasabada idiay Perga ket kalpasanna naglayagda manipud iti kuala ti Atalia nga agturong idiay Antioquia ti Siria.​—Ara 13:51–14:28.

Isyu Maipapan iti Panagkugit. Adda sumagmamano a lallaki manipud Judea nga immay idiay Antioquia (idi agarup 49 K.P.), ket kinunkunada a masapul a makugit dagiti di Judio kas panagtungpal iti Mosaiko a Linteg tapno magun-od ti pannakaisalakan. Daytoy ket sinupiat da Pablo ken Bernabe. Kaskasdi, ni Pablo, nupay maysa nga apostol, saanna nga inkeddeng a risuten a bukbukodna dayta a banag maibatay iti mismo nga autoridadna. Imbes ketdi, napan idiay Jerusalem, a kinuyog da Bernabe, Tito, ken dadduma pay, tapno marisut ti isyu iti sanguanan dagiti apostol ken lallakay iti kongregasion sadiay. Naaramid ti pangngeddeng a saanen a makalikaguman ti pannakakugit dagiti manamati a Gentil no di ket rumbeng nga umadayoda iti idolatria, iti pannangan ken iyiinum iti dara, ken iti seksual nga imoralidad. Malaksid iti panangipaayda iti surat a nakailanadan daytoy a pangngeddeng, ti kakabsat iti kongregasion ti Jerusalem imbaonda da Judas ken Silas kas pannakabagida tapno lawlawaganda daytoy a banag idiay Antioquia. Kasta met, iti maysa a panagsasarita a nakairamanan da Pedro (Cefas), Juan, ken adalan a Santiago, napagaanamongan a rumbeng nga agtultuloy da Pablo ken Bernabe a mangasaba kadagiti di nakugit a Gentil.​—Ara 15:1-29; Ga 2:1-10.

Sumagmamano a tiempo kalpasan daytoy, napan a mismo ni Pedro idiay Antioquia ti Siria ket nakikadkadua kadagiti Gentil a Kristiano. Ngem, idi dimteng ti sumagmamano a Judio manipud Jerusalem, nabatad a nagbuteng ni Pedro kadagiti tattao, ket immadayo kadagiti di Judio, iti kasta nagtignay a maikaniwas iti panangiwanwan ti espiritu, awan sabali, dagiti linalasag a panaglalasin ket awan kapapay-anna iti Dios. Uray ni Bernabe naisiasi met. Idi mapaliiw ni Pablo daytoy, situtured a tinubngarna ni Pedro iti publiko, ta ti kababalinna ket makapadakes iti irarang-ay ti Kristianidad.​—Ga 2:11-14.

Maikadua a Panagdaliasat kas Misionero. (MAPA, Tomo 2, p. 747) Idi agangay, pinanunot da Pablo ken Bernabe a sarungkaranda dagiti kakabsat kadagiti siudad a nangaskasabaanda bayat ti immuna a panagdaliasatda kas misionero. Ti supiat no ikuyogda ni Juan Marcos, maigapu iti panangpanawna kadakuada idi umuna a gundaway, ket nagbanag iti panagsina da Pablo ken Bernabe. Gapuna, ni Pablo pinilina ni Silas (Silvano) ket nagdaliasatda a limmasat iti Siria ken agingga iti Asia Menor (a. 49-52 K.P.). Nabatad nga idiay Listra, inyurnos ni Pablo a kumuyog kenkuana ni agtutubo a Timoteo ken kinugitna pay. (Ara 15:36–16:3) Nupay ti pannakakugit saanen a makalikaguman iti Kristiano, no nagtalinaed koma a di nakugit ti mestiso a Judio a ni Timoteo, awan duadua a saan koma nga inanamongan dagiti Judio ti panangaskasaba ni Pablo. Gapuna, iti panangikkatna iti daytoy posible a tubeng, nagtignay ni Pablo maitunos iti insuratna idi agangay kadagiti taga Corinto: “Kadagiti Judio nagbalinak a kas maysa a Judio.”​—1Co 9:20.

Iti maysa a rabii idiay Troas iti Baybay Aegeano, naaddaan ni Pablo iti sirmata iti maysa a lalaki a taga Macedonia, a mangipakpakaasi kenkuana: “Umallatiwka iti Macedonia ket tulongannakami.” Yantangay imbilangda a daytoy ket pagayatan ti Dios, ni Pablo ken ti kakaduana a misionero, a kinuyog ni Lucas a mangngagas, naglayagda nga agturong idiay Macedonia, iti Europa. Idiay Filipos, ti kangrunaan a siudad ti Macedonia, nagbalin a manamati ni Lidia ken ti sangakabbalayanna. Babaen ti panangparuar ni Pablo iti maysa a sairo manipud iti maysa a babai, napukaw dayta a babai ti pannakabalinna nga agipadles. Gapu iti dayta, naibalud ni Pablo agraman ni Silas. Ngem nawayawayaanda gapu iti ginggined, ket ti manangibalud ken ti sangakabbalayanna nagbalinda a Kristiano. Iti panangipetteng ni Pablo, gapu ta maysa nga umili ti Roma, immay a mismo dagiti mahistrado sibil tapno iruarda ti apostol ken ni Silas manipud pagbaludan. Kalpasan ti panangparegtada kadagiti kakabsat, ni Pablo ken ti kakaduana nagdaliasatda a limmasat iti Amfipolis ken Apolonia agingga iti Tesalonica. Napataud sadiay ti maysa a kongregasion dagiti manamati. Nupay kasta, dagiti agim-imon a Judio nangsugsogda iti derraaw maibusor ken Pablo. Gapu iti daytoy, dagiti kakabsat imbaonda da Pablo ken Silas idiay Berea. Adu ti nagbalin met a manamati sadiay, ngem gapu iti riribuk a pinarnuay dagiti Judio manipud Tesalonica, napilitan ni Pablo a pumanaw.​—Ara 16:8–17:14.

Dagiti kakabsat intulodda ti apostol agingga idiay Atenas. Gapu iti panangaskasabana iti plasa sadiay, isu naipan idiay Areopago. Ni Dionisio, maysa kadagiti ukom iti pangukoman a naguummong sadiay, ken ti sabsabali pay natignayda a mangawat iti Nakristianuan a sursuro gapu iti depensana. (Ara 17:15-34) Simmaganad, napan ni Pablo idiay Corinto, a nakidagus iti agassawa a Judio a da Aquila ken Priscila, ken paset-tiempo a nakipagtrabaho kadakuada kas agar-aramid iti tolda. Idiay Corinto, nalawag nga insurat ni Pablo ti dua a suratna kadagiti taga Tesalonica. Kalpasan a nangisuro idiay Corinto iti maysa ket kagudua a tawen ken nakaipasdek iti maysa a kongregasion, isu inakusar dagiti Judio iti saklang ni Galion. Ngem inabsuelto ni Galion ti kaso. (Ara 18:1-17) Idi agangay naglayag ni Pablo nga agturong idiay Cesarea, ket nagsardeng nga immuna iti Efeso ken nangaskasaba sadiay. Manipud Cesarea, ti apostol “simmang-at ken kinablaawanna ti kongregasion,” awan duadua a tuktukoyenna ti kongregasion idiay Jerusalem, ket kalpasanna napan idiay Antioquia ti Siria. (Ara 18:18-22) Mabalin nga iti nasapsapa a tiempo idiay Corinto wenno nalabit iti kaaddana itan idiay Antioquia ti Siria, insuratna ti suratna kadagiti taga Galacia.

Maikatlo a Panagdaliasat kas Misionero. (MAPA, Tomo 2, p. 747) Iti maikatlo a panagdaliasatna kas misionero (a. 52-56 K.P.), sinarungkaran manen ni Pablo ti Efeso ket sipipinget a nagserbi sadiay iti agarup tallo a tawen. Idiay Efeso, insuratna ti umuna a suratna kadagiti taga Corinto ket agparang nga imbaonna ni Tito a tumulong kadagiti Kristiano sadiay. Kalpasan ti maysa a derraaw a sinugsogan ti agpampanday iti pirak a ni Demetrio maibusor kenkuana, pimmanaw ni Pablo idiay Efeso ket nagturong idiay Macedonia. Idi immawat iti damag manipud Corinto babaen ken Tito, pinutar ni Pablo idiay Macedonia ti maikadua a suratna kadagiti taga Corinto. Sakbay a pimmanaw idiay Europa nga awitna ti kontribusion manipud kadagiti kakabsat idiay Macedonia ken Acaya agpaay kadagiti marigrigat a Kristiano idiay Jerusalem, ken nalablabit idi isu adda idiay Corinto, insurat ni Pablo ti suratna kadagiti taga Roma.​—Ara 19:1–20:4; Ro 15:25, 26; 2Co 2:12, 13; 7:5-7.

Iti dalanna nga agturong idiay Jerusalem, nagpalawag ni Pablo idiay Troas ken pinagungarna ni Eutico a natay gapu iti aksidente. Nagsardeng met idiay Mileto, a sadiay nakitaripnong kadagiti manangaywan ti kongregasion ti Efeso, a rinepasona ti bukodna a ministerio iti distrito ti Asia, ket pinaregtana ida a tuladenda ti inyulidanna.​—Ara 20:6-38.

Pannakaarestona. Bayat ti panagtultuloy ni Pablo iti panagdaliasatna, dagiti Kristiano a mammadto a nasabetna iti dalan impakpakaunada nga idiay Jerusalem agur-uray kenkuana dagiti pannakaparaut. (Ara 21:4-14; idiligyo ti Ara 20:22, 23.) Natungpal dagiti padtoda. Bayat ti kaadda ni Pablo idiay templo tapno aramidenna ti seremonial a panangdalus iti bagina, dagiti Judio manipud Asia nangsulbogda iti naranggas a panagderraaw maibusor kenkuana, ngem dagiti Romano a soldado inispalda ti apostol. (Ara 21:26-33) Iti iyuulina iti agdan nga agturong iti kuartel dagiti soldado, nakaala ni Pablo iti pammalubos nga agsao kadagiti Judio. Apaman a nadakamatna ti rebbengenna a mangasaba kadagiti Gentil, bimtak manen ti kinaranggas. (Ara 21:34–22:22) Iti uneg ti kuartel dagiti soldado, nayunnat ni Pablo tapno masaplit kas panangikagumaanda a mangsinunuo no ania ti nakabasolanna. Daytoy ket nalapdan ti apostol babaen ti panangdakamatna nga isu maysa nga umili ti Roma. Iti simmaganad nga aldaw, ti kaso ni Pablo nakagteng iti saklang ti Sanhedrin. Nalawag nga idi nabigbigna a saan a makagun-od iti awan dasdasiganna a pannakadengngeg, inkagumaan ni Pablo ti mangparnuay iti pannakabingay iti nagbaetan dagiti Fariseo ken dagiti Saduceo babaen ti panamagbalinna iti panagungar kas isyu ti kasona. Yantangay mamati iti panagungar ken “maysa nga anak dagiti Fariseo,” inyam-ammo ni Pablo ti bagina kas maysa a Fariseo ket iti kasta nagballigi a mamagbinnusor kadagiti Fariseo ken dagiti Saduceo, yantangay dagiti Saduceo saanda a mamati iti panagungar.​—Ara 22:23–23:10.

Gapu iti maysa a sikat maibusor iti balud a ni Pablo, naskenen ti panangipan kenkuana idiay Cesarea manipud Jerusalem. Sumagmamano nga aldaw idi agangay, ti Nangato a Padi a ni Ananias, ti sumagmamano kadagiti lallakay dagiti Judio, ken ti bumibitla a ni Tertulo napanda idiay Cesarea tapno idatagda ti kasoda maibusor ken Pablo iti saklang ni Gobernador Felix, nga inakusarda ni Pablo a mangparparnuay iti iyaalsa ken mangpadpadas a mangtabbaaw iti templo. Impakita ti apostol nga awan ti pammaneknek a mangpasingked kadagiti pammabasolda kenkuana. Ngem ni Felix, a mangin-inanama iti pasuksok, pinagtalinaedna ni Pablo a nakapupok iti dua a tawen. Idi a ni Festo sinuktanna ni Felix, dagiti Judio indatagda manen dagiti pammabasolda. Nadengngeg manen idiay Cesarea daytoy a kaso, ket tapno malapdan ni Pablo ti pannakayakar ti panagusig idiay Jerusalem, nagapelar ken Cesar. Idi agangay, kalpasan a naibagana ti kasona iti saklang ni Ari Herodes Agripa II, ni Pablo ken ti dadduma pay a balud naipanda idiay Roma idi agarup 58 K.P.​—Ara 23:12–27:1.

Umuna ken Maikadua a Pannakaibalud Idiay Roma. Iti dalan, ti barko a nagluganan ni Pablo ken dagidiay naikuyog kenkuana ket narba idiay isla ti Malta. Kalpasan ti panagpalabasda iti kalam-ekna sadiay, nakagtengda kamaudiananna idiay Roma. (MAPA, Tomo 2, p. 750) Napalubosan ni Pablo nga agyan iti bukodna nga ab-abangan a balay, nupay bambantayan ti soldado. Di nagbayag kalpasan ti idadatengna, inyurnos ni Pablo a makitaripnong kadagiti kangrunaan a lallaki dagiti Judio. Ngem sumagmamano laeng ti namati. Nagtultuloy ti apostol a nangasaba kadagidiay amin nga immay kenkuana iti dua a tawen, manipud agarup 59 agingga iti 61 K.P. (Ara 27:2–28:31) Bayat daytoy a tiempo, insuratna met dagiti suratna kadagiti taga Efeso (4:1; 6:20), taga Filipos (1:7, 12-14), taga Colosas (4:18), ken Filemon (ber 9), ken nabatad a kasta met kadagiti Hebreo. (LADAWAN, Tomo 2, p. 750) Agparang a ni Cesar Nero imbatadna nga awan basol ni Pablo ket linuk-atanna. Nalawag nga intuloy ni Pablo ti panagmisionerona, a kaduana da Timoteo ken Tito. Kalpasan nga imbatina ni Timoteo idiay Efeso ken ni Tito idiay Creta, nangisurat ni Pablo, nalabit idiay Macedonia, iti sursurat kadakuada mainaig kadagiti annongenda. (1Ti 1:3; Tit 1:5) Saan nga ammo no ti apostol indanonna ti trabahona agingga idiay Espania sakbay ti maudi a pannakaibaludna idiay Roma. (Ro 15:24) Bayat dayta a pannakaibalud (a. 65 K.P.), insurat ni Pablo ti maikadua a suratna ken Timoteo, a dita nga imparipiripna nga umadanin ti ipapatayna. (2Ti 4:6-8) Nalabit napapatay ni Pablo kas martir iti im-ima ni Nero di nagbayag kalpasan dayta.

Ulidan a Maikari a Tuladen. Maigapu iti kinamatalekna iti panangtulad iti ulidan ni Kristo, maikuna ni apostol Pablo: “Agbalinkayo a tumutulad kaniak.” (1Co 4:16; 11:1; Fil 3:17) Naalibtak ni Pablo a mangsurot iti panangidalan ti espiritu ti Dios. (Ara 13:2-5; 16:9, 10) Saan a managilako iti Sao ti Dios, no di ket nagsao gapu iti kinapasnek. (2Co 2:17) Nupay edukado, saan a pinadas ni Pablo a pagsiddaawen ti sabsabali babaen iti panagsasaona (1Co 2:1-5) ket saan met a dagiti tattao ti inkagumaanna nga ay-aywen. (Ga 1:10) Saanna nga impetteng ti panangaramid iti imbilangna a kalinteganna nga aramiden, no di ket imbagayna ti bagina kadagiti tattao a kinasabaanna, a nagan-annad tapno saanna a maitibkol ti sabsabali.​—1Co 9:19-26; 2Co 6:3.

Kabayatan ti ministeriona, sireregta nga immagawa ni Pablo, a nagdaliasat iti rinibu a milia iti baybay ken daga, nangipasdek iti adu a kongregasion idiay Europa ken Asia Menor. Gapuna, saanna a kinasapulan dagiti surat ti rekomendasion a naisurat babaen ti tinta no di ket addaan kadagiti sibibiag a surat, tattao a nagbalin a manamati babaen kadagiti panagreggetna. (2Co 3:1-3) Kaskasdi a sipapakumbaba a binigbigna nga isu ket adipen (Fil 1:1), a naparebbengan a mangideklara iti naimbag a damag. (1Co 9:16) Saanna a ginun-od ti aniaman a dayaw maipaay iti bagina, no di ket impaayna ti isuamin a pammadayaw iti Dios kas Daydiay makinggapuanan iti idadakkel (1Co 3:5-9) ken Daydiay namagbalin kenkuana a makaanay a kualipikado maipaay iti ministerio. (2Co 3:5, 6) Ti apostol tinagipategna iti kasta unay ti ministeriona, a pinadayagna dayta ken binigbigna a ti panangikut iti dayta ket ebkas ti asi ti Dios ken ti Anakna. (Ro 11:13; 2Co 4:1; 1Ti 1:12, 13) Insuratna ken Timoteo: “Ti rason no apay a naipakitaanak ti asi ket tapno babaen kaniak kas ti kangrunaan a kaso maiparangarang koma ni Kristo Jesus ti isuamin a mabayag a panagituredna nga agpaay a pagtuladan dagidiay mangisaad ti pammatida kenkuana maipaay iti agnanayon a biag.”​—1Ti 1:16.

Gapu ta sigud a manangidadanes kadagiti Kristiano, saan nga imbilang ni Pablo ti bagina a maikari a maawagan iti apostol. Binigbigna a nagbalin laeng nga apostol babaen ti di kaikarian a kinamanangngaasi ti Dios. Yantangay maseknan a di la ket ta agbalin nga ubbaw ti pannakaipaay kenkuana daytoy a di kaikarian a kinamanangngaasi, nagbannog ni Pablo iti nalablabes ngem ti dadduma nga apostol. Kaskasdi a binigbigna a babaen laeng iti di kaikarian a kinamanangngaasi ti Dios, nabalinanna nga itungpal ti ministeriona. (1Co 15:9, 10) “Ta iti amin a bambanag,” kinuna ni Pablo, “addaanak iti bileg gapu iti daydiay mangmangted kaniak iti pannakabalin.” (Fil 4:13) Adu ti inibturanna ngem saan a nagreklamo. Idi indiligna dagiti kapadasanna iti kapkapadasan ti dadduma, insuratna (a. 55 K.P.): “Kadagiti panagbannog ad-adu unay, kadagiti pannakaibalud ad-adu unay, kadagiti pannakakabkabil nasurok unay, kadagiti dandani ipapatay masansan. Kadagiti Judio naminlima nga immawatak iti uppat a pulo a pannakasaplit agkurang maysa, namitlo a nakabilak kadagiti pang-or, naminsan a nauborak, namitlo a napadasak ti pannakarba iti barko, maysa a rabii ken maysa nga aldaw ti nabusbosko iti adalem; kadagiti panagbaniaga masansan, kadagiti peggad iti karkarayan, kadagiti peggad kadagiti tulisan, kadagiti peggad iti bukodko a puli, kadagiti peggad iti nasnasion, kadagiti peggad iti siudad, kadagiti peggad idiay let-ang, kadagiti peggad iti baybay, kadagiti peggad iti tengnga dagiti sinankakabsat, iti panagbannog ken panagrigat, kadagiti rabii nga awanan turog masansan, iti bisin ken waw, iti di pampannangan adu a daras, iti lam-ek ken kinalamolamo. Malaksid kadagidiay banag a makinruar, adda ti dumardaruros kaniak iti inaldaw-aldaw, ti panangidandanag iti amin a kongregasion.” (2Co 11:23-28; 6:4-10; 7:5) Malaksid iti isuamin daytoy ken ad-adu pay iti simmaganad a tawtawen, kinasapulan ni Pablo ti makidangadang iti maysa a “siit iti lasag” (2Co 12:7), mabalin a sakit kadagiti matana wenno sabali pay a kita.​—Idiligyo ti Ara 23:1-5; Ga 4:15; 6:11.

Yantangay imperpekto, napasaran ni Pablo ti agtultuloy a panagbimbinnusor ti panunotna ken ti managbasol a lasagna. (Ro 7:21-24) Ngem saan a simmuko. Kinunana: “Disdisnogek ti bagik ket ad-adipenek, tapno, kalpasan a nakaskasabaak ti sabsabali, uray kasano siak saanak nga agbalin a di naanamongan.” (1Co 9:27) Kankanayon a pinagtalinaed ni Pablo iti sanguananna ti nadayag a gunggona ti imortal a biag idiay langit. Imbilangna amin a panagsagaba kas awan kaes-eskanna no idilig iti dayag nga awaten kas gunggona iti kinamatalek. (Ro 8:18; Fil 3:6-14) Gapuna, nabatad a saan a nagbayag sakbay ti ipapatayna, maisurat ni Pablo: “Nakirupakak iti nasayaat a dangadang, tinarayko ti tarayen agingga iti pagpatinggaan, inalagadko ti pammati. Manipuden itoy a tiempo sisasaganan maipaay kaniak ti korona ti kinalinteg.”​—2Ti 4:7, 8.

Kas napaltiingan nga apostol, addaan ni Pablo iti autoridad nga agmandar ken agbilin, ket inaramidna ti kasta (1Co 14:37; 16:1; Col 4:10; 1Te 4:2, 11; idiligyo ti 1Ti 4:11), ngem kinaykayatna ti agkiddaw kadagiti kakabsat maibatay iti ayat, a nagdawat kadakuada babaen “kadagiti asi ti Dios” ken babaen “ti kinaalumamay ken kinaasi ti Kristo.” (Ro 12:1; 2Co 6:11-13; 8:8; 10:1; Flm 8, 9) Naalumamay ken nangiparangarang kadakuada iti kinalailo, a binagbagaan ken liniwliwana ida a kas iti maysa nga ama. (1Te 2:7, 8, 11, 12) Nupay maikari nga umawat iti namaterialan a suporta manipud kadagiti kakabsat, pinilina ti agtrabaho babaen kadagiti imana tapno saan nga agbalin a nangina a dadagsen. (Ara 20:33-35; 1Co 9:18; 1Te 2:6, 9) Kas imbungana, maysa a nasinged a singgalut ti nainkabsatan a panagayat ti timmaud iti nagbaetan ni Pablo ken dagidiay nagserbianna. Dagiti manangaywan ti kongregasion ti Efeso nagladingitda iti kasta unay ken nagsangitda idi maammuanda a mabalin a saandan a makita ti rupana. (Ara 20:37, 38) Maseknan unay ni Pablo iti naespirituan a pagimbagan dagiti padana a Kristiano ket tinarigagayanna nga aramiden ti kabaelanna a mangtulong kadakuada tapno masiguradoda ti nailangitan a pannakaayabda. (Ro 1:11; 15:15, 16; Col 2:1, 2) Naynay a linaglagipna ida iti karkararagna (Ro 1:8, 9; 2Co 13:7; Efe 3:14-19; Fil 1:3-5, 9-11; Col 1:3, 9-12; 1Te 1:2, 3; 2Te 1:3) ket kiniddawna nga ikararaganda met. (Ro 15:30-32; 2Co 1:11) Nakagun-od iti pammaregta manipud iti pammati dagiti padana a Kristiano. (Ro 1:12) Iti sabali a bangir, sititibker nga intandudo ni Pablo no ania ti umiso, ket saan a bumdeng a mangilinteg uray ti padana nga apostol no dayta ti kasapulan maipaay iti irarang-ay ti naimbag a damag.​—1Co 5:1-13; Ga 2:11-14.

Maysa kadi ni Pablo kadagiti 12 nga apostol?

Nupay addaan iti nabileg a panamati ken pammaneknek maipapan iti mismo a kinaapostolna, saan a pulos inraman ni Pablo ti bagina kadagiti “sangapulo ket dua.” Sakbay ti Pentecostes, kas imbunga ti Nainkasuratan a pammagbaga ni Pedro, ti gimong dagiti Kristiano ket nagsapul iti pangsandi iti di matalek a ni Judas Iscariote. Dua nga adalan ti napili kas kandidato, nalabit babaen ti butos dagiti lallaki a kameng ti gimong (yantangay iti “Lallaki, kakabsat” ti nagbitlaan ni Pedro; Ara 1:16). Kalpasanna nagkararagda ken Jehova a Dios (idiligyo ti Ara 1:24 iti 1Sm 16:7; Ara 15:7, 8) nga itudingna koma no asino kadagiti dua ti pinilina a mangsandi iti di matalek nga apostol. Kalpasan ti kararagda, nagbibinnunotda ket “ti pannaka-bunot naitumpong ken Matias.”​—Ara 1:15-26; idiligyo ti Pr 16:33.

Awan ti rason tapno pagduaduaan a ni Matias ti mismo a pili ti Dios. Pudno, nagbalin a prominente unay ni Pablo apaman a nakomberte, ket dagiti panagbannogna nalablabesda ngem dagiti panagbannog ti amin a dadduma pay nga apostol. (1Co 15:9, 10) Kaskasdi, awan mangipakita a ni Pablo nasaksakbay a naikeddeng nga agbalin nga apostol nga iti kasta arigna a liniklikan ti Dios ti agtignay maitunos iti kararag ti gimong dagiti Kristiano, a pinagtalinaedna a silulukat ti saad a nabakantean ni Judas agingga iti pannakakomberte ni Pablo, ket ngarud pinagbalinna ti pannakadutok ni Matias kas maysa laeng a kabukbukodan a tignay ti gimong dagiti Kristiano. Imbes ketdi, adda natibker a pammaneknek a ni Matias ket pangsandi a dinutokan ti Dios.

Idi Pentecostes, ti pannakaiparukpok ti nasantuan nga espiritu impaayanna dagiti apostol kadagiti naisalsalumina a pannakabalin; isuda laeng dagiti naipakita a makabael a mangipatay iti im-ima kadagiti kabbaro a nabautisaran ken mangiranud kadakuada iti namilagruan a sagsagut ti espiritu. (Kitaenyo ti APOSTOL [Namilagruan a pannakabalinda].) Iti kinapudnona, no saan a ni Matias ti pili ti Dios, nalawag koma iti isuamin no saan a kabaelan ni Matias nga aramiden daytoy. Ipakita ti rekord a saan idi a kastoy ti kasasaad. Ni Lucas, ti mannurat ti libro Dagiti Aramid, ket agdaldaliasat a kadua ken katimpuyog ni Pablo bayat ti sumagmamano a mision, ket ngarud ti libro Dagiti Aramid awan duadua nga iyanninawna ti mismo a panangmatmat ni Pablo iti bambanag. Dayta a libro tukoyenna dagiti “sangapulo ket dua” kas nangdutok kadagiti pito a lallaki a mangtaming iti parikut maipapan iti panagiwaras iti taraon. Daytoy ket kalpasan idi ti Pentecostes ti 33 K.P., ngem sakbay ti pannakakomberte ni Pablo. No kasta, ni Matias ti nabigbig ditoy kas maysa kadagiti “sangapulo ket dua,” ket nakiraman iti dadduma pay nga apostol iti panangipatay iti im-ima kadagiti pito a nadutokan.​—Ara 6:1-6.

Makinnagan ngarud ti agparang a karaman kadagidiay “sangapulo ket dua a pamuon a bato” ti Baro a Jerusalem iti sirmata ni Juan​—ni Matias wenno ni Pablo? (Apo 21:2, 14) Ti maysa a wagas ti panagrason pagparangenna a nalablabit ni Pablo daydiay. Nakaad-adu ti naitulongna iti kongregasion Kristiano babaen ti ministeriona ken nangnangruna babaen ti panangisuratna iti dakkel a paset ti Kristiano a Griego a Kasuratan (14 a surat ti gapuananna). Kadagitoy a wagas, ni Pablo ‘inartapanna’ ni Matias, nga awanen ti direkta a pannakadakamat pay kenkuana kalpasan ti Aramid kapitulo 1.

Ngem ti napinget a panangusig ibatadna a ni Pablo ‘inartapanna’ met ti adu kadagiti orihinal a 12 nga apostol, a ti sumagmamano kadakuada manmano pay ketdi a nainaganan iti ruar dagiti apostoliko a listaan. Idi tiempo a nakomberte ni Pablo, naipasdeken wenno naibangonen ti kongregasion Kristiano, ti naespirituan nga Israel, ket rumangrang-ay idin iti nalabit makatawen wenno nasursurok pay. Kalpasanna met, ti umuna a kanonikal a surat ni Pablo nabatad a saan pay a naisurat agingga idi agarup 50 K.P. (kitaenyo ti TESALONICA, SURSURAT KADAGITI TAGA) wenno nasurok a 17 a tawen kalpasan ti pannakaipasdek ti baro a nasion ti naespirituan nga Israel idi Pentecostes ti 33 K.P. Dagitoy a kinapudno, agraman ti pammaneknek a naidatag iti immun-una a paset daytoy nga artikulo, ti manglawlawag ngarud iti daytoy a banag. Gapuna, agparang a nainkalintegan a ti orihinal a pili ti Dios, awan sabali, ni Matias, kas daydiay mangsandi ken Judas a karaman iti “sangapulo ket dua nga apostol ti Kordero,” nagtalinaed a natibker ken di naapektaran iti kinaapostol ni Pablo idi agangay.

Ania ngarud ti panggep ti kinaapostol ni Pablo? Imbaga a mismo ni Jesus a nagpaay dayta iti maysa a naisangsangayan a panggep​—saan a kas sandi ni Judas​—no di ket tapno makapagserbi ni Pablo kas maysa nga ‘apostol [daydiay naibaon] kadagiti nasion’ (Ara 9:4-6, 15), ket ni Pablo binigbigna daytoy kas panggep ti kinaapostolna. (Ga 1:15, 16; 2:7, 8; Ro 1:5; 1Ti 2:7) No kasta, ti kinaapostolna ket saan a kasapulan iti pannakaipasdek ti pamuon ti naespirituan nga Israel idi Pentecostes, 33 K.P.