SABBATH, ALDAW TI

Maysa nga aldaw nga inlasin ti Dios tapno mainanaan iti kadawyan a panagtrabaho; inted ni Jehova ti Sabbath kas pagilasinan iti nagbaetanna ken iti annak ti Israel. (Ex 31:16, 17) Ti Hebreo a sasao a yohm hash·shab·bathʹ ket naadaw iti berbo a sha·vathʹ, a kaipapananna ti “aginana, agsardeng.” (Ge 2:2; 8:22) Iti Griego, ti he he·meʹra tou sab·baʹtou ket kaipapananna ti “aldaw ti sabbath.”

Nangrugi ti pakasaritaan ti linawas a 24-oras a panangngilin iti sabbath idi 1513 K.K.P., bayat ti maikadua a bulan a kaadda ti nasion ti Israel idiay let-ang kalpasan ti Ipapanawda manipud Egipto. (Ex 16:1) Imbaga ni Jehova ken Moises a ti namilagruan a probision ti manna ket mapamindua iti maikanem nga aldaw. Idi napasamak daytoy, dagiti panguluen ti gimong impadamagda dayta ken Moises ket kalpasanna impakaammona ti urnos ti linawas a Sabbath. (Ex 16:22, 23) Sipud idin, obligasion ti Israel a ngilinenda ti sabbath, kas makita iti sasao ni Jehova iti Exodo 16:28, 29.

Kalpasan ti ababa a tiempo, idi pormal a nainaguraran idiay Bantay Sinai ti Linteg ti tulag, ti linawas a Sabbath ket napagbalin a napateg a paset ti maysa a sistema dagiti sabbath. (Ex 19:1; 20:8-10; 24:5-8) Daytoy a sistema ket buklen ti adu a kita ti sabbath: ti maika-7 nga aldaw, ti maika-7 a tawen, ti maika-50 a tawen (tawen a Jubileo), Nisan 14 (Paskua), Nisan 15, Nisan 21, Sivan 6 (Pentecostes), Etanim 1, Etanim 10 (Aldaw ti Panangabbong), Etanim 15, ken Etanim 22.

Ti saan a pannakaibilin ti Sabbath iti asinoman kadagiti adipen ti Dios sakbay ti Ipapanaw ket nabatad a makita iti Deuteronomio 5:2, 3 ken Exodo 31:16, 17: “Saan a kadagidi ammatayo a pinatalgedan ni Jehova daytoy a tulag, no di ket kadatayo.” “Masapul a salimetmetan ti annak ti Israel ti sabbath . . . bayat ti kapkaputotanda. . . . Iti nagbaetak ken ti annak ti Israel maysa dayta a pagilasinan agingga iti tiempo a di nakedngan.” No koma siguden a ngilngilinen ti Israel ti Sabbath, saanen a maikuna nga agserbi dayta kas pammalagip iti panangispal kadakuada ni Jehova manipud Egipto, kas ipakita ti Deuteronomio 5:15. Ti panagngilin iti Sabbath ket baro a banag kadagiti Israelita kas ipakita ti iruruar ti dadduma kadakuada tapno agpidutda iti manna iti maikapito nga aldaw, nupay direkta a naibilin a saanda nga aramiden ti kasta. (Ex 16:11-30) Gapu ta saanda nga ammo no kasanoda a tamingen ti kaso ti kaunaan a nailanad a panagsalungasing iti Sabbath kalpasan a naited ti Linteg idiay Sinai, ipakita met daytoy a nabiit pay a nairugi ti Sabbath. (Nu 15:32-36) Bayat nga adda dagiti Israelita idiay Egipto kas ad-adipen, saanda a mabalin a ngilinen ti Sabbath uray no naibilin koma idin kadakuada iti daydi a tiempo. Nagreklamo ni Faraon a makibibiang ni Moises uray idi nagkiddaw laeng iti tallo nga aldaw tapno agisakripisioda iti Dios. Nakarkaro payen no pinadas dagiti Israelita ti aginana iti kada maikapito nga aldaw. (Ex 5:1-5) Nupay pudno a nalawag a rinukod dagiti patriarka ti tiempo babaen ti makalawas nga addaan pito nga aldaw, awan pammaneknek nga imbilangda a naiduma ti maikapito nga aldaw. Nupay kasta, nagbalin a napateg ti pito kas numero a masansan a mangipasimudaag iti kinanaan-anay wenno kinakompleto. (Ge 4:15, 23, 24; 21:28-32) Ti Hebreo a sao a “sapata” (sha·vaʽʹ) nabatad a nagtaud iti isu met laeng a sao a ti kaipapananna ket “pito.”

Narambakan ti Sabbath kas sagrado nga aldaw (De 5:12), aldaw a panaginana ken panagragragsak ti amin​—iti biang dagiti Israelita, adipen, ganggannaet nga agnanaed, ken animal​—a sumardengda iti amin a panagtrabaho. (Isa 58:13, 14; Os 2:11; Ex 20:10; 34:21; De 5:12-15; Jer 17:21, 24) Iti dayta nga aldaw, maidaton ti maysa a naisangsangayan a daton a mapuoran, agraman ti datdaton a bukbukel ken inumen, malaksid pay ti regular nga inaldaw a “kankanayon a daton a mapuoran.” (Nu 28:9, 10) Masuktan met ti tinapay ti pamarang iti santuario, ket agannong ti maysa a baro a grupo ti papadi. (Le 24:5-9; 1Cr 9:32; 2Cr 23:4) Dagiti annong ti papadi ket saan a maapektaran iti Sabbath (Mt 12:5), ken makugit latta dagiti maladaga uray Sabbath no mairana a dayta ti maikawalo nga aldawda. Idi agangay, naaddaan dagiti Judio iti pagsasao nga, “Awan sabbath iti santuario,” kayatna a sawen nga agtultuloy latta nga agannong ti papadi.​—Jn 7:22; Le 12:2, 3; The Temple, ni A. Edersheim, 1874, p. 152.

Sigun kadagiti rabbiniko a sursurat, idi adda ni Jesus ditoy daga, naiwaragawag ti iyaadani ti aldaw ti Sabbath babaen ti tallo nga uni ti trumpeta iti agarup maikasiam nga oras, wenno alas tres, iti malem ti Biernes. Agsardeng a dagus ti amin a trabaho ken negosio, magangtan ti pagsilawan iti Sabbath, ken maisuot dagiti kawes maipaay iti piesta. Kalpasanna, adda pay tallo nga uni ti trumpeta nga agserbi a pagilasinan iti aktual a panangrugi ti Sabbath. Iti aldaw ti Sabbath, dagiti agleppasen a grupo ti papadi idatonda ti sakripisio iti bigat ket ti sumukat met a grupo ti mangidaton iti sakripisio iti rabii, agpada dagitoy a grupo nga adda iti santuario iti dayta nga aldaw. Tunggal maysa kadagita a grupo ket mangted iti nangato a padi iti kagudua ti naikeddeng a bingayna iti tinapay. Kanen dayta ti papadi a nadalus ti kasasaadda iti mismo a templo bayat ti Sabbath. Nagbibinnunot dagiti ulo ti pampamilia ti sumukat a grupo tapno ikeddengda no ania a pamilia ti agserbi iti tunggal naisangsangayan nga aldaw iti lawas ti panagserbi ken no siasino ti mangitungpal kadagiti annongen ti papadi iti Sabbath.​—Le 24:8, 9; Mr 2:26, 27; The Temple, p. 151, 152, 156-158.

Nagduma dagiti makalikaguman iti kadawyan a linawas a Sabbath ken kadagiti Sabbath wenno “nasantuan a kombension” a nainaig kadagiti piesta. (Le 23:2) Kaaduanna a naing-inget ti linawas a Sabbath; awan ti aniaman a panagtrabaho, a mabalin nga aramiden (malaksid iti santuario). Naiparit uray ti panagala iti kayo wenno panagpasged iti apuy. (Nu 15:32-36; Ex 35:3) Naipawil met ti panagdaliasat, a nalawag a naibatay daytoy iti Exodo 16:29. Ti Aldaw ti Panangabbong ket tiempo met ti panaginana manipud amin a kita ti trabaho. (Le 16:29-31; 23:28-31) Nupay kasta, bayat dagiti aldaw ti nasantuan a kombension iti pipiesta, saan a mabalin ti agtrabaho iti nadagsen, kasta met ti panaglako, wenno panagnegosio, ngem naipalubos ti panagluto, panagsagana iti piesta, ken dadduma pay.​—Ex 12:16; Le 23:7, 8, 21, 35, 36.

No dadduma dua a legal a Sabbath ti maitumpong iti isu met laeng a 24-oras a periodo, ket naawagan daytoy iti “naindaklan” a Sabbath, kas no ti Nisan 15 (maysa nga aldaw ti sabbath) maigiddan iti kadawyan a Sabbath.​—Jn 19:31.

Dagiti Gunggona ken Pateg ti Sabbath. No ti maysa a tao ngilinenna ti Sabbath babaen ti panagsardengna nga agtrabaho ken panangngilinna iti dadduma pay a kalikaguman ti Dios bayat ti Sabbath, saan laeng a mainanaan ti bagina no di ket nangnangruna pay iparparangarangna ti pammati ken kinatulnogna. Dayta met ti gundaway a mayukuok dagiti nagannak ti linlinteg ken bilbilin ti Dios iti pampanunot ken puspuso dagiti annakda. (De 6:4-9) Kadawyan a maaramat ti Sabbath tapno gumun-od iti pannakaammo ti Dios ken tapno asikasuen dagiti naespirituan a kasapulan, kas ipasimudaag ti sungbat ti asawa ti Sunamita a babai idi nagkiddaw iti pammalubos a mapanna kitaen ni Eliseo, ti lalaki ti Dios: “Apay a mapanka kenkuana ita nga aldaw? Saan a baro a bulan wenno uray sabbath.” (2Ar 4:22, 23) Ket dagiti Levita a naiwaras iti intero a daga di pagduaduaan nga inaprobetsarda ti Sabbath tapno isuroda ti Linteg kadagiti umili ti Israel.​—De 33:8, 10; Le 10:11.

Napateg a laglagipen idi dagiti indibidual nga Israelita ti panangsalimetmet iti Sabbath agsipud ta ti panangsalungasing iti dayta ket naibilang kas panagrebelde ken Jehova ken madusa iti ipapatay. (Ex 31:14, 15; Nu 15:32-36) Kasta met laeng a prinsipio ti agaplikar iti intero a nasion. Ti naimpusuan a panangngilinda iti intero a sistema ti sabbath, al-aldaw ken tawtawen, ket napateg a banag tapno agtultuloy kas maysa a nasion iti inted-Dios a dagada. Ti saanda a panangraem kadagiti linteg ti Sabbath ket kangrunaan a makagapu iti pannakadadaelda ken pannakalangalang ti daga ti Juda iti 70 a tawen tapno masulnitan dagiti nasalungasing a Sabbath.​—Le 26:31-35; 2Cr 36:20, 21.

Bambanag nga Impawil Dagiti Rabbi Bayat ti Sabbath. Nairanta ti Sabbath kas naragsak a tiempo ken makapabileg iti naespirituan. Ngem gapu iti regta dagiti Judio a panguluen ti relihion a mangiduma iti bagbagida kadagiti Gentil agingga a mabalin, nangnangruna kalpasan ti isusubli manipud pannakaidestieroda idiay Babilonia, in-inut a pinagbalinda a makapadagsen ti Sabbath babaen ti panangnayonda iti bambanag a maiparit nga agdagup iti 39, agraman ti nakaad-adu a babbabassit pay a maipawil. No magupgop dagitoy, umanayda iti dua a dadakkel a tomo ti libro. Kas pagarigan, naiparit ti panagtiliw iti timel ta naibilang kas panaganup. Ti maysa nga agsagsagaba ket saan a mabalin a tulongan malaksid no agpegpeggad a matay. Saan a mabalin nga isimpa ti nablo a tulang, wenno uray mapatapatan ti naligos. Nagbalin nga awan mamaay ti pudno a panggep ti Sabbath gapu kadagitoy Judio a papanguluen ti relihion, ta pinagbalinda dagiti tattao kas ad-adipen ti tradision, imbes a ti Sabbath ti agserbi iti tattao agpaay a pakaidayawan ti Dios. (Mt 15:3, 6; 23:2-4; Mr 2:27) Naakusaran dagiti adalan ni Jesus iti panagani ken panagirik iti Sabbath idi rimmurosda iti binukel ken linidlidda iti im-imada tapno kanenda. (Lu 6:1, 2) Adda pagsasao dagiti rabbi a: “Mapakawan ti basbasol ti tunggal maysa a siiinget a mangan-annurot iti tunggal linteg ti Sabbath, nupay managdaydayaw iti idolo.”

Saan a Naibilin Kadagiti Kristiano. Ni Jesus, kas maysa a Judio nga adda iti sidong ti Linteg, nginilinna ti Sabbath kas imbilin ti Sao ti Dios (saan a dagiti Fariseo). Ammona a nainkalintegan ti mangaramid iti nasayaat a bambanag iti Sabbath. (Mt 12:12) Nupay kasta, kunaen ti naipaltiing a Nakristianuan a sursurat a ni “Kristo ti panungpalan ti Linteg” (Ro 10:4), nga agbanag iti ‘pannakawayawaya dagiti Kristiano manipud iti Linteg.’ (Ro 7:6) Saan nga imbilang ni Jesus ken uray dagiti adalanna nga adda nagdumaan ti makunkuna a moral ken seremonial a linlinteg. Nagadawda iti dadduma a paset ti Linteg kasta met iti Sangapulo a Bilin ket imbilangda amin dagita nga agpapada nga annuroten dagidiay adda iti sidong ti Linteg. (Mt 5:21-48; 22:37-40; Ro 13:8-10; San 2:10, 11) Sibabatad a kunaen ti Kasuratan a ti sakripisio ni Kristo “pinagpatinggana . . . ti Linteg dagiti bilin a buklen dagiti pammilin” ket ti Dios “pinunasna ti insurat ti ima a dokumento a maibusor kadatayo, a naglaon kadagiti bilin . . . ket inikkatna dayta babaen ti panangilansana iti kayo a pagtutuokan.” Ti intero a Mosaiko a Linteg ket ‘nagpatingga,’ ‘napunas,’ ‘naikkat.’ (Efe 2:13-15; Col 2:13, 14) Kas nagbanaganna, ti intero a sistema dagiti Sabbath, ti al-aldaw wenno uray ti tawtawen, agraman ti dadduma pay iti Linteg ket nagpatingga babaen ti sakripisio ni Kristo Jesus. Daytoy ti makagapu no apay a dagiti Kristiano mabalinda nga ibilang ti “maysa nga aldaw a kas iti amin a dadduma pay,” uray no sabbath dayta wenno aniaman a sabali pay nga aldaw, a saanda nga agamak nga ukomen ida ti sabsabali. (Ro 14:4-6; Col 2:16) Insawang ni Pablo ti sumaganad a sasao maipapan kadagidiay siiinget a mangngilngilin iti “al-aldaw ken bulbulan ken pampanawen ken tawtawen”: “Maamakak maipaay kadakayo, di la ket ta nagbannogak nga awanan panggep maipapan kadakayo.”​—Ga 4:10, 11.

Kalpasan ti ipapatay ni Jesus, saan a pulos imbilin dagiti apostolna ti panangngilin iti Sabbath. Saan a nairaman ti Sabbath kas makalikaguman kadagiti Kristiano iti Aramid 15:28, 29, wenno idi agangay. Saanda met a nangyusuat iti baro a sabbath, maysa nga “aldaw ti Apo.” Uray no napagungar ni Jesus iti aldaw a maaw-awagan ita iti Domingo, awan paset ti Biblia a mangipasimudaag a daytoy nga aldaw a panagungarna ket rumbeng a malaglagip kas “baro” a sabbath wenno iti aniaman a sabali a pamay-an. Kunaen ti dadduma a ti sabbath ket mangilin iti Domingo sigun iti 1 Corinto 16:2 ken Aramid 20:7. Nupay kasta, dakamaten ti 1 Corinto 16:2 nga imbilin ni Pablo kadagiti Kristiano nga iti tunggal umuna nga aldaw ti lawas, mangilasinda iti pagtaenganda iti maysa a gatad agpaay kadagiti marigrigat a kakabsatda idiay Jerusalem. Ti kuarta ket saan a maidatag iti lugar a paggigimonganda no di ket maidulin agingga iti idadateng ni Pablo. No maipapan iti Aramid 20:7, lohikal laeng a makitaripnong ni Pablo kadagiti kakabsat idiay Troas iti umuna nga aldaw ti lawas, yantangay pumanaw iti mismo a sumaganad nga aldaw.

Manipud iti nadakamaten, nalawag a ti literal a panangngilin iti al-aldaw ken tawtawen ti Sabbath ket saan a paset ti umuna-siglo a Kristianidad. Idi laeng 321 K.P. nga imbilin ni Constantino a ti Domingo (Latin: dies Solis, maysa a daan a titulo a nainaig iti astrolohia ken panagdaydayaw iti init, saan a ti Sabbatum [Sabbath] wenno dies Domini [aldaw ti Apo]) ti agbalin nga aldaw ti panaginana maipaay iti isuamin malaksid dagiti mannalon.

Iseserrek iti Panaginana ti Dios. Sigun iti Genesis 2:2, 3, kalpasan ti maikanem nga aldaw wenno periodo ti panagparsua, “naginana [ti Dios] iti maikapito nga aldaw,” a simmardeng manipud ar-aramid a panagparsua mainaig iti daga, kas nailadawan iti Genesis kapitulo 1.

Ipakita ni apostol Pablo iti Hebreo, kapitulo 3 ken 4, a dagiti Judio idiay let-ang saanda a nakastrek iti panaginana ti Dios, wenno sabbath, gapu iti kinasukirda ken kinaawan pammatida. (Heb 3:18, 19; Sal 95:7-11; Nu 14:28-35) Adda panaginana a napasaran dagidiay nakastrek iti Naikari a Daga iti sidong ti panangidaulo ni Josue, ngem saan a naan-anay a panaginana a matagiragsakto iti sidong ti Mesias. Ladawan laeng dayta wenno anniniwan daydiay pudpudno. (Jos 21:44; Heb 4:8; 10:1) Nupay kasta, inlawlawag ni Pablo nga “adda pay maysa a sabbath a panaginana maipaay iti ili ti Dios.” (Heb 4:9) Ngarud dagidiay agtulnog ken mamati ken Kristo tagiragsakenda ti maysa a “sabbath a panaginana” manipud kadagiti ‘bukodda nga aramid,’ ar-aramid a babaen kadagita pinaneknekanda idi a nalintegda. (Idiligyo ti Ro 10:3.) Iti kasta impakita ni Pablo nga agtultuloy pay laeng idi kaaldawanna ti Sabbath, wenno panaginana ti Dios, ket sumsumrek iti dayta dagiti Kristiano, a mangipasimudaag a rinibu a tawen ti kaatiddog ti aldaw a panaginana ti Dios.​—Heb 4:3, 6, 10.

“Apo ti Sabbath.” Bayat nga adda ni Jesu-Kristo ditoy daga, tinukoyna ti bagina kas “Apo ti sabbath.” (Mt 12:8) Ti literal nga aldaw ti Sabbath, a nairanta a mangipaay iti gin-awa iti panagtrabaho dagiti Israelita, ket “anniniwan ti bambanag nga umay, ngem ti pudpudno kukua ni Kristo.” (Col 2:16, 17) Mainaig iti “bambanag nga umay,” adda maysa a sabbath a ni Jesus ti Apo. Kas Apo ti ap-appo, agturayto ni Kristo iti intero a daga iti sangaribu a tawen. (Apo 19:16; 20:6) Bayat ti ministerio ni Jesus ditoy daga, inaramidna ti sumagmamano kadagiti naisangsangayan unay a namilagruan nga aramidna iti Sabbath. (Lu 13:10-13; Jn 5:5-9; 9:1-14) Nabatad nga ipakpakita daytoy no ania a gin-awa ti iyegna inton pagbalinenna a perpekto ti sangatauan iti naespirituan ken pisikal a pamay-an bayat ti um-umay a Milenio a Turayna, a kaslanto ngarud panawen ti sabbath a panaginana maipaay iti daga ken iti sangatauan.​—Apo 21:1-4.