PANAGSURAT

Ti panagikur-it iti letletra wenno simbolo iti rabaw ti maysa a banag tapno mayallatiw ti sasao wenno kapanunotan. Ti immuna a tao a ni Adan ket naipaayan iti pannakabael nga agsao iti maysa a lenguahe. Nupay kasta, saanen a kasapulan ti agsurat idi damo, no kasapulanna man dayta. Kabaelan idi ni Adan ti makikomunikar babaen laeng iti panagsaona ket, kas perpekto a tao, saanna a kasapulan ti agpannuray iti naisurat a rekord tapno maan-anay ti imperpekto a memoria. Uray pay kasta, kabaelan la ketdi ni Adan ti mangpartuat iti pamay-an tapno makaaramid iti naisurat a rekord. Ngem awan ipaay ti Biblia a direkta a pammaneknek a nagsurat ni Adan sakbay wenno kalpasan ti panagsalungasingna.

Kunaen ti dadduma a ti sasao a “daytoy ti libro ti pakasaritaan ni Adan” ket mabalin nga ipasimudaagna a ni Adan ti nangisurat iti daytoy a “libro.” (Ge 5:1) Kinuna ni P. J. Wiseman maipapan iti sasao a “daytoy ti pakasaritaan” (“dagitoy dagiti namunganayan”), a masansan nga agparang iti intero a Genesis: “Dayta ti pangleppas a sasao iti tunggal benneg, ket ngarud tukoyenna ti kalkalpas a nailanad a salaysay. . . . Gagangay a tumukoy dayta iti nangisurat iti pakasaritaan, wenno iti makinkukua iti tapi a nakaisuratan dayta.”​—New Discoveries in Babylonia About Genesis, 1949, p. 53.

Nupay kasta, no usigen ti linaon dagitoy a pakasaritaan, tumaud ti adu a panagduadua maipapan iti kinaumiso ti panangmatmat nga inlanad ni Wiseman. Kas pagarigan, sigun iti daytoy a panangmatmat, ti benneg a mangrugi iti Genesis kapitulo 36, bersikulo 10, agngudo iti sasao a “Daytoy ti pakasaritaan ni Jacob” iti Genesis 37:2. Ngem dayta a benneg gistay interamente a salaysayenna ti putputot ni Esau ket nairamraman laeng ti pannakatukoy ni Jacob. Iti sabali a bangir, ti sumaganad a benneg ilanadna ti detalyado nga impormasion maipapan ken Jacob ken iti pamiliana. Mainayon pay, no umiso ti teoria ni Wiseman, kaipapananna a da Ismael ken Esau ti nangisurat wenno makinkukua kadagiti detalyado unay a dokumento maipapan iti pannakilangen ti Dios kada Abraham, Isaac, ken Jacob. Agparang a saan a nainkalintegan daytoy, ta pagbalinenna a dagidiay saan a karaman iti Abrahamiko a tulag ti ad-adda metten a maseknan iti dayta a tulag. Narigat a panunoten nga addaan ni Ismael iti kasta a pannakaseknan kadagiti pasamak a nainaig iti sangakabbalayan ni Abraham nga uray la nagreggetanna nga alaen ti detalyado a rekord maipapan kadakuada, rekord a nangsaklaw iti adu a tawen kalpasan ti pannakapagtalawna a kadua ni inana nga Agar.​—Ge 11:27b–25:12.

Umasping iti dayta, awan ti rason a ni Esau, a di nangtagipateg iti sagrado a bambanag (Heb 12:16), ket isuratna wenno ikutanna ti maysa a salaysay a detalyado a nangibinsabinsa kadagiti pasamak iti biag ni Jacob, paspasamak a saan a nasaksian ni Esau. (Ge 25:19–36:1) Kasta met, agparang a di lohikal a kunaen a saan unay a tinagipateg da Isaac ken Jacob ti pannakilangen ti Dios kadakuada, a napnekda lattan kadagiti ababa a rekord dagiti kapuonan ti sabali a tattao.​—Ge 25:13-19a; 36:10–37:2a.

Panagsurat Sakbay ti Layus. Saan a pulos masigurado no naisurat sakbay ti Layus ti sumagmamano kadagiti pakasaritaan a nadakamat iti libro ti Genesis, ket saan a natukoy iti Biblia no addan ti panagsurat sakbay ti Layus. Nupay kasta, maimutektekan koma a ti pannakaibangon dagiti siudad, pannakapartuat dagiti instrumento iti musika, ken panagpanday iti rimienta a landok ken gambang ket nabayagen a nangrugi sakbay ti Layus. (Ge 4:17, 21, 22) Nainkalintegan ngarud a kunaen a saan unay a narigatan dagiti tattao a nangpatanor met iti maysa a pamay-an ti panagsurat. Yantangay sigud a maymaysa laeng ti pagsasao (nga idi agangay ket pagaammo kas Hebreo; kitaenyo ti HEBREO, II) ken yantangay dagidiay nagtultuloy a nangaramat iti dayta a pagsasao (dagiti Israelita) ket pagaammo a nagusarda iti maysa a kita ti alpabeto, ipasimudaag daytoy nga addan ti panagsurat babaen iti alpabeto sakbay pay ti Layus.

Dinakamat ni Ari Asurbanipal ti Asiria a binasbasana dagiti “kitikit iti bato manipud tiempo sakbay ti Layus.” (Light From the Ancient Past, ni J. Finegan, 1959, p. 216, 217) Ngem mabalin a naaramid laeng dagitoy a kitikit sakbay ti maysa a dakkel a layus iti maysa a lugar wenno mabalin a napartuat laeng dagita a salaysay mainaig iti paspasamak sakbay ti Layus. Kas pagarigan, ti naawagan “Ti Listaan ti Sumeriano nga Ari,” kalpasan ti panangdakamatna a nagturay ti walo nga ar-ari iti 241,000 a tawen, kunaenna: “(Idin) ti Layus linapunosna (ti daga).” (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 265) Nalawag a saan a pudno ti kasta a rekord.

Sigun iti kronolohia ti Biblia, ti sangalubongan a Layus idi kaaldawan ni Noe ket napasamak idi 2370 K.K.P. Nasapsapa ngem iti daytoy dagiti petsa nga intuding dagiti arkeologo agpaay kadagiti adu a pila a tapi a nakabakabda. Ngem dagitoy a pila a tapi ket dokumento nga awanan petsa. Gapuna, dagiti petsa a naituding kadagita ket pagarup laeng ken saan a natibker a pagibasaran tapno inaig dagitoy iti panawen ti Layus a nadakamat iti Biblia. Awan kadagiti kadaanan a bambanag a nakabakab ti napaneknekan nga addan sakbay ti panawen ti Layus. Dagiti takuat a nagibasaran dagiti arkeologo nga addan dagitoy a bambanag sakbay ti Layus ket pammaneknek laeng iti maysa a dakkel a layus iti espesipiko a lugar.

Panagsurat Kalpasan ti Layus. Kalpasan a nariribuk ti orihinal a pagsasao ti tao idiay Babel, timmaud ti nadumaduma a sistema ti panagsurat. Dagiti Babilonio, Asirio, ken dadduma pay a tattao nagaramatda iti cuneiform, a maipagarup a pinataud dagiti Sumeriano manipud iti piktograpiko a sursuratda. Adda pammaneknek a saan laeng a maymaysa a sistema ti panagsurat ti naaramat iti maysa a tiempo. Kas pagarigan, ti maysa a kadaanan a naipinta a ladawan iti pader ti Asiria iladawanna ti dua nga eskriba, ti maysa nga agisursurat iti cuneiform iti maysa a tapi babaen iti pagyurit (nalabit iti pagsasao nga Akkadiano) ket ti sabali agar-aramat iti brutsa iti panagsuratna iti maysa a pedaso ti lalat wenno papiro (mabalin nga iti pagsasao nga Aramaiko). Ti hieroglipiko a panagsurat dagiti Egipcio ket buklen dagiti nalawag a mangisimbolo a ladawan ken geometriko a porma. Nupay hieroglipiko a panagsurat ti nagtultuloy a naaramat kadagiti kitikit iti monumento ken kadagiti naipinta a ladladawan iti pader, nausar ti dua a sabali pay a porma ti panagsurat (idi damo hieratic ket kalpasanna demotic). (Kitaenyo ti EGIPTO, EGIPCIO.) Kadagiti awanan alpabeto a sistema ti panagsurat, ti maysa a mangisimbolo a ladawan (wenno ti naud-udi a pormana a nalinteg wenno agsisilpo, a masansan a di mailasin) itakderanna ti banag a madesdeskribir, ti kapanunotan a tuktukoyen ti banag, wenno sabali pay a sao wenno silaba nga agpada ti pannakaibalikasna. Kas pagarigan, ti maysa a simple a naidrowing a ladawan ti mata ket mabalin a mausar a tumukoy iti “mata” wenno iti berbo a “kitaen.”

Ti sistema ti alpabeto nga inaramat dagiti Israelita ket ponetiko (nainaig iti uni ti sasao), a ti tunggal naisurat a simbolo ti konsonante irepresentarna ti piho nga uni ti konsonante. Nupay kasta, ti agbasbasa ti makaammo a manginayon iti uni dagiti bokales, nga agdepende dayta iti tuktukoyen ti konteksto uray no agpapada dagiti konsonante wenno ispeling dagiti sao. Saan a parikut daytoy, ta uray kadagiti agdama a Hebreo a magasin, pagiwarnak, ken libro ket dandani naikkat amin dagiti marka ti bokales.

Pannakaammo Dagiti Israelita nga Agbasa ken Agsurat. Dagiti papadi ti Israel (Nu 5:23) ken dagiti natan-ok a tattao, kas kada Moises (Ex 24:4), Josue (Jos 24:26), Samuel (1Sm 10:25), David (2Sm 11:14, 15), ken Jehu (2Ar 10:1, 6), ken ti kaaduan nga umili ket ammoda ti agbasa ken agsurat, malaksid laeng iti sumagmamano. (Idiligyo ti Uk 8:14; Isa 10:19; 29:12.) Nupay ti bilin nga agsurat dagiti Israelita kadagiti bautek ti balbalayda ket nalawag a piguratibo laeng, impasimudaag dayta nga ammoda ti agbasa ken agsurat. (De 6:8, 9) Kalikaguman met ti Linteg a no nagtugawen ti ari iti tronona, mangisurat iti maysa a kopia ti Linteg maipaay kenkuana ket inaldaw a basaenna dayta.​—De 17:18, 19; kitaenyo ti LIBRO.

Nupay nabatad a kadawyan idi ti sursurat a Hebreo, manmano laeng dagiti nasarakan a kitikit dagiti Israelita. Mabalin a daytoy ket gapu ta saan a nagipatakder dagiti Israelita iti adu a monumento a pangitan-ok kadagiti nagapuananda. Yantangay tinta ti naaramat iti kaaduan a panagsurat iti papiro wenno pergamino, a pakairamanan dagiti libro ti Biblia, saan ngarud nga agpaut dayta iti naagneb a daga ti Palestina. Nupay kasta, nataginayon ti mensahe ti Kasuratan iti panaglabas ti adu a siglo babaen ti naannad ken maulit-ulit a pannakakopia dayta. (Kitaenyo ti ESKRIBA; MANAGKOPIA; MANUSKRITO TI BIBLIA.) Ti pakasaritaan a nailanad iti Biblia ket dumanon iti mismo a punganay ti tao ken iti pay labesna. (Ge kap 1, 2) Mabalin nga adda dagiti rekord a naikitikit iti bato ken iti pila a taptapi, prisma, ken tubong a nadadaan pay ngem iti kadaanan nga adda pay laeng a manuskrito ti Biblia, ngem dagidiay a rekord awan maipaayda a pagimbagan iti biag dagiti tattao ita​—adu kadagitoy (kas Ti Listaan ti Sumeriano nga Ari) ti aglaon kadagiti agdadata a kinaulbod. Ngarud, agminar a naisalsalumina ti Biblia no idilig kadagiti kadaanan a surat agsipud ta mangidatag iti nagpateg a mensahe a rumbeng nga usigen a nalaing.