RAQUEL
[Kabaian a Karnero].
Anak a babai ni Laban, in-inaudi a kabsat ni Lea, ken kasinsin ni Jacob ken ti kaykayatna nga asawa. (Ge 29:10, 16, 30) Idi 1781 K.K.P., pimmanaw ni Jacob gapu iti gandat ti kabsatna a ni Esau a mangpapatay kenkuana ket nagturong iti Haran idiay Padan-aram, “iti daga dagiti taga Daya.” (Ge 28:5; 29:1) Ni Raquel, maysa a balasang a “nalibnos ti pormana ken napintas ti rupana,” ti nagserbi kas pastor dagiti arban ni amana; naam-ammona ni Jacob iti maysa a bubon iti asideg ti Haran. Napasangbay ni Jacob iti sangakabbalayan ni Laban nga ulitegna ket makabulan kalpasanna immanamong nga agserbi iti ulitegna iti pito a tawen tapno maasawana ni Raquel, nga ay-ayatennan iti daydi a gundaway. Saan a nagbaliw ti panagayatna iti uneg dayta a pito a tawen, ngarud ‘kasla sumagmamano laeng nga aldaw’ dayta kenkuana. Nupay kasta, iti karabiyan ti kasar, insukat ni ulitegna ti in-inauna nga anakna a ni Lea, a nalawag a nakitinnulong a mangallilaw ken Jacob. Kabigatanna, dinakamat ni Jacob ti panangallilaw kenkuana ni Laban, ngem impambar ni Laban ti kaugalian iti lugarda. Immanamong ni Jacob a mangiringpas iti makalawas a kasar maipaay ken Lea sakbay nga awatenna ni Raquel ken agtrabaho manen iti pito pay a tawen maipaay ken Laban.—Ge 29:4-28.
Saan a pinaay ni Raquel ni Jacob kas asawana, ket impakitaan ni Jacob iti ad-adda a panagayat ngem ni Lea. Pinaraburan ni Jehova ti nakapimpiman a kasasaad ni Lea, a binendisionanna iti uppat nga annak, idinto ta nagtalinaed a lupes ni Raquel. (Ge 29:29-35) Nagimon ni Raquel iti kabsatna kasta met a naupay iti mismo a kinalupesna, maysa a kasasaad a naibilang idi kas pakaumsian unay dagiti babbai. Nagpungtot uray ti nadungngo nga asawana gapu iti ladingit ken saan a pannakaan-anus ni Raquel. Tapno malitupan ti mismo a kinalupesna, intedna ken Jacob ti adipenna a babai tapno mangipasngay iti anak (kas iti immun-una nga inaramid ni Sara iti adipenna a ni Agar), ket ti dua nga ubbing a nayanak naibilangda nga annak ni Raquel. Ni Lea ken ti mismo nga adipenna a babai ket naaddaan iti dagup nga uppat nga annak sakbay a natungpal kamaudiananna ti tarigagay ni Raquel ket impasngayna ti umuna a bukodna nga anak, ni Jose.—Ge 30:1-24.
Idin, nakasaganan ni Jacob a pumanaw iti Haran, ngem nagballigi ti katuganganna a lalaki a manglapped kenkuana ken agtalinaed pay iti nabaybayag a tiempo, ket nakapanaw laeng ni Jacob innem a tawen kalpasanna idi imbilin dayta ti Dios. Gapu ta nasikap ni Laban, saan nga impakaammo kenkuana ni Jacob ti ipapanawna, ket agpadpada nga immanamong iti dayta da Lea ken Raquel. Sakbay a pimmanaw ni Raquel, tinakawna ti “terafim” ni amana, nalawag a maysa a kita dagiti imahen. Nakamakam ni Laban ti grupo ket dinakamatna ti panagtakaw, a nalawag nga isu ti kangrunaan a pakaseknanna. Yantangay saan nga ammo ni Jacob ti inaramid ni Raquel, impakitana a saanna nga anamongan ti panagtakaw, nga imbagana a mapapatay ti nakabasol no dayta ket masarakan iti grupona. Dimmanon iti tolda ni Raquel ti panagbirok ni Laban, ngem saan a naduktalan ta imbagana nga adda rikriknaenna gapu ta agkadawyan, bayat a nagtalinaed a nakatugaw iti silia a labba nga ayan ti terafim.—Ge 30:25-30; 31:4-35, 38.
Idi nagsarak dagiti agkabsat a da Jacob ken Esau, impakita ni Jacob ti ad-adda a pannakaseknanna ken Raquel babaen ti panangyud-udina kenkuana ken ti kakaisuna nga anakna iti urnos ti panagdaliasat, a di pagduaduaan a minatmatanna daytoy kas katalgedan a puesto no dumarup ni Esau. (Ge 33:1-3, 7) Kalpasan ti panagnaedna iti sumagmamano a tiempo idiay Succot, sa idiay Siquem, ken kamaudiananna idiay Bethel, nagtultuloy pay a nagturong ni Jacob iti abagatan. Iti maysa a disso iti nagbaetan ti Bethel ken Betlehem, impasngay ni Raquel ti maikadua nga anakna, ni Benjamin, ngem natay iti panagpasngayna ken naitabon sadiay. Nangipatakder sadiay ni Jacob iti maysa nga adigi kas tanda ti tanem ni Raquel.—Ge 33:17, 18; 35:1, 16-20.
Ti nairekord a sumagmamano a detalye maipapan ken Raquel ket saan nga umdas a mangiladawan iti intero a personalidadna. Maysa a managdaydayaw ken Jehova (Ge 30:22-24), ngem adda dagiti pagkamalianna kas tao, a ti panangtakawna iti terafim ken ti nasikap a panangipamuspusanna tapno saan a maduktalan ket mabalin a gapu iti kababalin ti pamilia a nagtaudanna. Aniaman dagiti pagkapuyanna, isu ket dinungdungngo unay ni Jacob, ta uray idi lakayen, ni Raquel ti imbilangna a pudpudno nga asawana ken impatpategna ti annak ni Raquel a nangnangruna ngem iti amin a dadduma pay nga annakna. (Ge 44:20, 27-29) Nupay simple ti sasao ni Jacob ken Jose sakbay unay ti ipapatayna, kaskasdi nga ipasimudaag dagita ti napalaus a panagayat ni Jacob ken Raquel. (Ge 48:1-7) Da Raquel ken Lea ti nadakamat a “nangbangon iti balay ti Israel [ni Jacob].”—Ru 4:11.
Makatulong ti natakuatan dagiti arkeologo tapno mailawlawag no apay nga inlibas ni Raquel ti “terafim” ni amana. (Ge 31:19) Kadagiti tapi a cuneiform a nasarakan idiay Nuzi iti makin-amianan a Mesopotamia, a maipagarup nga addan sipud pay agarup katengngaan ti maikadua a milenio K.K.P., naipalgak a ti sumagmamano a nagkauna a tattao imbilangda ti panagikut iti didios ti sangakabbalayan kas mangirepresentar iti legal a titulo iti panangtawid iti sanikua ti pamilia. (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 219, 220) Kunaen ti dadduma a mabalin a narikna ni Raquel nga addaan ni Jacob iti kalintegan a makibingay iti tawid iti sanikua ni Laban kas naampon nga anak, isu nga innalana ti terafim tapno masiguradona daytoy wenno tapno magundawayanna pay ketdi ti annak a lallaki ni Laban. Wenno mabalin nga imbilangna a ti panagikut kadagitoy ket lapped iti aniaman a legal a gandat ni amana a mangala iti sumagmamano iti kinabaknang a nagun-odan ni Jacob bayat ti panagserbina ken Laban. (Idiligyo ti Ge 30:43; 31:1, 2, 14-16.) Siempre, umiso dagitoy a posibilidad no adda kasta a kostumbre iti ili ni Laban ken no ti terafim ket didios ti sangakabbalayan.
Ti disso ti tanem ni Raquel “iti teritoria ti Benjamin idiay Zelza” ket pagaammo pay laeng idi tiempo ni Samuel, agarup innem a siglo kalpasanna. (1Sm 10:2) Ti nabayagen a maikunkuna a disso ti tanem ket adda iti agarup 1.5 km (1 mi) iti amianan ti Betlehem. Ngem no dayta ti pagpannurayan, ti tanemna adda iti teritoria ti Juda, saan nga iti Benjamin. Gapuna, kunaen ti dadduma nga adda dayta iti naam-amianan pay a disso, ngem awan serserbi itan ti aniaman a gandat a mangammo iti eksakto nga ayanna.
Sinigsiglo kalpasan ti ipapatay ni Raquel, apay nga imbaga ti Biblia nga agsangit iti masanguanan gapu iti annakna?
Iti Jeremias 31:15, nailadawan nga agsangsangit ni Raquel gapu iti annakna a naipan iti daga ti kabusor, a ti un-unnoyna ket mangmangngeg idiay Rama (amianan ti Jerusalem iti teritoria ti Benjamin). (Kitaenyo ti RAMA Num. 1.) Yantangay nadakamat ni Efraim iti adu a daras iti konteksto (Jer 31:6, 9, 18, 20) a dagiti kaputotan ti tribuna ti masansan a nausar a mangibagi iti makin-amianan a pagarian ti Israel, patien ti dadduma nga eskolar a daytoy a padto ket mainaig iti panangidestiero nga inaramid dagiti Asirio maibusor kadagiti umili iti makin-amianan a pagarian. (2Ar 17:1-6; 18:9-11) Iti sabali a bangir, mabalin a nainaig dayta iti pannakaidestieronto pay laeng dagiti umili ti Israel ken Juda (a ti Babilonia ti mangidestiero iti Juda). Iti umuna a kaso, mayanatup unay ti pannakailadawan ni Raquel yantangay isu idi ti ina nga inapo ti Efraim (babaen ken Jose), ti kalatakan a tribu iti makin-amianan a pagarian. Iti maikadua a kaso, yantangay ni Raquel ti ina da Jose ken Benjamin (a ti tribuna ket nagbalin a paset ti makin-abagatan a pagarian ti Juda), maikanatad nga isu ti simbolo dagiti inna ti intero nga Israel, a kasla ubbaw itan ti panagipasngayda iti annak. Nupay kasta, ti makaliwliwa a kari ni Jehova ket ‘pudno unay nga agsublidanto dagiti destiero manipud iti daga ti kabusor.’—Jer 31:16.
Inadaw ni Mateo daytoy a teksto mainaig iti pannakapapatay dagiti maladaga idiay Betlehem gapu iti bilin ni Herodes. (Mt 2:16-18) Yantangay pangasidegen iti Betlehem ti tanem ni Raquel (nupay nalawag a saan nga iti nabayagen a maikunkuna a disso), daytoy a panagsangsangit ni Raquel ket mayanatup a mangyebkas iti ladingit dagiti inna ti napapatay nga ubbing. Ngem ad-adda pay a mayatanup daytoy a pannakaadaw ti padto ni Jeremias agsipud ta agpada ti kasasaad. Dagiti Israelita ket iturturayan idi ti ganggannaet nga agturay. Naipanaw manen ti annakda. Nupay kasta, iti daytoy a gundaway, ti “daga ti kabusor” a nakaipananda ket nalawag a saan a maysa a napolitikaan a rehion a kas iti immun-unan a napasamak. Dayta idi ti tanem, ti rehion nga inturayan ni ‘Ari Patay’ (idiligyo ti Sal 49:14; Apo 6:8), yantangay ti ipapatay naawagan “ti maudi a kabusor” a madadaelto. (Ro 5:14, 21; 1Co 15:26) Siempre, ti aniaman a panagsubli manipud iti kasta a “pannakaidestiero” ket babaen laeng iti panagungar manipud kadagiti natay.