HEBREO A KASURATAN

Ti 39 a libro nga impaltiing ti Dios, manipud Genesis agingga iti Malakias sigun iti kadawyan a pannakaurnosda ita. Dagitoy ti mangbukel iti kadakkelan a paset ti Biblia.

Mabalin a tallo a benneg ti pakabingbingayan dagiti libro ti Hebreo a Kasuratan sigun iti panagparangda iti kaaduan a bersion ti Biblia: (1) Pakasaritaan, Genesis agingga iti Ester, 17 a libro; (2) Daniw, Job agingga iti Kanta ni Solomon, 5 a libro; (3) Padto, Isaias agingga iti Malakias, 17 a libro. Saan a nakedngan ti kakasta a pannakabingbingay, yantangay iti benneg a pakasaritaan adda met paspaset a daniw (Ge 2:23; 4:23, 24; 9:25-27; Ex 15:1-19, 21; Uk 5) ken padto (Ge 3:15; 22:15-18; 2Sm 7:11-16); iti benneg a daniw, adda impormasion mainaig iti pakasaritaan (Job 1:1–2:13; 42:7-17) ken padto (Sal 2:1-9; 110:1-7); ket iti benneg a padto, adda masarakan nga impormasion mainaig iti pakasaritaan ken daniw (Isa 7:1, 2; Jer 37:11–39:14; 40:7–43:7; Un 1:1–5:22).

Babaen ti panamagtitipon dagiti Judio iti sumagmamano kadagitoy met laeng a 39 a libro ken panangbalbaliwda iti urnos dagitoy, pinagbalinda a 24 wenno 22 laengen ti bilang dagiti libro. Sigun iti nabayagen a kanon dagiti Judio, inurnosda dagitoy kas iti sumaganad: Umuna, ti Linteg (Heb., Toh·rahʹ), naawagan met iti Pentateuko, a buklen ti (1) Genesis, (2) Exodo, (3) Levitico, (4) Numeros, ken (5) Deuteronomio. (Kitaenyo ti PENTATEUKO.) Maikadua, dagiti Mammadto (Heb., Nevi·ʼimʹ), a nabingbingay iti “Immun-una a Mammadto,” (6) Josue, (7) Uk-ukom, (8) Samuel (Umuna ken Maikadua nagtipon kas maymaysa a libro), (9) Ar-ari (Umuna ken Maikadua kas maymaysa a libro), ken dagiti “Naud-udi a Mammadto,” a nabingbingay pay kas “Kangrunaan” a Mammadto, (10) Isaias, (11) Jeremias ken (12) Ezequiel, ken (13) Sangapulo ket Dua a “Segundario” a Mammadto (maymaysa a libro a buklen ti Oseas, Joel, Amos, Abdias, Jonas, Mikias, Nahum, Habakuk, Sofonias, Haggeo, Zacarias, ken Malakias). Ti maikatlo a benneg naawagan iti Nasantuan a Sursurat (Hagiographa wenno, iti Hebreo, Kethu·vimʹ), mangrugi iti (14) Salmo, (15) Proverbio, ken (16) Job; kalpasanna, ti “Lima a Megilloth” wenno lima nga agsisina a lukot, a dagitoy ket (17) Ti Kanta ni Solomon, (18) Ruth, (19) Un-unnoy, (20) Eclesiastes, ken (21) Ester, a sarunuen ti (22) Daniel, (23) Esdras-Nehemias (nagtipon), ken (24) Cronicas (Umuna ken Maikadua nagtipon kas maymaysa a libro). No dadduma, ti libro ti Ruth naisilpo iti Uk-ukom, ket ti Un-unnoy naisilpo iti Jeremias, iti kasta agbalin a 22 ti dagup dagiti libro, katupag ti bilang dagiti letra iti Hebreo nga alpabeto. Ngem saan a daytoy ti gagangay nga urnos kadagiti Hebreo a Biblia ita.

Iti dadduma a nagkauna a katalogo, naiduma ti pannakaurnos ti Hebreo a Kasuratan. Daytoy ket gapu ta iti daydi a tiempo, ti tunggal libro adda iti maysa a lukot. Kas panangyilustrar: Naikuna iti Talmud ti Babilonia (Bava Batra 14b): “Insuro dagiti Rabbimi: Ti panagsasaganad dagiti Mammadto ket, Josue, Uk-ukom, Samuel, Ar-ari, Jeremias, Ezequiel, Isaias, ken ti Sangapulo ket Dua a Segundario a Mammadto.” (Impatarus da M. Simon ken I. Slotki) Mabalin a daytoy ti mangilawlawag no apay a ti Jeremias umun-una ngem ti Isaias iti sumagmamano a Hebreo a manuskrito a naisurat idiay Alemania ken Francia.

Dagiti Mannurat. Ti intero a Hebreo a Kasuratan ket insurat ken ginupgop dagiti Judio a kamkameng ti nasion a ‘nakaitalkan dagiti sagrado a pammakdaar ti Dios.’ (Ro 3:1, 2) Ket ti kaaduan a paset dagitoy a Kasuratan sakbay ti panawen Kristiano naisuratda iti Hebreo. Ngem adda espesipiko a paspaset a naisurat iti Aramaiko, a kas iti sumaganad: Genesis 31:47; Esdras 4:8 agingga iti 6:18 ken 7:12-26; Jeremias 10:11; Daniel 2:4b agingga iti 7:28. Adda met Aramaiko a sasao a masarakan iti Job, iti sumagmamano a Salmo, Kanta ni Solomon, Jonas, Ester, ken iti Hebreo a paspaset ti Daniel. Adda met makita nga impluensia ti Aramaiko iti libro ti Ezequiel.

Insurat ken ginupgop ni Moises ti umuna a lima a libro ti Biblia, ket sinaruno ti agarup 38 a sabsabali pay a mannurat ken mananggupgop, a pakairamanan da Josue, Samuel, David, Solomon, Isaias, Jeremias, Ezequiel, Daniel, Esdras, ken Nehemias. Nagbiagda iti periodo a nasurok a 1,100 a tawen, manipud maika-16 agingga iti maika-5 a siglo K.K.P., ken nadumaduma ti trabahoda, kas iti pastor, managkopia, gobernador, ari, mammadto, ken padi.

Ti sumagmamano kadagiti mannurat ti Biblia nasaksianda dagiti pasamak nga inlanadda. Kas pagarigan, insurat ni Moises ti maipapan kadagiti kapadasanna iti sanguanan ni Faraon. (Ex 5:1–12:32) Babaen iti napinget a panagsirarak, nangummongda kadagiti piho nga impormasion mainaig iti pakasaritaan manipud kadagiti immun-unan a rekord, kas idi ginupgopda dagiti rekord ti kapuonan. (1Cr 1-9) Ngem adu a banag ti saan a kabaelan a tukoden ti panunot ti tao, kas iti pannakaammo maipapan iti panaguummong dagiti angheliko a buyot idiay langit ken kadagiti palgaak iti tay-ak ti panagipadto. Maammuan laeng dagitoy babaen iti direkta a panangipaltiing ti Dios. Daytoy ken ti naan-anay a panagtutunos ti intero a Kasuratan, numan pay gapuanan ti adu a mannurat iti las-ud ti nakaat-atiddog a tiempo buyogen ti nagduduma a kasasaad a nagbiaganda, paneknekan ken ipakitada a dagiti mannurat ti Biblia pudno a “nagsaoda manipud iti Dios bayat nga idaldalan ida ti nasantuan nga espiritu.”​—2Pe 1:21.

Kanon ti Hebreo a Kasuratan. Kadagiti Bibliatayo ita, ti urnos a pannakaiparang dagiti libro ti Hebreo a Kasuratan ket saan a naibatay iti tiempo a pannakaisuratda. Nagbiag da Joel, Amos, ken Jonas agarup dua a siglo wenno nasursurok pay sakbay da Jeremias, Ezequiel, ken Daniel. Dagiti paulo dagiti libro saanda met a kanayon nga ipalgak no asino ti mannuratda. Kas pagarigan, ti libro ti Job nalawag nga insurat ni Moises; ti libro ti Ruth, insurat ni Samuel. Dagiti detalye maipapan iti tunggal libro, no kaano ken no siasino ti nangisurat iti dayta, ket naibalabala iti “Listaan Dagiti Libro ti Biblia a Nayurnos Sigun iti Pannakalpasda” iti artikulo a BIBLIA. Maipaay kadagiti linaon, kinapateg ken kaipapanan, pammaneknek iti kinaumiso, ken dadduma pay nga impormasion, kitaenyo dagiti artikulo maipapan iti tunggal libro.

Ti kanon ti Hebreo a Kasuratan naan-anay a naipasdeken idi adda ni Jesu-Kristo ditoy daga, kas paneknekan ti sasaona a nailanad iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Kas pagarigan, tinukoyna ti tallo-benneg a pannakaurnos ti Hebreo a Kasuratan idi nagsao maipapan iti “amin a bambanag a naisurat . . . iti linteg ni Moises ken kadagiti Mammadto ken kadagiti Salmo.” (Lu 24:44) Dagiti pasurotna nagsuratda wenno nagsaoda maipapan iti “publiko a pannakaibasa ti Linteg ken dagiti Mammadto,” “Kasuratan,” “linteg ni Moises ken kadagiti Mammadto,” “nasantuan a Kasuratan,” ken “nasantuan a sursurat.”​—Ara 13:15; 18:24; 28:23; Ro 1:2; 2Ti 3:15; kitaenyo ti KANON.

Makapainteres met a maammuan nga awan Apokripa a sursurat a naiserrek iti Hebreo a kanon. Nanipud idi kaaldawan da Esdras ken Malakias, idi maikalima a siglo K.K.P., ti nakompleton a kanon ti Hebreo a Kasuratan nasaluadan ken nasalakniban tapno saan a manayonan iti aniaman a sursurat a mapagduaduaan ti kasasaadda. (Kitaenyo ti APOKRIPA.) Nakaing-inget ti kinaannad dagiti managkopia ti manuskrito, dagidiay naawagan Soferim, nga iti naud-udi a tiempo sinunuan dagiti Masorete.

Idi damo, ti Hebreo a Kasuratan naisurat nga awanan kadagiti bokales wenno puntuasion, ken saan a nabingbingay kadagiti kapitulo ken bersikulo. Idi maikadua a kagudua ti umuna a milenio K.P., dagiti Masorete, a nakaan-annad met a managkopia ti Biblia, nangipasdekda iti sistema dagiti marka ti bokales ken dagiti marka a tuldek kas katulongan iti panagbasa ken panagibalikas.

Pannakaitalimeng ken Pannakayallatiw. Nakaan-annad dagiti Judio a Soferim (eskriba) no maipapan iti panangliklik kadagiti biddut iti panagkopia. Nupay kasta, nangaramidda iti sumagmamano a panangbalbaliw wenno panangatur iti teksto, no ti orihinal a teksto kasla mangipakita iti di panangdayaw iti Dios wenno di panangraem kadagiti pannakabagina, sigun iti kapanunotanda. Iti nasurok a 140 a gundaway, dagiti Judio nga eskriba sinuktanda ti Tetragrammaton (dagiti konsonante a katupag ti nagan a Jehova) tapno mabasa a “Soberano nga Apo” wenno “Dios.”​—Kitaenyo ti apendise ti Rbi8, p. 1562, 1569.

Awan itan dagiti orihinal a surat ti Hebreo a Kasuratan, ngem mabalbalin nga adda 6,000 nga insurat-ima a kopia nga aglaon iti intero a Hebreo a Kasuratan wenno iti pasetna. Ti Nash Papyrus, nga aglaon iti babassit a paset ti Deuteronomio, ken ti adu kadagiti Dead Sea Scroll ket nakopia sakbay ti Kadawyan a Panawentayo. Malaksid kadagiti kopia ti Kasuratan iti Hebreo, adu a bersion ti sakbay panawen-Kristiano a Kasuratan, intero wenno pasetna, ti naaramid iti adu a pagsasao. Ti umuna nga aktual a patarus isu ti Griego a Septuagint, a nangrugi idi agarup 280 K.K.P. Ti Latin a Vulgate ni Jerome aglaon met iti immun-una a patarus ti Hebreo a Kasuratan. Ti New World Translation ti Hebreo a Kasuratan ket naibatay iti maikapito, maikawalo, ken maikasiam nga edision ti Biblia Hebraica ni Rudolf Kittel, a dayta ti nayimprenta nga edision ti Codex Leningrad B 19^A, ti kaunaan a kompleto a manuskrito ti Hebreo a Kasuratan.

Kasta unay a panagregget ti inaramid dagiti kritiko ti Biblia tapno padaksenda ti Hebreo a Kasuratan, nga inawaganda dayta kas parparbo wenno sariugma laeng ken di umiso no mainaig iti pakasaritaan. Babaen ti panangsukimatda iti babassit a detalye ti nadumaduma a libro ti Biblia, inkagumaanda a paneknekan a nadumaduma a tattao ti nangisurat kadagita, a kasla ket tay saan a kabaelan ti maysa a tao ti agsurat iti nasursurok ngem maysa nga estilo ti panagsurat. Naan-anay a di umiso ti kasta nga argumento, ta ti tattao a makapagsurat iti daniw kabaelanda met ti agsurat iti ordinario a salaysay, ket dagiti makapagsurat iti ordinario a salaysay kabaelanda met ti agsurat iti daniw. Ti maysa nga abogado a mangar-aramid iti legal a dokumento alisto ken nalakana laeng a baliwan ti estilona no personal a kapadasan ti isalaysayna. Iparparangarang dagiti kritiko a narabaw ti panagrasrasonda no kunaenda a dagiti nangisurat kadagiti bersikulo a pagparangan ti nagan a Jehova, dagiti minarkaanda iti “J,” ket naiduma kadagiti lallaki a nangisurat kadagiti bersikulo a pagparangan ti titulo a “Dios” (Heb., ʼElo·himʹ), dagiti minarkaanda iti “E.”

Ni K. A. Kitchen, iti Unibersidad ti Liverpool, kunana a kadagiti nagkauna a surat iti Daya, awan makita a pammaneknek a mangpatalged iti ibagbaga dagiti manangitandudo iti dokumentario a teoria nga adu a tattao ti nangisurat iti ibagbaga ti Biblia nga insurat ti maymaysa a mannurat. Kunana pay a nakakatkatawa ti resultana no ti teoriada mayaplikar iti sabsabali pay a nagkauna a surat a kas iti Biblia.​—Ancient Orient and Old Testament, 1968, p. 115.

Kinapateg. Nakapatpateg ti Hebreo a Kasuratan, ta no awan ti kodigo ti linteg, pakasaritaan, ken padpadto dayta, mapagduaduaan koma ti kaipapanan ti adu a linaon ti Kristiano a Griego a Kasuratan. (Lu 24:27, 44) “Ta ti amin a bambanag a naisurat a nasaksakbay naisuratda a pakasursuruantayo.” “Ita dagitoy a banag napagteng kadakuada kas pagulidanan, ket naisuratda a pammakdaar kadatayo a nadatngan dagiti panungpalan dagiti sistema ti bambanag.” (Ro 15:4; 1Co 10:11) Gapuna, dagiti Kristiano a mannurat ti Biblia maulit-ulit a nagadawda kadagiti immun-una a sursurat ti Biblia ken tinukoyda dagita. Iti kastoy a pamay-an, naitultuloy ken napalawa ti adu kadagiti tema ken karkari a nailanad iti Hebreo a Kasuratan. Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, 320 a teksto manipud Hebreo a Kasuratan ti direkta nga inadaw ti Baro a Lubong a Patarus. Sigun iti maysa a listaan nga impablaak da Westcott ken Hort, agarup 890 ti pakadagupan dagiti panagadaw ken panangtukoy.

No awan ti Hebreo a Kasuratan, saantayo koma nga ammo ti adu a detalye maipapan iti namunganayan ti tao, pakaigapuan ti ipapatay, ken iti kari idiay Eden a ti ulo ti Serpiente rumekento ti bin-i ti babai. No awan ti Hebreo a Kasuratan, saantayo koma nga ammo ti adu a detalye maipapan iti bambanag a kas ti Layus ni Noe, no apay a sagrado ti dara, ti tulag ti Dios ken Abraham, dagiti pannakidangadang ni Jehova maipaay iti ili a nakitulaganna, ken ti pakasaritaan ti mangiladawan a teokratiko a pagarian.