“Eware Nana E Rẹ Via Hrọ”
“Jesu [o] te yo kẹ ae nọ: ‘. . . Eware nana e rẹ via hrọ, rekọ urere u ri te he.’ ”—MATIU 24:4-6.
1. Uzoẹme vẹ u re si omai urru?
ABABỌ avro who wo isiuru kpahe uzuazọ ra gbe obaro ra. Koyehọ who re wo isiuru kpahe uzoẹme jọ nọ u si iroro C. T. Russell evaọ 1877. Russell, ọnọ o muọ Watch Tower Society họ, o kere The Object and Manner of Our Lord’s Return. Omobe ewẹ 64 onana o ta kpahe ezihetha Jesu, hayo ẹnyaze obaro riẹ. (Jọn 14:3) Okejọ nọ a jọ Ugbehru Olivi, ikọ na a tẹ nọ kpahe ezihetha ọyena: “Oke ovẹ eware nana ete via, gbe eme ọ rẹ te jọ oka ẹtha ra gbe urere akpọ na?”—Matiu 24:3.
2. Fikieme eriwo sa-sa e jẹ riẹ kpahe oware nọ Jesu ọ ruẹaro riẹ?
2 Kọ whọ riẹ je wo otoriẹ uyo Jesu? A re duku ei evaọ Usiuwoma esa evaọ usu ene na. Profẹsọ D. A. Carson ọ ta nọ: “Izou Ebaibol nọ e mae wha avro họ udevie efeme no vi Matiu 24 gbe ọkpọ riẹ evaọ Mak 13 gbe Luk 21 i tulo ho.” Ọ tẹ kẹ ẹjiroro riẹ—ọfa ọrọ eriwo sa-sa ohwo-akpọ. Evaọ ikpe-udhusoi nọ e vrẹ na, eriwo itieye na jọ buobu i dhesẹ ababọ ẹrọwọ. Ahwo nọ a wo eriwo eyena a be ta nọ Jesu ọ ta eme nọ ma be jọ Usiuwoma na se ku na ha, inọ a fiba eme riẹ, hayo inọ eruẹaruẹ riẹ i rugba ha—eriwo nọ egbavro e whobọ họ. Ọtota jọ ọ tubẹ rehọ ‘ubiẹro ereghẹ-ididi ọ Mahayana-Buddhist’ ro rri Usiuwoma Mak na!
3. Didi eriwo Isẹri Jihova a wo kpahe eruẹaruẹ Jesu na?
3 Wo ohẹriẹ, Isẹri Jihova a jẹ ẹgbagba gbe evaifihọ Ebaibol na rehọ, kugbe eme nọ Jesu ọ ta kẹ ikọ ene nọ e jọ kugbei evaọ Ugbehru Olivi edẹ esa taure o te ti whu na. No anwọ edẹ C. T. Russell ze, ahwo Ọghẹnẹ a wo otoriẹ nọ u vẹ viere no kpahe eruẹaruẹ nọ Jesu ọ jọ etẹe ruẹ na. Evaọ umutho ikpe jọ nọ e vrẹ na, Uwou-Eroro Na u ru eriwo rai kpahe eruẹaruẹ ọnana vẹ viere no. Kọ ovuẹ oyena o da ruọ owhẹ oma no, nọ a be ruẹ okpomahọ riẹ evaọ uzuazọ ra?a Jọ ma kiẹe riwi.
Orugba Idabolo Kẹle Na
4. Eme ọ lẹliẹ ikọ na nọ Jesu kpahe obaro?
4 Ikọ na a riẹ nọ Jesu họ Mesaya na. Fikiere nọ a yo nọ ọ fodẹ uwhu riẹ, ẹkparomatha, gbe ezihetha riẹ, o rẹ sai gbe ai unu nọ, ‘Kọ Jesu o te whu jẹ nyavrẹ no, ẹvẹ o ti ro ru eware igbunu nọ a bi rẹro nọ Mesaya na o ti ru na gba?’ Ofariẹ, Jesu ọ ta kpahe ekuhọ Jerusalẹm gbe etẹmpol riẹ. O rẹ sai gbe ikọ na unu nọ, ‘Okevẹ gbe ẹvẹ oyena o te rọ via?’ Evaọ omodawọ re a wo otoriẹ eware enana, ikọ na a tẹ nọ inọ: “Oke ovẹ eware enana i re ti ruẹ, nọ eware enana kpobi i bi ti ruẹ na eme ọ rẹ te jọ oka?”—Mak 13:4; Matiu 16:21, 27, 28; 23:37–24:2.
5. Ẹvẹ ẹme nọ Jesu ọ ta o ro rugba evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ?
5 Jesu ọ ruẹaro nọ emo e rẹ te jariẹ, ohọwo, eyao, etọ nọ i ti nuhu, omukpahe gbe ekpokpo Ileleikristi, mesaya erue, gbe ewhowho emamọ usi Uvie na evaọ oria kpobi. Kẹsena urere na u te ti te. (Matiu 24:4-14; Mak 13:5-13; Luk 21:8-19) Jesu ọ ta onana evaọ emuhọ ukpe avọ 33 C.E. Evaọ ikpe jọ nọ i lele i rie, ilele ejaja riẹ a rẹ sai vuhumu nnọ eware nọ a ruẹaro rai na i bi ghine rugba evaọ edhere igbunu. Ẹhẹ, ikuigbe i dhesẹ nọ oka na u wo orugba evaọ oke oyena, nọ u su kpohọ ekuhọ uyerakpọ ahwo Ju eva obọ ahwo Rom evaọ 66-70 C.E. Ẹvẹ oyena o rọ via?
6. Eme ọ jọ udevie ahwo Rom gbe Ju na via evaọ 66 C.E.?
6 Evaọ uvewhru ọroro ọ Juda orọ 66 C.E., Otu-Ọwhọ Ju a tẹ wọ ohọre bru otu iroiro Rom evaọ oria adhẹzọ nọ o kẹle etẹmpol na evaọ Jerusalẹm, nọ o wha ozighi fihọ eria efa evaọ ẹkwotọ na. Evaọ obe na History of the Jews, Profẹsọ Heinrich Graetz ọ ta nọ: “Cestius Gallus, ọnọ o rọ owha-iruo riẹ wọhọ Osu Siria re ọ rẹro te egbaẹmo Rom, . . . ọ gbẹ be sai thihakọ ọwọsuọ nọ e wariẹ e riẹ họ họ ababọ owọ nọ ọ rẹ jẹ re ọ dae ji. O te se egbaẹmo riẹ kuku, emọ-ivie nọ e rọ ekẹloma a tẹ rọ unevaze vi egbaẹmo rai lele iei.” Egbaẹmo 30,000 nana a wariẹ Jerusalem họ. Nọ a họre te oria jọ no, ahwo Ju a te sioma hemu, dhere emu igbẹhẹ kẹle etẹmpol na. “Edẹ isoi ususu ahwo Rom a tẹ rọ ovao dhe igbẹhẹ na, rekọ a vẹ dhẹ hemu nọ egbọlọ ahwo Judia e tẹ họrọ ai oma no. Evaọ ẹdẹ avọ ezeza na ọvo a sae rọ tọ abọjọ ugbẹhẹ ofẹ ẹkpẹlobọ-ọre na lafi evaọ aro Etẹmpol na.”
7. Fikieme ilele Jesu a je wo eriwo nọ o wo ohẹriẹ no ahwo Ju buobu?
7 Dai roro epanọ ahwo Ju na a re reghe te, keme anwẹdẹ a wo iroro nọ Ọghẹnẹ ọ te thọ ae gbe okpẹwho ọrẹri rai! Rekọ a vẹvẹ ilele Jesu unu no inọ okpẹtu o rọ obaro Jerusalẹm. Jesu ọ ruẹaro no vẹre nọ: “Edẹ jọ ete tha, nọ ewegrẹ ra e rẹ te tọ ewala wariẹ owhẹ, a vẹ te keria [wariẹ] owhẹ, a re ti je owhẹ nya via eva kabọ kabọ họ. A rẹ te raha owhẹ muotọ jegbọ emọ ra; a rẹ te siọ utho ovo ba ehru o jọ eva ra ha.” (Luk 19:43, 44) Kọ oyena o te jọ ekuhọ ọrọ Ileleikristi nọ e rọ evaọ Jerusalẹm evaọ 66 C.E.?
8. Didi okpẹtu Jesu ọ ruẹaro riẹ, kọ amono họ ‘enọ a salọ’ na nọ a te rọ fiki rai bru edẹ na kpẹre?
8 Okenọ ọ jẹ kẹ ikọ na uyo evaọ Ugbehru Olivi, Jesu ọ ruẹaro nọ: “Keme uye obẹbẹ o rẹ te jọ edẹ eyena utioye nọ o rẹ te jọ nọ emuhọ emama nọ Ọghẹnẹ ọ mae ri te enẹna ha, o gbẹ sae jọ ofa ha. Ogbẹrọnọ Ọnowo o ru edẹ na kpẹre he, a hae sae siwi ohwo ọvo ho; rekọ fiki enọ ọ hae, nọ ọ sanọ e, ọ jẹ kpẹre edẹ eyena.” (Mak 13:19, 20; Matiu 24:21, 22) Fikiere a ti bru edẹ eyena kpẹre a ve siwi “enọ ọ hae” na. Amono a hae? Orọnikọ ahwo Ju aghẹmeeyo na ha enọ e be rọ ugbunu ta nọ a be gọ Jihova rekọ yọ a se Ọmọ riẹ. (Jọn 19:1-7; Iruẹru 2:22, 23, 36) Enọ a ghinẹ salọ evaọ oke oyena họ ahwo Ju gbe enọ e rọ Ju hu nọ i fi ẹrọwọ họ Jesu wọhọ Mesaya gbe Osiwi. Ọghẹnẹ ọ salọ ahwo yena, yọ evaọ Pẹntikọst 33 C.E., ọ rehọ e rai ziọ orẹwho abọ-ẹzi, ‘Izrẹl Ọghẹnẹ.’—Ahwo Galesha 6:16; Luk 18:7; Iruẹru 10:34-45; 1 Pita 2:9.
9, 10. Ẹvẹ a ro bru edẹ ohọre ahwo Rom na “kpẹre,” kọ avọ iyẹrẹ vẹ?
9 Kọ a bru edẹ na “kpẹre” je siwi enọ a wholo nọ a salọ na evaọ Jerusalẹm? Profẹsọ Graetz ọ ta nọ: “[Cestius Gallus] o rri rie fihọ oware areghẹ hẹ re ọ ruabọhọ ohọre uthethei kugbe ahwo udu aruọwha na eva ezi ọyena, nọ oke isoi o be kẹle no na . . . yọ o te jọ bẹbẹ re emuore o te egbaẹmo na obọ. Fikiere o te rri rie fihọ oware iroro re o siuke kpemu.” Oware nọ o jọ Cestius Gallus iroro kpobi kẹhẹ, egbaẹmo Rom a te siuke kpemu no okpẹwho na, ahwo Ju nọ a je le ai a te kpe ahwo riẹ buobu.
10 Oma ukurẹriẹ igbunu ahwo Rom oyena o tẹ kuvẹ kẹ ‘ahwo’ jọ—ilele Jesu nọ e rọ awa evaọ Jerusalẹm—re a zọ. Ikuigbe i dhesẹ nọ okenọ uvẹ onana u rovie fihọ no, Ileleikristi a tẹ dhẹ no ẹkwotọ na. Ẹvẹ onana o rọ imuẹro te inọ Ọghẹnẹ ọ rẹ sae riẹ kpahe obaro na gbe nnọ ọ rẹ gbẹ edhere azọ kẹ egegagọ riẹ! Ghele na, kọ ẹvẹ kpahe ahwo Ju nọ e rọwo ho enọ e daji Jerusalẹm gbe Judia?
Otu Rai A te Rue Riẹ
11. Eme Jesu ọ ta kpahe “oge ọnana”?
11 Ahwo Ju buobu a roro nọ uyero egagọ rai, nọ o rọ etẹmpol na, o te jọ ribri. Rekọ Jesu ọ ta nọ: “Wha jọ ure ojo rehọ uwuhrẹ riẹ: nọ egha riẹ e be nwane lọhọ, jẹ be ta ebe, wha vẹ riẹ nọ uvewhru o kẹle ino. Whaọ, ere, nọ wha ruẹ eware enana kpobi, wha riẹ nọ o kẹle [ino], makọ unuẹthẹ. Uzẹme mẹ ta kẹ owhai, oge ọnana ọ rẹ te vrẹ hẹ bẹsenọ eware enana kpobi e te gba no. Ehru gbe akpọ e rẹ te vrẹ rekọ eme mẹ e rẹ te vrẹ hẹ.”—Matiu 24:32-35, ẹjẹlẹ ibieme na ọmai.
12, 13. Ẹvẹ ilele na a wo otoriẹ eme Jesu kpahe “oge ọnana”?
12 Evaọ ikpe nọ i su ruọ 66 C.E., Ileleikristi a ruẹ abọ buobu oka na nọ i rugba—emo, ohọwo, makọ ewhowho ọgaga ọrọ emamọ usi Uvie na. (Iruẹru 11:28; Ahwo Kọlọsi 1:23) Rekọ, okevẹ urere na o te rọ ze? Eme họ otofa eme Jesu nọ ọ ta nọ: “Oge ọnana [Griki, ge·ne·aʹ] ọ rẹ te vrẹ hẹ”? Evaọ unuẹse buobu Jesu o se otu ọwọsuọ ahwo Ju na, kugbe isu egagọ na, “oge oyoma ibrẹnwae.” (Matiu 11:16; 12:39, 45; 16:4; 17:17; 23:36) Fikiere, okenọ ọ wariẹ jọ Ugbehru Olivi na ta kpahe “oge ọnana,” orọnikọ ọ be ta kpahe uyẹ ahwo Ju evaọ ikuigbe kpobi hi; yọ orọnikọ ilele riẹ ọ be fodẹ hẹ, dede nọ a rọ “otie-ahwo nọ a sanọ rehọ.” (1 Pita 2:9) Yọ orọnikọ Jesu ọ be ta nọ “oge ọnana” yọ etoke jọ họ.
13 Ukpoye, Jesu ọ be ta kpahe ahwo Ju ewọsuọ oke oyena enọ e te ruẹ orugba oka nọ ọ kẹ na. Kpahe ẹme ọ “oge ọnana” eva Luk 21:32, Profẹsọ Joel B. Green o muẹrohọ nọ: “Evaọ Usiuwoma avọ Esa na, ‘oge ọnana’ (gbe eme nọ i tho rie) i dhesẹ oghẹrẹ ahwo nọ a be wọso ẹjiroro Ọghẹnẹ. . . . [U dhesẹ] ahwo nọ a be rọ uzou uveghe kiemu ku ẹjiroro Ọghẹnẹ.”b
14. Eme “oge” ọyena ọ ruẹ, rekọ ẹvẹ oware nọ u te Ileleikristi na u ro wo ohẹriẹ?
14 Oge ọgeva ọrọ ahwo ọwọsuọ Ju nọ a te ruẹ orugba oka na họ enọ e te jẹ ruẹ ekuhọ na. (Matiu 24:6, 13, 14) Yọ ere o ghinẹ via! Evaọ 70 C.E., egbaẹmo Rom a te zihe ze, avọ Titus, ọmọzae Vespasian ovie-ologbo na, nọ ọ karo kae. A rẹ ruọ unu gbiku uye-oruẹ ahwo Ju enọ a wariẹ kohọ okpẹwho na ha.c Flavius Josephus ọnọ ọ r’ẹro ruẹ oware nọ o via na ọ niyẹrẹ nọ okenọ ahwo Rom a raha okpẹwho na, ole ahwo Ju 1,100,000 a whu, a te mu 100,000 kpohọ igbo, ibuobu rai a whu uwhu oja ọrọ ohọwo hayo evaọ afe-aroza ahwo Rom. Evaọ uzẹme, ukpokpoma 66-70 C.E. na họ onọ o mae rro kpobi nọ Jerusalẹm gbe uyerakpọ ahwo Ju na a rẹro ruẹ no hayo nọ o te wariẹ via kẹ ae he. Ẹvẹ u wo ohẹriẹ te kẹ Ileleikristi nọ i yo unuovẹvẹ eruẹaruẹ Jesu enọ e dhẹ no Jerusalẹm evaọ okenọ egbaẹmo Rom a kuomarẹriẹ no evaọ 66 C.E.! A “siwi” Ileleikristi nọ a wholo, enọ “a sanọ” na evaọ 70 C.E.—Matiu 24:16, 22.
Orugba Ọfa Ọ Be Tha
15. Ẹvẹ o sai ro mu omai ẹro nnọ eruẹaruẹ Jesu i ti wo orugba ologbo ọfa nọ 70 C.E. ọ tẹ vrẹ no?
15 Rekọ, orọnikọ etẹe o jọ kuhọ họ. Vẹre, Jesu o dhesẹ nọ okenọ a tẹ raha okpẹwho na no, ọ te rehọ odẹ Jihova tha. (Matiu 23:38, 39; 24:2) O te ru onana vẹ viere evaọ aruọruẹ riẹ evaọ Ugbehru Olivi na. Nọ ọ fodẹ ‘uye ulogbo’ nọ o be tha na no, ọ tẹ ta nọ Kristi erue e te roma via, erẹwho na a ve ti thihi Jerusalẹm h’otọ evaọ oke krẹkri. (Matiu 24:21, 23-28; Luk 21:24) Kọ o sae jọ nọ orugba ọfa, ologbo, ọ be tha? Izẹme na i dhesẹ ere. Nọ ma tẹ rehọ Eviavia 6:2-8 (onọ a kere evaọ okenọ uye Jerusalẹm evaọ 70 C.E. na o vrẹ no) rọ wawo Matiu 24:6-8 gbe Luk 21:10, 11, ma rẹ ruẹ nọ ẹmo, ohọwo, gbe ẹyao nọ e mae rro e rọ obaro. Orugba ologbo ọrọ eme Jesu enana ọ be roma via anwọ Ẹmo Akpọ I ze evaọ 1914.
16-18. Eme ma rẹro nọ o te wariẹ via?
16 Anwọ ikpe buobu na, Isẹri Jihova a wuhrẹ no inọ orugba ọgbọna ọrọ oka na u dhesẹ nnọ ‘uye ulogbo’ o gbẹ rọ obaro. “Oge” omuomu ọnana ọ te ruẹ uye oyena. O wọhọ nọ oka emuhọ o te jariẹ (ọraha egagọ erue kpobi), wọhọ epanọ ohọre Gallus ọrọ 66 C.E. u muọ uye na họ evaọ Jerusalẹm na.d Kẹsena, nọ umuoke jọ nọ a fodẹ hẹ o tẹ vrẹ no, urere na o vẹ ze—ọraha nọ o ti te eria kpobi evaọ akpọ na, nọ o te wọhọ onọ o via evaọ 70 C.E. na.
17 Jẹ ta kpahe uye nọ o rọ obaro mai kẹle na, Jesu ọ ta nọ: “Uye obẹbẹ edẹ eyena [orọ ọraha egagọ erue] o tẹ nwane [vrẹ no], ọre o ve ti bi, ọvẹre o gbe ti lo [ho], isi i re ti kie no ehru tha, egaga obọ ihru i re ti nuhẹ; kẹsena oka Ọmọ ohwo o [vẹ] te via eva obọ ehru, kẹsena evẹrẹ akpọ na kpobi a ve ti bruenu, a rẹ te ruẹ Ọmọ ohwo nọ ọ te tha eva ehru igho obọ ehru avọ ogaga gbe oruaro ulogbo.”—Matiu 24:29, 30.
18 Fikiere, Jesu omariẹ ọ ta nọ “uye obẹbẹ edẹ eyena o tẹ nwane” vrẹ no, eware igbunu obehru e te roma via. (Wawo Joẹl 2:28-32; 3:15.) Onana o te jọ igbunu je guegue ahwo-akpọ aghẹmeeyo te epanọ a ti ro “bruenu.” Ahwo buobu “a re ti kie ewawa fiki ozọ gbe fiki ẹruore eware nọ e bete tha akpọ na.” Rekọ o te jọ ere kẹ Ileleikristi uzẹme he! Enana a te ‘kpare izou rai keme esiwo rai ọ kẹle ino.’—Luk 21:25, 26, 28.
Ẹdhoguo Ọ rọ Obaro!
19. Ẹvẹ ma rẹ rọ riẹ okenọ ohare igodẹ gbe ewe na u ti ro rugba?
19 Muẹrohọ nnọ Matiu 24:29-31 o ruẹaro nnọ (1) Ọmọ ohwo ọ te tha, (2) ẹtha ọnana ọ te jọ avọ oruaro ulogbo, (3) enjẹle na a te jọ kugbei, yọ (4) erua akpọ na kpobi a te rue riẹ. Jesu ọ wariẹ eme enana evaọ ohare igodẹ gbe ewe na. (Matiu 25:31-46) Fikiere, ma rẹ sai ku ei họ nnọ ohare onana u kie kpahe etoke nọ uye na o tẹ vrẹ no, nọ Jesu ọ te tha avọ enjẹle riẹ ọ vẹ kerria agbara-uvie riẹ kẹ ẹdhoguo. (Jọn 5:22; Iruẹru 17:31; wawo 1 Ivie 7:7; Daniẹl 7:10, 13, 14, 22, 26; Matiu 19:28.) Amono a ti ro guẹdhọ, kọ eme o ti noi ze? Ohare na u dhesẹ nọ Jesu ọ te rẹriẹ ovao ku erẹwho kpobi, epaọ ẹsenọ a rọ aro agbara-uvie obọ odhiwu riẹ.
20, 21. (a) Eme ọ te via kẹ igodẹ ohare Jesu na? (b) Eme ọ te via kẹ ewe na evaọ obaro?
20 A te hẹriẹ ezae gbe eyae nọ e wọhọ igodẹ fihọ ofẹ obọze aruoriwo Jesu. Fikieme? Keme a rehọ uvẹ rai ru ewoma kẹ inievo riẹ—Ileleikristi nọ a wholo, enọ i ti w’obọ evaọ Uvie obọ odhiwu Kristi. (Daniẹl 7:27; Ahwo Hibru 2:9–3:1) Rọwo kugbe ohare na, ima Ileleikristi buobu nọ e wọhọ igodẹ a vuhu inievo abọ-ẹzi Jesu mu no je bi ruiruo re a thọ ae uke. Fikiere, “otu obuobu” na a wo ẹruore Ebaibol ọrọ ẹzọ vrẹ ‘uye ulogbo’ na a vẹ jẹ rria bẹdẹ bẹdẹ evaọ Aparadase, abọ otọakpọ Uvie Ọghẹnẹ.—Eviavia 7:9, 14; 21:3, 4; Jọn 10:16.
21 Ẹvẹ ukuhọ riẹ u ti wo ohẹriẹ te kẹ ewe na! A dhesẹ i rai eva Matiu 24:30 wọhọ nọ a bi “bruenu” evaọ okenọ Jesu ọ tẹ ze. Yọ a re ghine bruenu, keme okioye yọ a wo odẹ ọ ẹsiọ ọrọ emamọ usi Uvie na no, ẹwọsuọ ilele Jesu, gbe ẹsalọ akpọ nọ ọ be vrẹ na. (Matiu 10:16-18; 1 Jọn 2:15-17) Jesu—orọnikọ olele riẹ jọ evaọ otọakpọ họ—ọ te ta ahwo nọ ewe na a rọ. Ọ ta kpahe ae nọ: ‘Enana i re ti kpohọ ọraha ebẹdẹ bẹdẹ.’—Matiu 25:46.
22. Abọ eruẹaruẹ Jesu vẹ u fo nọ ma re roro kpahe?
22 Ẹnyaharo mai evaọ otoriẹ eruẹaruẹ nọ e rrọ Matiu izou 24 gbe 25 na i siuru gaga. Ghele na, abọ eruẹaruẹ Jesu jọ ọ riẹ nọ u fo nọ ma re muẹrohọ—‘oware aghọ ọraha nọ u dikihẹ oria ọrẹri.’ Jesu ọ tudu họ ilele riẹ awọ re a dhesẹ orimuo kpahe onana re a ruẹrẹ oma họ kẹ owojẹ. (Matiu 24:15, 16) Eme họ “oware aghọ” onana? Okevẹ u ro dikihẹ oria ọrẹri na? Kọ ẹvẹ u ro w’obọ kpahe uzuazọ mai obọnana gbe orọ obaro? Uzoẹme n’otha na u ti duobọ te enana.
[Footnotes]
a Rri izoẹme uwuhrẹ evaọ ikere Uwou-Eroro Na erọ February 15, 1994; October 15 gbe November 1, 1995 (erọ Oyibo); gbe ivẹ ọsosuọ na evaọ September 1, 1996.
b Ọwena-isukulu Britain G. R. Beasley-Murray o muẹrohọ nọ: “Ẹme na ‘oge ọnana’ ọ rẹ jọ ẹbẹbẹ kẹ efeme he. Dede nọ uzẹme o rọ inọ genea evaọ Griki ọsosuọ u dhesẹ eyẹ, emọ, jẹ rọ ere dhesẹ uyẹ, . . . evaọ [Septuagint ọ Griki na] o mae fa ẹme Hibru na dôr, nọ otofa riẹ o rọ ukpe, unuikpe ohwo-akpọ, hayo oge ọrọ otu ohwo. . . . Evaọ eme nọ Jesu ọ ta, o wọhọ nọ ẹme na o wo otofa akuava: evaọ abọjọ, u re dhesẹ otu oke Jesu, evaọ abọdekọ u dhesẹ ọkparesuọ ọgaga.”
c Evaọ obe riẹ History of the Jews, Profẹsọ Graetz ọ ta nọ ẹsejọ ahwo Rom a jẹ hae kare erigbo 500 veghe ẹdọvo. A gbẹre abọ ahwo Ju efa a te vi ai zihe kpohọ okpẹwho na. Didi uzuazọ a jẹ jọ obei yeri? “Ugho u ku aghae riẹ fiẹ no, keme a jẹ sae rehọ iẹe dẹ emu hu. Ahwo a jẹ họre fihọ emuore nọ ọ mae tọtọ je gbo kpobi, ẹmẹbe gheghe, oviẹ arao, hayo emuore uku-adẹ nọ a re gbolo kẹ erakọ. . . . Ore ori ahwo nọ a je dhe ewhuewhu nọ a je ki hi o jẹ wha ẹyao ze, ahwo a je whu fiki ẹyao, ohọwo gbe ẹmo.”
d Uzoẹme n’otha na u ti duobọte uye obaro onana.
Kọ Whọ Kareghẹhọ?
◻ Didi orugba Matiu 24:4-14 o wo evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na?
◻ Evaọ oke ikọ na, ẹvẹ a ro bru edẹ na kpẹre je siwi uwo, wọhọ epanọ a ruẹaro riẹ eva Matiu 24:21, 22?
◻ Eme họ “oge” nọ a fodẹ eva Matiu 24:34 na?
◻ Ẹvẹ ma rọ riẹ nọ aruọruẹ Ugbehru Olivi na o ti wo orugba ọfa, ọnọ ọ mae rro?
◻ Okevẹ gbe ẹvẹ ohare igodẹ gbe ewe na u ti ro rugba?
[Picture on page 18]
Ẹmema Titus evaọ Rom, bi dhesẹ egbo nọ a jọ ọraha Jerusalẹm kwa
[Credit Line]
Soprintendenza Archeologica di Roma