Uzou Avọ Ezeza
Ẹferevia Igbunu O Ure Ulogbo Na
1. Eme ọ via kẹ Nebukadneza ovie na, kọ didi enọ o kpare ze?
JIHOVA ọ kẹ Nebukadneza ovie na uvẹ re ọ jọ osu akpọ. Wọhọ osu Babilọn, o wo efe buobu, emuore ọghaghae, uwou-ovie urirẹ—oware iwo kpobi nọ ọ gwọlọ. Rekọ idudhe na, a te hrẹ riẹ kpotọ. Fiki oruẹ nọ ọ jẹ mọ, Nebukadneza o te je ru wọhọ arao! Nọ a lei no emẹjẹ uvie gbe ikpiwou riẹ no, ọ tẹ jẹ rria obọ ẹwọ jẹ re ẹbe wọhọ eruẹ. Eme ọ wha okpẹtu ọnana ze? Kọ eme jabọ ma je roro kpahe iẹe?—Wawo Job 12:17-19; Ọtausiuwoma Na 6:1, 2.
OVIE NA Ọ KẸ ORIDE NA ORRO
2, 3. Didi isiuru ovie Babilọn o wo kẹ ahwo riẹ, kọ ẹvẹ o rri Ọghẹnẹ Oride na?
2 U kri hi nọ oruẹ riẹ u kpo no, Nebukadneza o te vi iyẹrẹ igbunu ọrọ oware nọ o via na nya oria esuo riẹ kpobi wariẹ. Jihova ọ kẹ Daniẹl ọruẹaro na ẹgba re ọ rawo okerefihotọ ọgbagba eviavia enana. Ọ rọ eme enana muhọ: “Obe ukere Nebukadineza ovie na ro se ahwo kpobi, erẹwho gbe evẹrẹ kpobi; nọ e rọ akpọ na kpobi: Udhedhẹ u te owhai! Uwoma re me dhesẹ eka gbe eware urirẹ nọ Ọghẹnẹ nọ ọ mai kpehru o ru kẹ omẹ. Ẹvẹ eka riẹ e ro te, ẹvẹ igbenu riẹ e ro te! Uvie riẹ uvie ebẹdẹ bẹdẹ, isuẹsu riẹ e rẹ jọ no oge te oge.”—Daniẹl 4:1-3.
3 Ahwo nọ a jọ otọ esuo Nebukadneza a jọ “akpọ na kpobi”—uvie riẹ o nyate abọ buobu akpọ na nọ Ebaibol o kere kpahe. Kpahe Ọghẹnẹ Daniẹl, ovie na ọ ta nọ: “Uvie riẹ uvie ebẹdẹ bẹdẹ.” Ẹvẹ eme eyena e kpare Jihova kpehru te nya Uvie Babilọn soso duwu! Ofariẹ, onana họ orọ avivẹ nọ a dhesẹ kẹ Nebukadneza no inọ Uvie Ọghẹnẹ ọvo họ onọ o rọ ribri, nọ u re dikihẹ “bẹdẹ.”—Daniẹl 2:44.
4. Kpahe Nebukadneza, ẹvẹ eware “eka gbe eware urirẹ” Jihova i ro muhọ?
4 Eme họ “eware urirẹ” nọ “Ọghẹnẹ nọ ọ mai kpehru” o ru? Enana i muhọ evaọ eware nọ ovie na ọ rọ ẹro ruẹ no wọhọ epanọ ọ ta: “Mẹ, Nebukadineza me wo ufuoma gbe [ọruẹriọ] eva uwou gbe ighẹ mẹ. Mẹ tẹ wezẹ ewezẹ nọ i mu omẹ ozọ; epanọ me ro kiẹzẹ evaọ ehwa mẹ, ẹrẹriẹ gbe eruaruẹ na i te mu omẹ ọwhewhe.” (Daniẹl 4:4, 5) Eme ovie Babilọn na o ru kpahe ewezẹ idhọvẹ nana?
5. Ẹvẹ Nebukadneza o rri Daniẹl, kọ fikieme?
5 Nebukadneza o zizie ezae iwareghẹ Babilọn ọ tẹ ta ewezẹ na kẹ ae. Rekọ rri epanọ a kie te! Ọvuọvo ọ sae f’otọ ewezẹ na ha. Okerefihotọ na o te fibae nọ: “Uwhremu na Daniẹl o te bru omẹ ze ọnọ a se Beltesheza ọnọ a se kpahe ẹdhọ mẹ, ọnọ ẹzi edhọ ọrẹri na ọ rọ oma, koyehọ mẹ ta ewezẹ na kẹ ẹe.” (Daniẹl 4:6-8) Odẹ okọto nọ a kẹ Daniẹl họ Bẹltẹshaza, yọ ọghẹnẹ ọrue nọ ovie na o se “ẹdhọ mẹ” na họ Bel hayo Nebo hayo Marduk. Fikinọ ọ rọwo eghẹnẹ buobu, Nebukadneza o rri Daniẹl wọhọ ọnọ “ẹzi edhọ ọrẹri na ọ rọ oma.” Yọ fiki ọkwa Daniẹl wọhọ osu ọ ezae iwareghẹ Babilọn kpobi, ovie na o te sei wọhọ “olori ebo-erayẹ na.” (Daniẹl 2:48; 4:9; wawo Daniẹl 1:20.) Rekọ, Daniẹl ohwo ẹrọwọ na o gbabọ kẹ egagọ Jihova re o ru uruemu emajiki hi.—Iruo-Izerẹ 19:26; Iziewariẹ 18:10-12.
URE ULOGBO JỌ
6, 7. Ẹvẹ whọ rẹ sai dhesẹ oware nọ Nebukadneza ọ jọ ewezẹ riẹ ruẹ?
6 Eme họ ewezẹ imuozọ ovie Babilọn na? Nebukadneza ọ ta nọ: “Nọ me kiẹzẹ eva ehwa mẹ eruaruẹ nọ mẹ ruẹ na ena: me ri mẹ tẹ ruẹ ure nọ u dikihẹ evaọ akpọ; nọ u kpehru thọ esiwa. Ure na o tẹ ro jẹ ga oma, yọ u kpehru te obọ odhiwu, nọ a rẹ jọ oka akpọ na kpobi ruẹ. Ebe riẹ i wo eru avọ ibi buobu, eva riẹ emu ọrọ kẹ ahwo kpobi. Erawo ẹwọ na a tẹ rehọ otọ riẹ ru oria eriosehọ, erawo ora i ve kiemu egha riẹ, gbe ahwo kpobi etẹe a jẹ kuọ oma rai.” (Daniẹl 4:10-12) Wọhọ epanọ a niyẹrẹ, Nebukadneza o wo isiuru gaga kpahe ire sida ilogbo erọ Lebanọn, ọ rẹ nya e rue rae, o te je bru ite rai jọ ziọ Babilọn. Rekọ ọ te ruẹ oghẹrẹ ure nọ ọ jọ ewezẹ riẹ ruẹ na ha. U ‘dikihẹ udevie akpọ na,’ a rẹ jọ akpọ soso rue riẹ, yọ o be mọ ibi te epanọ o be rọ ko ahwo kpobi.
7 Etenẹ ewezẹ na e jọ kuhọ họ, keme Nebukadneza o fibae nọ: “Ri, mẹ tẹ jọ eruaruẹ eva ehwa nọ me kiẹzẹ ruẹ ororoke ọrẹri nọ o no obọ odhiwu ze. O te bo gaga ọ tẹ ta enẹ, ‘Kie ure na fihọ otọ re who bru egha riẹ no, re whọ hrọrọ ebe riẹ no, jọ erawo-ẹwọ i no otọ riẹ, jẹ vaha ibi riẹ; re erawo ora i no egha riẹ. Re whọ se ehri riẹ ba e vi no otọ, re whọ rehọ ifi itehru gbe erọ ẹroo rọ gbae yawọ ẹbe-ọboba nọ ọ rọ evaọ ẹwọ na. Jọ ewhrọwhrọ ehru i kie ku ei; re avọ erawo ẹwọ akpọ na a gbẹ jọ.”—Daniẹl 4:13-15.
8. Ono họ “ororoke” na?
8 Ahwo Babilọn a wo ẹkẹ iroro egagọ rai kpahe emama izi iwoma gbe iyoma. Rekọ ono họ “ororoke,” hayo irọwa, nọ o no odhiwu ze na? Fikinọ a se rie “ọrẹri,” ọ rọ ẹnjẹle okiẹrẹe nọ o dikihẹ kẹ Ọghẹnẹ. (Wawo Olezi 103:20, 21.) Dai roro enọ nọ i bi kpokpo udu Nebukadneza! Fikieme a je kie ure onana fih’otọ? Didi ewoma ọ riẹ re a rehọ egba uteru gbe ẹroo whaha orro ehri ure na? Evaọ uzẹme, iruo vẹ ehri ure na gheghe o wo?
9. Eme ororoke na ọ ta, kọ didi enọ e roma via?
9 Ma riẹ nọ akpọ o gbe Nebukadneza unu nọ o yo eme efa ororoke na: “Jọ iroro riẹ i no e rọ ohwo no, re o wo iroro arawo; je yoma vi [arawo] asiahrẹ. Uzi iroroke na, a ti ro bru oziẹ na, ẹjiroro ẹme ọrẹri ọvo na, oye e nọ erọ uzuazọ kpobi a rẹ te rọ riẹ nọ Ọnọ ọ mai kpehru kpobi ọye o bi su uvie ahwo, ọye ọ rẹ rọ kẹ ọnọ o je rie, ọ vẹ rehọ ọnọ ọ mae kpotọ kpobi ro mu kẹ ahwo.” (Daniẹl 4:16, 17) Ehri ure u re wo udu ohwo-akpọ nọ o rẹ jọ eva riẹ kie he. Whaọ, ẹvẹ a sae rọ rehọ udu arao kẹ ehri ure? Eme họ ‘eke ihrẹ’ na? Kọ ẹvẹ enana kpobi i ro kpomahọ isuẹsu evaọ “uvie ahwo”? Evaọ uzẹme, Nebukadneza ọ gwọlọ riẹ.
USI UYOMA KẸ OVIE NA
10. (a) Wọhọ epanọ o rọ Ikereakere na, eme ire e rẹ sai dikihẹ kẹ? (b) Eme a rehọ ure ulogbo na dhesẹ?
10 Nọ o yo ewezẹ na no, akpọ o te gbe Daniẹl unu, ozọ u te mu ei. Nọ Nebukadneza ọ kpakpa iẹe re ọ f’otọ riẹ, ọruẹaro na ọ tẹ ta nọ: “Olori mẹ, ewezẹ na e [jọ] kẹ enọ i mukpahe owhẹ gbe otọ riẹ o [jọ] kẹ iwegrẹ ra! Ure nọ whọ ruẹ na, nọ o ro jẹ ga oma na . . . , yọ owhẹ, O, Ovie, nọ ọ ro avọ ogaga. Oruaro ra o ro je kpehru te odhiwu, isuẹsu ra i te je te oka akpọ na.” (Daniẹl 4:18-22) Evaọ Ikereakere na, a rẹ sae rehọ ire dhesẹ ahwo, isu, gbe ivie. (Olezi 1:3; Jerimaya 17:7, 8; Izikiẹl, uzou avọ 31) Wọhọ ure ulogbo orọ ewezẹ riẹ na, Nebukadneza ọ vọ “avọ ogaga” wọhọ osu ogaga akpọ. Rekọ a rehọ ure ulogbo na dhesẹ ‘isuẹsu akpọ soso,’ nọ u kpomahọ uvie ahwo-akpọ kpobi. Fikiere u dikihẹ kẹ esuo ehrugbakpọ Jihova, maero onọ u w’obọ kpahe otọakpọ na.—Daniẹl 4:17.
11. Ẹvẹ ewezẹ ovie na i ro dhesẹ nọ ọ te ruẹ enwene ehrẹ-kpotọ?
11 Enwene omovuọ o be hẹrẹ Nebukadneza. Nọ ọ jẹ riobọ kpohọ enwene ọnana, Daniẹl o te fibae nọ: “Oria nọ whẹ ovie whọ [jẹ] ruẹ ororo-oke nọ ọ rọ ọrẹri ọvo na, nọ o bi no obọ ehru ze otọ, nọ ọ ta nọ, ‘Kie ure na fihọ otọ whọ raha iẹe, re whọ se [ehri] riẹ ba evi no otọ, whọ rehọ ifi itehru gbe eroo thuru ie mu ẹbe ọboba nọ ọ rọ ẹwọ na; re ewhrọwhrọ ehru i kie ku ei; re avọ erawo ẹwọ a gbẹ ria, re o yoma vi erao ẹwọ isiahrẹ na’; onana họ otọ riẹ, O Ovie: Onana uzi Ọnọ Ọ mai kpehru kpobi, nọ u bru ovie na olori mẹ ze.” (Daniẹl 4:23, 24) Uzẹme, o gwọlọ aruọwha re a rehọ ovuẹ oyena kẹ ovie ọgaga na!
12. Eme ọ be te via kẹ Nebukadneza?
12 Eme ọ te via kẹ Nebukadneza? Dai roro epanọ oma u ru rie nọ Daniẹl o fibae nọ: “A re ti le owhẹ no udevie ahwo, whẹ avọ erawo ẹwọ a gbẹte ria; a re ti ru owhẹ re ẹbe wọhọ eruẹ, ewhrọwhrọ ehru i ve ti kie ku owhẹ, jegbe isiahrẹ whọ rẹte jọ oghẹrẹ uzuazọ onana, bẹsenọ whọ te rọ riẹ nọ Ọnọ Ọ mai kpehru kpobi ọye o bi su uvie ahwo, jẹbe rọ kẹ ọnọ ọ were riẹ.” (Daniẹl 4:25) Ẹsejọhọ makọ iletu Nebukadneza a ti ‘lei no udevie ahwo.’ Kọ ithuru-erao gbe ithuru-igodẹ ohrọ a te sẹro riẹ? Ijo, keme Ọghẹnẹ ọ ta riẹ no inọ Nebukadneza ọ te rria kugbe “erawo ẹwọ,” be re ẹbe.
13. Eme ewezẹ ure na u dhesẹ nọ o te via kẹ ọkwa Nebukadneza wọhọ osu akpọ?
13 Wọhọ epanọ a kie ure na fihọ otọ na, a ti gele Nebukadneza no isuẹsu akpọ—rekọ evaọ omoke krẹ. Daniẹl ọ ta nọ: “Epanọ a je uzi nọ, a vi ehri-ure na no ha na, uvie ra u re ti muẹro kẹ owhẹ, no umuo no who ro vuhumu nọ Ọghẹnẹ o bi suẹ.” (Daniẹl 4:26) Evaọ ewezẹ Nebukadneza, a nyasiọ ehri-ure nọ a kie fihọ otọ no na ba, dede nọ a gba riẹ re o seba ẹrro. Epọvo na, “ehri-ure” ovie Babilọn o ti kiọkọ, dede nọ a te gbae re o siọ iruo ba “isiahrẹ.” Ọkwa riẹ wọhọ osu akpọ o te jọ wọhọ ehri-ure nọ a rọ ẹgba gba na. O te jọ kọkọ bẹsenọ eke ihrẹ e te vrẹ no. Jihova o ti ru ei re uvumọ ohwo ọ siọ ẹta Nebukadneza ba ẹrehọ wọhọ osu Babilọn evaọ etoke ọyena, dede nọ ọmọ riẹ nọ a re se Evilmẹrodak o dikihẹ kẹe wọhọ osu.
14. Eme Daniẹl ọ tudu họ Nebukadneza nọ o ru?
14 Fiki oware nọ a ruẹaro riẹ kpahe Nebukadneza na, Daniẹl ọ tẹ rehọ aruọwha tuduhọ nọ: ‘Fikiere, O, Ovie, rehọ ohrẹ mẹ na; rehọ ẹrẹreokie sioma no eva imuemu ra gbe iruthọ ra, whọ rehọ ohrọ-oriọ rukẹ enọ a kienyẹ, otiẹsejọ ufuoma ra o rẹte jọ krẹkri.’ (Daniẹl 4:27) Otẹrọnọ Nebukadneza o re kurẹriẹ no edhere emuemu ọwọsuọ gbe omoya riẹ, ẹsejọhọ eware i ti nwene kẹe. Whaọ, enwene ikpe-udhusoi akuava nọ e vrẹ, u no Jihova eva ze inọ ọ rẹ raha okpẹwho Asiria, Ninẹve, rekọ o ru ere he keme ovie gbe ahwo riẹ a kurẹriẹ. (Jona 3:4, 10; Luk 11:32) Kọ ẹvẹ kpahe Nebukadneza omoya? Kọ o ti nwene idhere riẹ?
ORUGBA ỌSOSUỌ EWEZẸ NA
15. (a) Didi uruemu Nebukadneza o gbe bi dhesẹ? (b) Eme ibieme nọ a kere fihọ itho i dhesẹ kpahe iruẹru Nebukadneza?
15 Nebukadneza ọ ruabọhọ omoya. Okenọ ọ jẹ jọ ehru uwou-ovie na nya emerae 12 nọ ewezẹ ure na e vrẹ no, o te je seha nọ: “Kọ ogbẹrọnọ Babilọn ologbo na ọnọ . . . mẹ rehọ ogaga bọ rọkẹ oria-ẹria uvie rọkẹ oruaro [adhẹẹ] mẹ na”? (Daniẹl 4:28-30) Nimrọd họ ohwo nọ ọ fa Babilọn (Bebẹl), rekọ Nebukadneza họ ọnọ ọ kẹ riẹ oruaro. (Emuhọ 10:8-10) Evaọ ekere riẹ jọ, o seha nọ: “Nebukadneza, Ovie Babilọn, ọnọ ọ ruẹrẹ Esagila gbe Ezida họ, mẹ ọmọ Nabopolassar. . . . Mẹ bọ igbẹhẹ Esagila jẹ rọ ogaga kẹ Babilọn jẹ rehọ odẹ esuo mẹ mu bẹdẹ bẹdẹ.” (Archaeology and the Bible, ọnọ George A. Barton o kere, 1949, ẹwẹ-obe avọ 478-479) Ekere ọfa o ta kpahe etẹmpol 20 nọ ọ ruẹrẹ jẹ wariẹ bọ. The World Book Encyclopedia o ta nọ: “Evaọ otọ esuo Nebukadneza, Babilọn o zihe ruọ ovojọ evaọ ikpewho nọ e mai woma evaọ akpọ anwae na. Evaọ okerefihotọ riẹ, ọthobọ ọ rẹ rọ fodẹ iruẹru ẹmuofio riẹ, rekọ o re kere kpahe ebabọ riẹ gbe ovao nọ ọ rẹriẹ ku eghẹnẹ Babilọnia. Nebukadneza họ ọnọ ọ bọ Egbọ Babilọn Nọ i re Veghe na, ovo jọ evaọ usu Igbunu Ihrẹ Akpọ Anwae na.”
16. Ẹvẹ a bi ti ro hrẹ Nebukadneza kpotọ obọnana?
16 Epanọ o seha te kẹhẹ, a bi ti ru oma vo Nebukadneza omoya na kẹle. Enẹ ekere nọ a kẹ ẹzi na o ta: “Nọ ovie na ọ gbẹrọ ẹme na ẹta na, uru u te no obọ ehru ze; ‘O Ovie Nebukadineza, whẹ a ta riẹ kẹ: Uvie na u no obọ ra no. A reti le owhẹ no udevie ahwo, oria ẹria ra o rẹte jọ kugbe erawo ẹwọ; a ve ti ru owhẹ re ẹbe wọhọ eruẹ, [eke ihrẹ] gbagba e te vrẹ; bẹsenọ whọ te rọ riẹ nọ ọnọ Ọ mai kpehru o bi suẹ uvie ahwo jẹ rọkẹ enọ e were riẹ.’”—Daniẹl 4:31, 32.
17. Eme ọ via kẹ Nebukadneza omoya na, kọ oghẹrẹ uyero vẹ u kpomahọ iẹe kẹle na?
17 Nebukadneza ọ tẹ nwani mu oruẹ họ ẹmọ. Nọ a lei no udevie ahwo no, o te mu ẹbe họ ẹre “wọhọ eruẹ.” Nọ ọ jọ udevie erao ẹwọ na, orọnikọ ọ kerria oria ovo jọ evaọ ehru ẹbe ọrọrọ, jẹ riakpọ kuoma ha. Evaọ Iraq ọgbọna, oria nọ a jọ tọ ku ọraha Babilọn, evaọ oke uvo, ẹroro na ọ rẹ ga te idigri Celsius 50 oke uriri u ve dhẹ te epanọ oma o rẹ rọ kẹle edhẹmu dede. Ababọ ohwo nọ ọ be sẹro riẹ je kpoma fihọ kẹ ẹroro gbe edhedhẹ na, eto ithethei Nebukadneza, nọ e zare ku e tẹ te wọhọ ileli ugo yọ ikpe-ituabọ gbe ikpe-ituawọ riẹ e tẹ te wọhọ ituabọ evra. (Daniẹl 4:33) Ẹvẹ omovuọ na o rro te kẹ osu akpọ omoya nana!
18. Evaọ etoke eke ihrẹ na, eme ọ via kpahe agbara-uvie Babilọn?
18 Evaọ ewezẹ Nebukadneza, a ko ure ulogbo na fihọ otọ a tẹ jẹ gba ehri-ure na re o seba ẹrro evaọ eke ihrẹ na. Epọvo na, a si Nebukadneza “no eva agbara-uvie riẹ” okenọ Jihova o ru ei moruẹ. (Daniẹl 5:20) Koyehọ, onana u nwene udu ovie na no orọ ohwo kpohọ orọ eruẹ. Ghele na, Jihova ọ rawo agbara-uvie Nebukadneza kẹe bẹsenọ eke ihrẹ na i re kuhọ no. Nọ Evilmẹrodak o je su egọmeti na kẹe, Daniẹl ọ tẹ jọ wọhọ “osu evaọ ubrotọ Babilọn soso, jegbe ọnọ owouzou ekiroro Babilọn soso.” Egbẹnyusu Hibru esa riẹ a te je w’obọ evaọ esuo iruẹru ẹkwotọ na. (Daniẹl 1:11-19; 2:48, 49; 3:30) Imane enana nọ e rọ igbo na a jẹ hẹrẹ eziheze ọ Nebukadneza ziọ agbara-uvie riẹ wọhọ ovie aruro ọnọ o wuhrẹ no inọ “ọnọ Ọ mai kpehru o bi suẹ uvie ahwo jẹ rọkẹ enọ e were riẹ.”
EZIHETHA NEBUKADNEZA
19. Nọ Jihova o zihe ereghẹ Nebukadneza sei no, eme ovie Babilọn na o ti vuhumu?
19 Jihova o zihe ereghẹ Nebukadneza ze evaọ ekuhọ eke ihrẹ na. Kẹsena nọ o je vuhu Ọghẹnẹ Oride na mu, ovie na ọ tẹ ta nọ: “Koyehọ evaọ urere riẹ, Mẹ, Nebukadineza mẹ tẹ kpare aro kpehru, je gbe iroro mẹ i te zihe bru omẹ ze, mẹ [tẹ] kpẹwẹ Ọnọ Ọ mai kpehru, . . . jẹ rehọ ujiro avọ adhẹe kẹ ọnọ Ọ rẹ ria bẹdẹ bẹdẹ; isuẹsu riẹ e rẹ jọ rite ebẹdẹ uvie riẹ o rẹ jọ no oge te oge; a gbe kele ahwo nọ a be ria akpọ na gbe oware ovo ho; o te ru oreva riẹ kẹ ogbotu odhiwu gbe enọ e rọ otọ akpọ na; ohwo ọvo ọ rọ nọ ọ rẹ sae da obọ riẹ jẹ hẹ hayo nọ ọ rẹ ta kẹ e nọ, ‘Nọ eme who ru na?’” (Daniẹl 4:34, 35) Ẹhẹ, Nebukadneza o te vuhumu inọ Oride na họ ghinọ Osu Okpehru evaọ uvie ahwo-akpọ.
20, 21. (a) Ẹvẹ esino ẹgba ẹroo na no ehri-ure ewezẹ na u ro kiehọ oware nọ o via kẹ Nebukadneza? (b) Eme Nebukadneza ọ ta, kọ onana u zihe i rie ruọ ọgegagọ Jihova?
20 Okenọ Nebukadneza o zihe ziọ agbara-uvie riẹ no, o tẹ wọhọ nọ a hiolo ẹgba ẹroo nọ a rọ gba ehri-ure ewezẹ na no. Kpahe ezihetha riẹ, ọ ta nọ: “Evaọ oke-oke oyena, areghẹ mẹ o te zihe bru omẹ ze; jegbe oruaro uvie mẹ, adhẹẹ gbe eru mẹ i te bru omẹ ze. Ekiroro gbe enọ i wo omẹ e tẹ gwọlọ omẹ. A tẹ jẹ wariẹ rehọ omẹ mu evaọ uvie mẹ, a te je ru omẹ ro vi ere.” (Daniẹl 4:36) Otẹrọnọ iletu riẹ jọ i je rri ovie ọruẹ na vo vẹre, enẹna a be “gwọlọ” iẹe evaọ orugba ẹjiroro riẹ.
21 Eware “eka gbe eware urirẹ” nọ Ọghẹnẹ Oride na o ru i gbunu kẹhẹ! U re gb’omai unu hu inọ ovie Babilọn nọ a zihe ze no na ọ ta nọ: “Enẹna mẹ, Nebukadineza, ọ tẹ rehọ ujiro avọ oruaro gbe adhẹẹ rọ kẹ Ovie Odhiwu; keme iruo riẹ kpobi i woma gbe idhere riẹ i kiete; enọ ebe nya oma oruoro ọ sae ru ai kpotọ.” (Daniẹl 4:2, 37) Rekọ, eva-efa itieye na i ru Nebukadneza zihe ro ọgegagọ Jihova nọ o no orẹwho Egedhọ ze he.
KỌ IMUẸRO AKPỌ E RIẸ?
22. Didi ẹyao ahwo jọ a bi ro dhesẹ oruẹ Nebukadneza na, rekọ eme ma rẹ riẹ kpahe oware nọ o wha oruẹ riẹ ze?
22 Ahwo jọ a dhesẹ oruẹ Nebukadneza no wọhọ ẹyao-ewezẹ. Enẹ obe ofeme uwou-imu jọ o ta: “ẸYAO-EWEZẸ . . . nọ a rehọ no [lyʹkos], lupus, adaka; [anʹthro·pos], homo, ohwo ze. A rehọ odẹ onana kẹ ẹyao ahwo nọ a roro nọ a re nwene kpohọ arao, gbe enọ e rẹ raro kele urru hayo ubo, oma hayo uruemu arao ọyena. Ahwo nana a re roro nọ a nwene kpohọ adaka no, arakọ hayo ologbo; ẹsejọ je kpohọ eruẹ, wọhọ epanọ o via kẹ Nebukadneza na.” (Dictionnaire des sciences médicales, par une société de médicins et de chirurgiens, Paris, 1818, Uko avọ 29, ẹwẹ-obe avọ 246) Oka ẹyao-ewezẹ i tho erọ oke oruẹ Nebukadneza. Nọ o rọnọ Ọghẹnẹ họ ọnọ ọ wha ẹyao iroro riẹ ze na, a rẹ sae rehọ iẹe dhesẹ ẹyao jọ nọ a riẹ nẹnẹ hẹ.
23. Isẹri akpọ gheghe vẹ e rrọ kpahe oruẹ Nebukadneza?
23 John E. Goldingay, ọwena-isukulu, ọ fodẹ eware buobu nọ e wọhọ oruẹ Nebukadneza gbe ezihetha riẹ. Wọhọ oriruo, ọ ta nọ: “Ibieme jọ nọ a kere fihọ ekpala-itho e t’ẹme fodẹ oruẹ Nebukadneza, yọ ẹsejọ jẹ kpahe Babilọn nọ o ghoro seba.” Goldingay ọ fodẹ obe jọ nọ a re se “Ithatho Job ọ Babilọn” jẹ ta nnọ “o kẹ imuẹro ọwhọkuo Ọghẹnẹ, ẹyao, ehrẹ-kpotọ, ẹgwọlọ otofa ewezẹ idudu, ekie fihotọ wọhọ ure, egbolo fihọ otafe, ẹbe ọriọ, ababọ otoriẹ, wọhọ eruẹ, ame o ku kuo ọrọ Marduk, ikpe-ituabọ ithethei, edi eto, ẹgba ifi, eziheze nọ o ro jiri ọghẹnẹ.”
EKE IHRẸ NỌ I KPOMAHỌ OMAI
24. (a) Eme ure ulogbo ewezẹ na u dhesẹ? (b) Eme a whaha evaọ eke ihrẹ na, kọ ẹvẹ o rọ via?
24 Wọhọ epanọ a rehọ ure ulogbo na dhesẹ na, Nebukadneza o dikihẹ kẹ isuẹsu akpọ. Rekọ kareghẹhọ, ure na u dikihẹ kẹ isuẹsu nọ e rro gaga vi ovie Babilọn kpekufiẹ. U dikihẹ kẹ esuo ehrugbakpọ ọrọ Jihova, “Ovie Odhiwu” na, maero kpahe otọakpọ na. Taure ahwo Babilọn a tẹ te raha Jerusalẹm, uvie nọ ehri riẹ o jọ okpẹwho oyena avọ Devidi gbe ereuku riẹ nọ e kerria “agbara uvie ỌNOWO” na u dikihẹ kẹ esuo okpehru Ọghẹnẹ kpahe otọakpọ na. (1 Iruẹru-Ivie 29:23) Ọghẹnẹ omariẹ o kie esuo ọyena fihọ otọ jẹ rehọ egba gbae evaọ 607 B.C.E. nọ ọ rehọ Nebukadneza rọ raha Jerusalẹm. Esuo Ọghẹnẹ kpahe otọakpọ na nọ u no uvie uyẹ Devidi ze u te brudhe evaọ eke ihrẹ na. Ẹvẹ eke ihrẹ enana i theri te? Okevẹ i ro muhọ, kọ eme o kpokahọ ekuhọ rai?
25, 26. (a) Evaọ orọ Nebukadneza, ẹvẹ ‘eke ihrẹ’ na i theri te, kọ fikieme whọ jẹ ta ere? (b) Evaọ orugba ologbo riẹ, ẹvẹ gbe okevẹ ‘eke ihrẹ’ na i ro muhọ?
25 Evaọ etoke oruẹ Nebukadneza, “eto oma riẹ i [te] theri te ileli ugo, [ikpituawọ] riẹ e tẹ wọhọ e rọ evra.” (Daniẹl 4:33) Onana u theri vrẹ edẹ hayo eka ihrẹ. Efafa buobu i se nọ “isiahrẹ,” yọ oghẹrẹ ofa họ “oke (ribri) nọ a ve fihọ” hayo “etoke.” (Daniẹl 4:16, 23, 25, 32) Orọ (Septuagint) ọ Griki Anwae jọ nọ o fẹnoma u se nọ “ikpe ihrẹ.” Josephus, ogbiku ahwo Ju ọrọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na, ọ rehọ ‘eke ihrẹ’ na wọhọ “ikpe ihrẹ.” (Antiquities of the Jews, Obe avọ 10, Uzou avọ 10, edhe avọ 6) Yọ ewena-isukulu Hibru jọ a rri “eke” enana no wọhọ “ikpe.” “Ikpe ihrẹ” họ oghẹrẹ nọ An American Translation, Today’s English Version, i se rie, gbe efafa ọ James Moffatt.
26 U re vevẹ, “isiahrẹ” ọ Nebukadneza i dikihẹ kẹ ikpe ihrẹ ekele-ọvẹrea. Evaọ eruẹaruẹ, ukpe u wo edẹ 360, hayo emerae 12 yọ amara ọvuọvo o wo edẹ 30. (Wawo Eviavia 12:6, 14.) Fikiere ‘eke ihrẹ’ hayo ikpe ihrẹ ovie na e rọ edẹ 360 ẹko 7, hayo edẹ 2,520. Rekọ ẹvẹ kpahe orugba ologbo ọrọ ewezẹ riẹ? ‘Eke ihrẹ’ eruẹaruẹ na i theri vi edẹ 2,520 gheghe. Eme ọ Jesu i dhesẹ onana via: “Ahwo Egedhọ a re ti thihi Jerusalem họ otọ, bẹsenọ oke ahwo Egedhọ na o rẹ te gba.” (Luk 21:24) ‘Ethihi’ ọyena o muhọ evaọ 607 B.C.E. okenọ a raha Jerusalẹm, yọ uvie otọakpọ Ọghẹnẹ u te serihọ evaọ Juda. Kọ okevẹ ethihi h’otọ na o ti ro kuhọ? Evaọ okenọ a ti ro “zihe eware kpobi tha,” okenọ esuo Ọghẹnẹ ọ te rọ wariẹ dhesẹ oma via evaọ otọakpọ na ẹkwoma Jerusalẹm ẹwoho, Uvie Ọghẹnẹ.—Iruẹru 3:21.
27. Fikieme whọ jẹ sae ta nọ ‘eke ihrẹ’ nọ i muhọ evaọ 607 B.C.E. na i kuhọ evaọ 2,520 gheghe he?
27 Otẹrọnọ ma kele edẹ 2,520 gheghe no ọraha Jerusalẹm evaọ 607 B.C.E., oria nọ oyena o rẹ rehọ omai te kpobi họ 600 B.C.E., yọ Ikereakere na e ta uvumọ oware kpahe ukpe oyena ha. Makọ evaọ 537 B.C.E., okenọ ahwo Ju nọ e jọ igbo vẹre a zihe ziọ Juda, esuo okpehru Jihova o dhesẹ oma via evaọ otọakpọ họ. Ere o jọ keme Zerubabẹl, ọreuku agbara-uvie Devidi, orọnikọ a rehọ e riẹ mu ovie he rekọ ọba gheghe ọrọ ofẹ Juda nọ o jọ otọ Pasia.
28. (a) Uzi vẹ a re fihọ iruo kpahe edẹ 2,520 erọ ‘eke ihrẹ’ eruẹaruẹ na? (b) Ẹvẹ ‘eke ihrẹ’ eruẹaruẹ na i theri te, kọ edẹ vẹ i kpokahọ emuhọ gbe ekuhọ rai?
28 Nọ ‘eke ihrẹ’ na e rọ eke gheghe he na, ma rẹ rehọ edẹ 2,520 ruiruo lele uzi Ikereakere na: “Ẹdẹ ọvo ẹgbukpe.” A rehọ uzi onana ruiruo evaọ eruẹaruẹ kpahe okenọ ahwo Babilọn a rọ wariẹ Jerusalẹm họ. (Izikiẹl 4:6, 7; wawo Ikelakele 14:34.) ‘Eke ihrẹ’ nọ egaga Egedhọ i ti ro su otọakpọ na ababọ omadhehọ Uvie Ọghẹnẹ u te theri te ikpe 2,520. I muhọ avọ ọraha Juda gbe Jerusalẹm evaọ ukpe ekele-ọvẹre avihrẹ na (Tishri 15) ọrọ 607 B.C.E. (2 Ivie 25:8, 9, 25, 26) No oke yena rite 1 B.C.E. yọ ikpe 606. Ikpe 1,914 nọ i kiọkọ na i no oke oyena ze rite 1914 C.E. Fikiere ‘eke ihrẹ’ na, hayo ikpe 2,520, i kuhọ evaọ Tishri 15, hayo October 4/5, 1914 C.E.
29. Ono họ “ọnọ ọ mae kpotọ kpobi,” kọ eme Jihova o ru re ọ rehọ iẹe mu?
29 Ukpe yena “oke ahwo Egedhọ na” u ro rugba, Ọghẹnẹ ọ tẹ rehọ isuẹsu na kẹ “ọnọ ọ mae kpotọ kpobi”—Jesu Kristi—ọnọ ewegrẹ riẹ a rri fihọ tọtọtọ te epanọ a tube ro kpei dede. (Daniẹl 4:17) Re ọ rehọ Ovie Mesaya na kerria agbara-uvie, Jihova ọ rra egba uteru gbe ẹroo ẹwoho na no “ehri-ure” ọrọ esuo okpehru riẹ no. Kọ enẹ Ọghẹnẹ Oride na ọ rọ kuvẹ re ‘okakọ’ uvie o dhẹ noi ze wọhọ imuẹro esuo okpehru Ọghẹnẹ kpahe otọakpọ na ẹkwoma Uvie obọ odhiwu riẹ nọ o rọ abọ Ọreuku Devidi nọ ọ mae rro kpobi, Jesu Kristi. (Aizaya 11:1, 2; Job 14:7-9; Izikiẹl 21:27) Ẹvẹ ma re yere Jihova te kẹ ekuhọ evawere ọnana jẹ rọ kẹ ẹferevia igbunu ọ ure ulogbo na!
[Oruvẹ-obotọ]
a Ukpe ekele-ọvẹre ọ rẹ rehọ edẹ 11 kpẹre vi ẹgbukpe. Re ukpe ekele-ọvẹre o ruẹse rọwo kugbe ẹgbukpe, a fi amara avọ 13 ọrọ edẹ 29 họ kugbe ikpe jọ asiahrẹ evaọ etoke ikpe 19.
EME WHO VUHUMU?
• Eme ure ulogbo ewezẹ Nebukadneza na u dhesẹ?
• Eme ọ via kẹ Nebukadneza evaọ orugba ọsosuọ ọrọ ewezẹ ure na?
• Nọ ewezẹ riẹ i rugba no, didi eva Nebukadneza ọ fa?
• Evaọ orugba ologbo ọrọ eruẹaruẹ ewezẹ ure na, ẹvẹ ‘eke ihrẹ’ na i theri te, kọ okevẹ i ro muhọ je kuhọ?
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 83]
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 91]