ბაალი

[პატრონი, ბატონი]

1. ბენიამინელი იეიელის მეოთხე ვაჟი (1მტ. 8:29, 30; 9:35, 36).

2. რეუბენელი, რომლის ვაჟი ბეერაჰი ტიგლათფილესერ III-ს მიერ გადასახლებულთა შორის იყო (1მტ. 5:5, 6, 26).

3. სიმონელთა ერთ-ერთი ქალაქი იუდას ტერიტორიაზე, სავარაუდოდ, იგივე ბაალათ-ბეერი და სამხრეთის რამა (ნეგები) (1მტ. 4:32, 33 შდრ. იეს. 19:8-თან).

4. ბიბლიაში ებრაული სიტყვა ბაʽალ შემდეგი მნიშვნელობებით გამოიყენება: 1) ქმარი, როგორც ცოლის პატრონი (დბ. 20:3, სქ.), 2) მიწის მეპატრონე (იეს. 24:11, სსგ), 3) „ხალხთა პატრონები“ (ეს. 16:8), 4) „მოკავშირეები [სიტყვასიტყვით შეთანხმების მფლობელები, ბატონები]“ (დბ. 14:13), 5) ქონების პატრონი (გმ. 21:28, 34; 22:8), 6) ვინმე ან რამე, რომელიც ფლობს მისი ბუნებისთვის, ხელობისთვის, საქმისთვის ან სხვ. დამახასიათებელ რამეს, მაგალითად: მშვილდოსანი (სიტყვასიტყვით ისრების პატრონი) (დბ. 49:23), მევალე (სიტყვასიტყვით თავისი ხელის ვალის პატრონი) (კნ. 15:2), „ვინც ადვილად რისხდება“ (სიტყვასიტყვით რისხვის პატრონი) (იგ. 22:24), „მოწინააღმდეგე სასამართლოზე“ (სიტყვასიტყვით სამართლის პატრონი) (ეს. 50:8), 7) იეჰოვა (ოს. 2:16), 8) ცრუღმერთები (მსჯ. 2:11, 13).

სიტყვა ჰაბბაʽალ ცრუღმერთ ბაალის აღსანიშნავად გამოიყენება, ხოლო ბეʽალიმ მიუთითებს სხვადასხვა ადგილობრივ ღვთაებაზე, რომლებსაც კონკრეტული ადგილის ბატონ-პატრონად თვლიდნენ.

სიტყვა „ბაალი“ მხოლოდ ერთხელ გვხვდება ქრისტიანულ-ბერძნულ წერილებში, კერძოდ, რომაელების 11:4-ში. მის წინ დგას ბერძნული მდედრობითი სქესის არტიკლი ჰე. ბერძნულ სეპტუაგინტასა და რომაელების 11:4-ში მდედრობითი სქესის არტიკლის გამოყენების შესახებ ჯონ ნიუტონი ბაალის თაყვანისმცემლობისთვის მიძღვნილ თავის ნარკვევში აღნიშნავს: „ებრაულ ენაში ის მამრობითი სქესისაა [ჰაბბაʽალ], უფალი, სეპტუაგინტაში კი [ჰე ბაალ]= ქალბატონი; ოს. 2:8; სფ. 1:4-სა და ახალ აღთქმაში რომაელების 11:4-ში. ჰერმაფროდიტი ანუ ორსქესიანი ღვთაების აღვირახსნილი თაყვანისცემის დროს მამაკაცები ზოგჯერ ქალის სამოსს იცვამდნენ, ქალები კი კაცის სამოსში იმოსებოდნენ და ხელში იარაღს იმარჯვებდნენ“ (Ancient Pagan and Modern Christian Symbolism, თ. ინმანი, 1875, გვ. 119).

ზოგჯერ იეჰოვასაც „ბაალი“ ეწოდებოდა იმ გაგებით, რომ ის იყო ისრაელი ერის პატრონი ანუ ქმარი (ეს. 54:5). განდგომილი ისრაელებიც ზოგჯერ იეჰოვას ბაალთან აიგივებდნენ. ამას ცხადყოფს ოსიას წინასწარმეტყველება, რომლის თანახმად მოვიდოდა დრო, როცა გადასახლებიდან დაბრუნებული ისრაელი მოინანიებდა და იეჰოვას თავის პატრონს (ბაალს, სსგ) კი აღარ უწოდებდა, არამედ ქმარს. კონტექსტიდან ჩანს, რომ სიტყვა „ბაალი“, რომელიც ისრაელებს ცრუ ღმერთთან ჰყავდათ გაიგივებული, აღარასოდეს დასცდებოდა მათ ბაგეს (ოს. 2:9—17). ის უარყოფითი კონოტაცია, რომელიც ებრაულმა სიტყვა „ბაალმა“ შეიძინა (ასოცირებულია ბაალის აღვირახსნილ თაყვანისცემასთან) ზოგის აზრით იმის მიზეზი გახდა, თუ რატომ გამოიყენა მეორე სამუელის დამწერმა ეშბაალისა და მერიბ-ბაალის ნაცვლად იშ-ბოშეთი და მეფიბოშეთი (ბოშეთ სირცხვილს ნიშნავს) (2სმ. 2:8; 9:6; 1მტ. 8:33, 34; იხ. იშ-ბოშეთი).

ბაალის თაყვანისცემა. ბაალის შესახებ, გარდა იმ ბიბლიური მუხლებისა, რომლებშიც ის მოიხსენიება, ბევრი არაფერი იყო ცნობილი, ვიდრე უგარითში (ამჟამინდელი რას-შამრა, სირიის სანაპირო, კუნძულ კვიპროსის ჩრდ.-აღმ. კიდის მოპირდაპირე მხარე) ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად მრავალი რელიგიური დანიშნულების ნივთი და ასობით თიხის ფირფიტა არ აღმოაჩინეს. ვარაუდობენ, რომ რას-შამრას ტექსტების სახელწოდებით ცნობილი ეს უძველესი არტეფაქტები შეიცავს ლიტურგიულ ტექსტებს, რომლებსაც რელიგიური დღესასწაულების მონაწილეები წარმოთქვამდნენ.

რას-შამრას ტექსტებში ბაალს (ჰქვია აგრეთვე ალიანი [გაბატონებული] ბაალი) „ზაბული [მთავარი], მიწის უზენაესი მბრძანებელი“ და „ღრუბელთა მხედარი“ ეწოდება. ეს აღწერილობა შეესაბამება იმ სახეს, რომლითაც ბაალი ჰყავდათ გამოსახული — მარჯვენა ხელში ეპყრა კეტი ან კომბალი, მარცხენაში კი მეხის მსგავსი დაკლაკნილი შუბი. ის აგრეთვე გამოისახებოდა რქიანი მუზარადით, რაც ხარის, ნაყოფიერების სიმბოლოსთან მის უშუალო კავშირზე მიანიშნებს.

ჩვეულებრივ გვიანი აპრილიდან სექტემბრამდე პალესტინაში წვიმა თითქმის არ იცის. წვიმის სეზონი ოქტომბერში იწყება და მთელ ზამთარს გრძელდება აპრილამდე, რაც მცენარეულობის სიუხვეს განაპირობებს. სეზონების ცვლა და მასთან დაკავშირებულ ციკლურ მოვლენებს ღმერთებს შორის გაუთავებელი დაპირისპირებებით ხსნიდნენ. წვიმების შეწყვეტა და მცენარეების გახმობა იმას ნიშნავდა, რომ მოთმა (სიკვდილისა და უნაყოფობის ღვთაება) ბაალზე (წვიმისა და ნაყოფიერების ღვთაება) გაიმარჯვა და ეს უკანასკნელი იძულებული გახდა მიწის სიღრმეში მიმალულიყო. წვიმების სეზონის დაწყება ბაალის გაცოცხლებას მოასწავებდა. ბაალი ცოცხლდებოდა თავისი დის, ანათის მოთზე გამარჯვების წყალობით და ძალაუფლებას იბრუნებდა. ბაალის შეწყვილება ცოლთან, სავარაუდოდ, აშთორეთთან უხვმოსავლიანობის მომასწავებელი იყო.

მიწათმოქმედი და მესაქონლე ქანაანელები მიიჩნევდნენ, რომ თუ იმიტაციური ხასიათის ნაყოფიერების რიტუალში მიიღებდნენ მონაწილეობას, ღმერთებს მათ მიერ გათამაშებული სცენების წაბაძვისკენ აღძრავდნენ. მათი აზრით ეს რიტუალი აუცილებელი იყო მოსავლისა და ნახირის გასამრავლებლად, აგრეთვე გვალვის, კალიების შემოსევისა თუ სხვა უბედურებების თავიდან ასაცილებლად. ასე რომ, ბაალის გაცოცხლებას, მისი ძალაუფლების დაბრუნებასა და თავის ცოლთან შეწყვილებას ქანაანელები აღვირახსნილი რიტუალებითა და ორგიებით აღნიშნავდნენ.

ქანაანის ყველა ქალაქში ადგილობრივი მფარველი ბაალის სახელზე აგებული ტაძარი იდგა. ტაძრებსა თუ ახლომდებარე გორებზე აღმართულ სამლოცველოებში, ეგრეთ წოდებულ მაღლობებზე, მსახურებას მღვდლები ასრულებდნენ (შდრ. 2მფ. 17:32). სამლოცველოებში შესაძლოა ბაალის ქანდაკებები და გამოსახულებები იყო, ხოლო გარეთ სამსხვერპლოებთან ქვის სვეტები (შესაძლებელია ბაალის ფალოსური სიმბოლოები), ქალღმერთ აშერას წმინდა ბოძები და სასაკმევლეები იდგა (შდრ. 2მტ. 34:4—7; იხ. წმინდა ბოძი). მაღლობებზე მეძავი კაცები და ქალები მსახურობდნენ. რიტუალურ მეძაობას თან ახლდა ბავშვების მსხვერპლშეწირვა (შდრ. 1მფ. 14:23, 24; ოს. 4:13, 14; ეს. 57:5; იერ. 7:31; 19:5). ბაალს ქანაანელები სახლის ბანზეც სცემდნენ თაყვანს, საიდანაც ხშირად მოჩანდა მათი ღმერთისთვის აღვლენილი შესაწირავის ბოლი (იერ. 32:29).

არსებობს იმის დამამტკიცებელი ფაქტებიც, რომ ბაალი და ქანაანის პანთეონის სხვა ღმერთები თუ ქალღმერთები მათი თაყვანისმცემლების ცნობიერებაში ზოგიერთ ციურ სხეულთან ასოცირდებოდა. მაგალითად, რას-შამრას ტექსტებში ერთგან მოხსენიებულია „დედოფალ შაფაშისა (მზე) და ვარსკვლავების“ შესაწირავი, სხვაგან კი — „მზისა და დღის მხედრობა“.

საგულისხმოა, რომ ციური სხეულებისა და ბაალის თაყვანისმცემლობას შორის არსებულ კავშირზე ბიბლიის არაერთი მუხლი მიგვანიშნებს. ისრაელის სამეფოს თავნება ხალხზე წმინდა წერილებში ვკითხულობთ: „მიატოვეს იეჰოვას, თავიანთი ღვთის მცნებები ... თაყვანს სცემდნენ ცის მთელ ლაშქარს და ბაალს ემსახურებოდნენ“ (2მფ. 17:16). იუდას სამეფოში კი შიგ იეჰოვას ტაძარში ჰქონდათ „ბაალისთვის, წმინდა ბოძისთვის და ცის მთელი ლაშქრისთვის გაკეთებული ნივთები“. გარდა ამისა, მთელ იუდაში „შესაწირავს უბოლებდნენ ბაალს, მზეს, მთვარეს, ზოდიაქოს თანავარსკვლავედებსა და ცის მთელ ლაშქარს“ (2მფ. 23:4, 5; 2მტ. 33:3; იხ. აგრეთვე სფ. 1:4, 5).

ყველა დასახლებას თავისი ბაალი ჰყავდა. ადგილობრივ ბაალს ხშირად იმ სახელს არქმევდნენ, რითაც ის მხარე იყო ცნობილი. მაგალითად, ფეორის ბაალს (ბაალ-ფეორი), რომელსაც მოაბელები და მიდიანელები ეთაყვანებოდნენ, სახელი ფეორის მთის სახელწოდების მიხედვით დაერქვა (რც. 25:1—3, 6). ადგილობრივი ბაალების სახელები მოგვიანებით ამავე დასახლებებს დაერქვა. მაგალითად: ბაალ-ხერმონი, ბაალ-ხაცორი, ბაალ-ცეფონი, ბამოთ-ბაალი. მართალია, ადგილობრივი ბაალი ბევრი იყო, მაგრამ ოფიციალურად ქანაანელებისთვის მხოლოდ ერთი ღმერთი, ბაალი არსებობდა.

რა გავლენა იქონია ბაალის თაყვანისმცემლობამ ისრაელზე?

ბიბლია ბაალის თაყვანისმცემლობის თემას დასაწყისშივე ეხება, თუმცა პატრიარქების პერიოდში ბაალის ზნედაცემული კულტი იმ დონეზე არ იყო აყვანილი, როგორც მაშინ, როცა ისრაელები ქანაანის მიწაზე შევიდნენ (შდრ. დბ. 15:16; 1მფ. 21:26). პირველ მინიშნებას ბაალის კულტის შესახებ ქალაქი აშთორეთ-კარნაიმი გვაძლევს, რადგან, სავარაუდოდ, მას სახელი აშთორეთის, ბაალის ცოლის სახელის მიხედვით ეწოდა (დბ. 14:5, სსგ). ვიდრე ისრაელები წითელ ზღვას გადაკვეთდნენ, უდაბნოდან მოჩანდა მხარე, რომელსაც ბაალ-ცეფონი ეწოდებოდა (გმ. 14:2, 9). სინას მთაზე ღმერთმა მოსეს ქანაანელებთან დაკავშირებით კონკრეტული მითითებები მისცა: მათ უნდა დაენგრიათ მათი სამსხვერპლოები, დაემტვრიათ მათი წმინდა სვეტები და აეჩეხათ მათი წმინდა ბოძები (გმ. 34:12—14). ამრიგად, აღთქმულ მიწაზე ყველაფერი, რაც ბაალის კულტს უკავშირდებოდა, უნდა აღმოეფხვრათ.

მოაბის ველზე დაბანაკებული ისრაელების დასანახად მეფე ბალაკმა ბალაამი ბამოთ-ბაალში [ნიშნავს „ბაალის მაღლობებს“] მიიყვანა (რც. 22:41). ისრაელების დაწყევლის წარუმატებელი მცდელობის შემდეგ ბალაამმა ბალაკს ურჩია, ფეორის ბაალის თაყვანისმცემელი ქალების მეშვეობით ეცდუნებინა ისინი და მეძაობასა და კერპთაყვანისმცემლობაში ჩაეთრია. ათასობით ისრაელი აჰყვა ცდუნებას და სიცოცხლეს გამოესალმა (რც. 22:1—25:18; გმც. 2:14).

ისრაელებმა არც მწარე გამოცდილებიდან ისწავლეს რამე და არც მოსესა და იესო ნავეს ძის გაფრთხილებას ათხოვეს ყური (კნ. 7:25, 26; იეს. 24:15, 19, 20). დასახლდნენ რა ქანაანის მიწაზე, დარჩენილ ქანაანელებს დაუწყეს მიბაძვა იმ იმედით, რომ საქონელი და მოსავალი მოუმრავლდებოდათ. ამავე დროს თავი იეჰოვას თაყვანისმცემლებად მოჰქონდათ. იესო ნავეს ძის სიკვდილის შემდეგ მასიური განდგომილება დაიწყო (მსჯ. 2:11—13; 3:5—8). ხალხი სამსხვერპლოებს, ბოძებსა და ბაალის სხვა ატრიბუტებს თავიანთ მინდვრებში დგამდა. სავსებით დასაშვებია, ისრაელები მეზობელი ქანაანელების რჩევა-დარიგებასაც ისმენდნენ, თუ როგორ ესიამოვნებინათ თავ-თავიანთი მხარის „ბატონისთვის“, ბაალისთვის. ისინი ბაალისადმი მიძღვნილ სექსუალურ აღვირახსნილობაშიც ჩაებნენ, რის გამოც იეჰოვამ ისინი მტერს ჩაუგდო ხელში.

თუმცა, როცა ხალხი იეჰოვას უბრუნდებოდა, გულმოწყალე იეჰოვა მათ მსაჯულების ხელით მტრისგან ათავისუფლებდა. ერთ-ერთი მსაჯული იყო გედეონი, რომლის სახელიც იერუბაალად (ნიშნავს „დაე ბაალმა დაიცვას თავი [შეედავოს]“) შეიცვალა (მსჯ. 6:25—32; 1სმ. 12:9—11). მაგრამ იმ პერიოდში ბაალის კულტის ერთხელ და სამუდამოდ მოშორება მაინც ვერ მოხერხდა (მსჯ. 8:33; 10:6). ხალხი ბაალს სამუელის სიკვდილის შემდეგაც აღმერთებდა, თუმცა ბიბლია გვამცნობს, რომ სამუელის თხოვნით ხალხმა ბაალები და აშთორეთები მოიშორა და მხოლოდ იეჰოვას მსახურება დაიწყო (1სმ. 7:3, 4).

მართალია სოლომონის მეფობის უკანასკნელ წლებამდე ბაალის კულტი არ იხსენიება, გამორიცხული არ არის, რომ ადგილ-ადგილ მას კვლავ ეთაყვანებოდნენ. როცა სოლომონმა ცოლად წარმართი ქალები მოიყვანა, ქვეყანაში ბაალის მრავალგვარი კულტი გავრცელდა. ცოლებმა სოლომონისა და თავიანთი შვილების გულები სხვა ღმერთებისა თუ ქალღმერთებისკენ მიდრიკეს. ამათგან ზოგიერთი იყო აშთორეთი და მოლექი, ბაალის კულტთან დაკავშირებული ღვთაებები (1მფ. 11:4, 5, 33; იერ. 32:35).

ძვ. წ. 997 წელს სამეფოს გაყოფასთან ერთად იერობოამმა ისრაელის ჩრდილოეთ სამეფოში, დანსა და ბეთელში, ხბოს თაყვანისმცემლობა შემოიღო. ხალხი ადგილობრივ ბაალსაც სცემდა თაყვანს და ხბოსაც. მსგავსი მდგომარეობა იყო მთელ იუდაში, სადაც ბაალის კულტი იყო გავრცელებული, თუმცა ამავე დროს იერუსალიმში ჭეშმარიტ ღმერთს მოჩვენებით ემსახურებოდნენ (1მფ. 14:22—24).

ბაალის განსხვავებული კულტი გავრცელდა ისრაელში მეფე ახაბის დროს (დაახლ. ძვ. წ. 940—920). მას მელკარტი ერქვა, ტვიროსის ბაალი (სურათი, ტ. 2, გვ. 532). ახაბი ტვიროსის მეფე ეთბაალს (ნიშნავს „ბაალთან“) დაუმოყვრდა და ცოლად მისი ასული იზებელი შეირთო. იზებელმა ისრაელში უფრო ძლიერი კულტი შემოიტანა, თავისი მღვდლებითა და მსახურებითურთ (1მფ. 16:31—33). ბოლოს, ქარმელის მთაზე იეჰოვა და ბაალი ერთმანეთს დაუპირისპირდნენ.

ელიამ იეჰოვას სახელით გვალვა, როგორც ჩანს, იმიტომ მოავლინა, რომ ხალხს ბაალი ცის პატრონად მიაჩნდა და სჯეროდა, რომ ის წვიმისა და ნაყოფიერების მომტანი იყო (1მფ. 17:1). თავისი მღვდლებისა და მსახურების მუდარის მიუხედავად ბაალმა გვალვას ბოლო ვერ მოუღო, ამიტომ სამწელიწადნახევრიანი გვალვის შემდეგ ელიამ ხალხი ქარმელის მთაზე შეკრიბა, რათა ყველა უდიდესი გამოცდის მოწმე გამხდარიყო — მაშინ გაიგებდნენ, თუ ვინ იყო სინამდვილეში ჭეშმარიტი ღმერთი. ეს გამოცდა ბაალის თაყვანისმცემლების დამცირებითა და მისი 450 წინასწარმეტყველის გაჟლეტით დასრულდა. იეჰოვამ, და არა ბაალმა, მოუვლინა წვიმა ისრაელს და ბოლო მოუღო გვალვას (1მფ. 18:18—46; იაკ. 5:17).

ახაბის ვაჟი და მემკვიდრე ახაზიაც ბაალს ემსახურებოდა (1მფ. 22:51—53). იგი მისმა ძმამ, იეჰორამმა შეცვალა. მან მოაშორა მამამისის გაკეთებული ბაალის წმინდა სვეტი, თუმცა ხბოს თაყვანისცემა არ მიუტოვებია (2მფ. 3:1—3).

მოგვიანებით (დაახლ. ძვ. წ. 905) ისრაელის მეფედ იეჰუ იქნა ცხებული. მან სიცოცხლეს გამოასალმა იზებელი და მისი ქმრის, ახაბის სახლეულობა, რითაც შური იძია იეჰოვას წინასწარმეტყველთა მკვლელობისთვის. იეჰუმ ბაალის ყველა თაყვანისმცემელი სამარიაში შეკრიბა ბაალისთვის „საზეიმო კრებულის“ გასამართავად. მისი ბრძანებით ყველა კერპთაყვანისმცემელს მუსრი გაავლეს, დაწვეს წმინდა ბოძები და დაანგრიეს წმინდა სვეტი და ბაალის სახლი, რომელიც შემდეგ საპირფარეშოდ იქცა. „ასე მოსპო იეჰუმ ბაალი ისრაელში“ (2მფ. 10:18—28). ამგვარად, ბაალის თაყვანისმცემლობა გარკვეული დროით აილაგმა. თუმცა საბოლოო ჯამში, იეჰოვამ ისრაელის ათტომიანი სამეფო ტყვეობაში ბაალის თაყვანისმცემლობის გამო ჩააგდო (2მფ. 17:16—18).

მეფე ასა ბაალის სათაყვანებელი საგნების მოშორებას ცდილობდა, მაგრამ როგორც ჩანს, ბაალის კულტი იუდაში ღრმად იყო ფესვგადგმული (2მტ. 14:2—5). როცა ახაბმა თავისი ასული, ათალია, რომელიც იზებელთან შეეძინა, იუდას მეშვიდე მეფეს, იეჰორამს მიათხოვა, მისი ხელშეწყობით ტვიროსელი ბაალის კულტმა იუდას სამეფო ოჯახში შეაღწია. ვერც ათალიას შვილიშვილის, მეფე იეჰოაშის მეფობის დასაწყისში გატარებულმა რეფორმებმა და მოგვიანებით ვერც მეფე ხიზკიამ ვერ ალაგმეს სამუდამოდ ბაალის კულტი (2მფ. 11:18; 18:4). ხიზკიას ვაჟმა, მენაშემ აღადგინა ის მაღლობები, რომლებიც თავის დროზე მამამისმა მოსპო (2მფ. 21:3). მართალია, იუდას მეფეების უმეტესობამ თავი გაიუწმინდურა ბაალით, მაგრამ მენაშემ ყველას გადააჭარბა (2მფ. 21:9—11). მის მიერ მოგვიანებით გატარებულმა რეფორმამ და მისი შვილიშვილის, მეფე იოშიას მიერ ჩატარებული ინტენსიური წმენდის მიუხედავად, წმინდა თაყვანისმცემლობის სრული აღდგენა მაინც ვერ მოხერხდა. გადასახლება და ქვეყნის გაპარტახება იყო ის სასჯელი, რომელიც მათ ცრუ თაყვანისმცემლობით თავის გაუწმინდურებისთვის დაიტეხეს (2მტ. 33:10—17; 2მფ. 23:4—27; იერ. 32:29).

იერემიამ, რომელიც იოშიას დროიდან ბაბილონში გადასახლებამდე წინასწარმეტყველებდა, ისრაელს ბრალი დასდო ბაალის გამო თავის გაუწმინდურებაში. მან ისრაელი მრუშ ცოლს შეადარა, რომელიც მეძაობს ყველა ფოთოლხშირი ხის ქვეშ თუ მაღლობზე, მრუშობს ქვებთან და ხეებთან და დავიწყებული ჰყავს იეჰოვა, თავისი „ქმარი“ (პატრონი) (იერ. 2:20—27; 3:9, 14). იუდეველების ბაბილონში გადასახლებისა და პალესტინაში დაბრუნების შემდეგ ისრაელში ბაალის თაყვანისმცემლობას ბიბლია აღარ მოიხსენიებს.

[სურათი]

ბაალის გამოსახულებები. ყველა დასახლებას, სადაც ამ ღმერთს სცემდნენ თაყვანს, თავისი ბაალი ჰყავდა