ᲡᲐᲑᲔᲠᲫᲜᲔᲗᲘ, ᲑᲔᲠᲫᲜᲔᲑᲘ
ბერძნებს მსოფლიოს ხალხები სხვადასხვა ტერმინით მოიხსენიებენ, რომელთა უმეტესობისთვის ამოსავალი არის ლათინური „გრეკუს“; თავის მხრივ, ეს ტერმინი მომდინარეობს ერთ-ერთი ელინური მოდგმის ტომის (საბერძნეთის ჩრდ.-დას-ში მცხოვრები) სახელწოდებიდან, რომელიც იტალიკებმა ყველა ბერძენზე განავრცეს. თვით ბერძნები თავის თავს ჰელენებს ანუ ელინებს უწოდებდნენ. ქართულში ტრადიციულად დამკვიდრებულია ორი ტერმინი: „ბერძენი“, რომლის ეტიმოლოგია მთლად ნათელი არ არის, და „ელინი“.
ბერძენთა კიდევ ერთი ძველი სახელწოდებაა იონიელები, რომელიც ძვ. წ. VIII საუკუნიდან გვხვდება ასურულ ლურსმულ წარწერებში, აგრეთვე სპარსულ და ეგვიპტურ ტექსტებში. ეს სახელწოდება ნოეს შვილიშვილისა და იაფეთის ვაჟის, იავანის (ებრ. ჲავან) სახელიდან მომდინარეობს. იავანი იყო საბერძნეთის ტერიტორიასა და მის მიმდებარე კუნძულებზე მცხოვრები ძველი ბერძნული ტომების, აგრეთვე კვიპროსის, სამხრეთ იტალიის, სიცილიისა და ესპანეთის პირველ მკვიდრთა წინაპარი (დბ. 10:1, 2, 4, 5; 1მტ. 1:4, 5, 7; იხ. ᲔᲚᲘᲨᲐ; ᲘᲐᲕᲐᲜᲘ; ᲥᲘᲗᲘᲛᲘ).
დღესდღეობით იონია სამხრეთ იტალიასა და სამხრეთ საბერძნეთს შორის მოქცეული ზღვის გეოგრაფიული სახელწოდებაა, რომელშიც შედის საბერძნეთის დასავლეთ სანაპიროს კუნძულთა ჯგუფი. თუმცა ერთ დროს ეს სიტყვა უფრო ფართო მნიშვნელობით გამოიყენებოდა, რაც ებრაულ წერილებში გამოყენებულ „იავანის“ მნიშვნელობასთან უფრო ახლოს იდგა. წინასწარმეტყველი ესაია ძვ. წ. VIII საუკუნეში წერდა იმ დროზე, როცა ტყვეობიდან გათავისუფლებული იუდეველები შორეულ მხარეებში გაიფანტებოდნენ, მათ შორის „თუბალში და იავანში, შორეულ კუნძულებზე“ (ეს. 66:19).
ქრისტიანულ-ბერძნულ წერილებში იონიას ეწოდება ჰელლას („საბერძნეთი“, სქ. 20:2), ხოლო იქ მცხოვრებთ ჰელლენეს. ბერძნები თავიანთ თავს ამ სახელით ჩვენს წელთაღრიცხვამდე საუკუნეებით ადრე მოიხსენიებდნენ, რაც დღემდე ასეა. სახელწოდება „ელადა“ შესაძლოა იავანის ერთ-ერთი ვაჟის, ელიშას სახელს უკავშირდება (დბ. 10:4). ძვ. წ. 146 წელს რომის მიერ საბერძნეთის დაპყრობის შემდეგ საბერძნეთის ცენტრალურ და სამხრეთ ნაწილს აქაიადაც მოიხსენიებდნენ.
ქვეყნის აღწერილობა. საბერძნეთს მთაგორიანი ბალკანეთის ნახევარკუნძულის სამხრეთი ნაწილი და მიმდებარე კუნძულები ეკავა. დასავლეთით მას ესაზღვრებოდა იონიის ზღვა, აღმოსავლეთით — ეგეოსის ზღვა, სამხრეთით — ხმელთაშუა ზღვა, ხოლო იმდროინდელი ჩრდილოეთი საზღვარი ჩვენთვის უცნობია, რადგან იმ ტერიტორიაზე მცხოვრები იავანელები ერთ ერად ჯერ არ იყვნენ გაერთიანებული. მოგვიანებით საბერძნეთის ტერიტორია ილირიამდე განივრცო, რომელიც ადრიატიკის ზღვის სანაპიროსა და მაკედონიას ესაზღვრებოდა. არ არის გამორიცხული, რომ მაკედონელებსა და მოგვიანებით ბერძნებად წოდებულ ხალხს საერთო წინაპარი ჰყოლოდათ.
იმდროინდელი საბერძნეთის რელიეფი, როგორც დღეს, უსწორმასწორო და კლდოვანი იყო. მისი ტერიტორიის სამი მეოთხედი კირქვიან მთებს ეკავა. მთის ფერდობები ხშირი ტყეებით იყო დაფარული. ნაყოფიერი მიწების სიმცირე და კლდოვანი ნიადაგი სოფლის მეურნეობის განვითარებას მკვეთრად აფერხებდა. თუმცა ზომიერი ჰავა ზეთისხილისა და ყურძნის მოსავლიანობას უწყობდა ხელს. იქ მოდიოდა აგრეთვე ქერი, ხორბალი, ვაშლი, ლეღვი და ბროწეული. დაუმუშავებელ მიწებს ცხვრებისა და თხების საძოვრებად იყენებდნენ. სასარგებლო წიაღისეულიდან მოიპოვებოდა ვერცხლი, თუთია, სპილენძი, ტყვია. მთებში საუკეთესო ხარისხის მარმარილოსაც უხვად მოიპოვებდნენ. ეზეკიელის წინასწარმეტყველებაში (27:1—3, 13) იავანი ტვიროსთან მოვაჭრეთა შორის მოიხსენიება, ხოლო სავაჭრო საქონლად — „სპილენძის ნივთები“.
ზღვისპირა მდებარეობის უპირატესობა. სახმელეთო მიმოსვლას მთიანი ლანდშაფტი ართულებდა. ზამთარში ურმები ადვილად ეფლობოდა ტალახში, ამიტომ ზღვა ბერძნებისთვის საუკეთესო სატრანსპორტო და საკომუნიკაციო საშუალება იყო. ყურეებითა და უბეებით შეჭრილ-შემოჭრილ გრძელ სანაპიროზე მრავლად იყო ნავსაყუდლები. ზოგიერთი ყურე იმდენად ღრმად იყო შეჭრილი ხმელეთში, რომ ძველი ტერიტორიის საზღვრებში რამდენიმე სახმელეთო პუნქტი ზღვიდან 60 კმ-ით იყო დაშორებული. კონტინენტური საბერძნეთის პელოპონესად წოდებული სამხრეთი ნაწილი კუნძულისგან თითქმის არაფრით განსხვავდებოდა, რადგან ცენტრალურ საბერძნეთს მხოლოდ ხმელეთის ვიწრო ყელით უერთდებოდა, რომელიც სარონიკოსის ყურესა და კორინთის ყურეს შორის იყო მოქცეული (დღეს კორინთის დაახლ. 6 კმ-იანი არხი, რომელსაც რაბები არა აქვს, ცენტრალურ საბერძნეთს მთლიანად მიჯნავს პელოპონესისგან).
საბერძნეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები იავანელები თავიდანვე ზღვაოსნობას მისდევდნენ. იტალიის „ქუსლსა“ და ჩრდ.-დას. საბერძნეთს ოტრანტოს სრუტე მხოლოდ 160 კმ-ით აშორებდა. აღმოსავლეთით არქიპელაგები (კუნძულთა ჯგუფები, რომლებსაც წყლის ზედაპირზე ამოწვერილი წყალქვეშა მთები ქმნის) ეგეოსის ზღვასა და მცირე აზიას შორის დამაკავშირებელი გიგანტური საფეხურების დანიშნულებას ასრულებდა. ეგეოსის ზღვა ჩრდ.-აღმ-ით ჰელესპონტის (დღევანდელი დარდანელი) ვიწრო სრუტით უერთდებოდა მარმარილოს ზღვას, ხოლო მარმარილოს ზღვა ბოსფორის სრუტით — შავ ზღვას. ბერძნული ხომალდები მცირე აზიის სამხრეთ სანაპიროს გაყოლებით სირიისა და პალესტინის სანაპიროებს აღწევდნენ. დღის განმავლობაში ხომალდს 100 კმ-ის გავლა შეეძლო. მაკედონელი თესალონიკელებისთვის პავლეს წერილების გადაცემას, რომლებიც მან, სავარაუდოდ, კორინთში დაწერა, კვირა ან კვირაზე მეტი დასჭირდებოდა იმისდა მიხედვით, რა ამინდი იქნებოდა და რამდენ ნავსადგურში მოუწევდა გემს გაჩერება.
ბერძნული გავლენა და ახალშენები კონტინენტური საბერძნეთის ფარგლებს გასცდა. იონიისა და ეგეოსის ზღვებში მიმოფანტული კუნძულები კონტინენტურ საბერძნეთს ეკუთვნოდა, ხოლო სამხრეთი იტალია და სიცილია „დიდ საბერძნეთს“ (ლათ. Graecia Magna) ქმნიდა. ისტორიული წყაროების ცნობით საბერძნეთში მცხოვრებ იავანელებს სავაჭრო ურთიერთობა ჰქონდათ თარშიშელ იავანელებთან (ცხოვრობდნენ ესპანეთის ტერიტორიაზე), რითაც ფინიკიელებზე მეტ წარმატებას მიაღწიეს. მსგავსი ურთიერთობა ჰქონდათ საბერძნეთში მცხოვრებ იავანელებს კვიპროსელ იავანელებთან.
ბერძნული ტომების წარმომავლობა. თანამედროვე ისტორიკოსები სხვადასხვა ვერსიას გვთავაზობენ ბერძნული ტომების წარმომავლობასა და საბერძნეთის ტერიტორიაზე მათ დასახლებასთან დაკავშირებით. ყველაზე ცნობილი ვერსია, რომელიც ჩრდილოელი ტომების შემოსევებს უკავშირდება, ბერძნულ მითებსა და არქეოლოგების ვარაუდებს ემყარება. საბერძნეთზე ცალკეული ისტორიული ცნობები მხოლოდ ძვ. წ. VIII საუკუნიდან მოგვეპოვება (პირველი ოლიმპიადა ძვ. წ. 776 წელს გაიმართა), ხოლო ისტორიულ მოვლენათა სრული აღწერა ძვ. წ. V საუკუნიდან იწყება, წარღვნიდან მრავალი საუკუნის შემდეგ და შესაბამისად მას მერეც, რაც ბაბილონში ენების არევ-დარევას ხალხის განთესვა მოჰყვა (დბ. 11:1—9). ამ საუკუნეების მანძილზე პირველ იავანელებს შესაძლოა სხვა ხალხები შეერივნენ, თუმცა საგულისხმოა, რომ ძვ. წ. I ათასწლეულამდე არსებული ცნობები მხოლოდ ვარაუდებს ეყრდნობა.
ძირითადი ბერძნული ტომები. საბერძნეთის ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ შემდეგი ძირითადი ტომები: თესალიაში, ცენტრალურ პელოპონესსა და ბეოტიაში აქაველები; ცენტრალური საბერძნეთის აღმოსავლეთ და მცირე აზიის ჩრდ.-დას. ნაწილში, ეოლიდასა და მის ახლომდებარე კუნძულებზე ეოლიელები; აღმოსავლეთ პელოპონესში, ეგეოსის ზღვის სამხრეთ კუნძულებზე და მცირე აზიის სამხრ.-დას. ნაწილში დორიელები; ატიკაში, კუნძულ ევბეაზე, ეგეოსის ზღვის ცენტრალურ ნაწილში არსებულ კუნძულებსა და მცირე აზიის დასავლეთ სანაპიროებზე იონიელები. უცნობია, არსებობდა თუ არა ადრეულ პერიოდში რაიმე კავშირი ამ ტომებსა და მაკედონელებს შორის.
პატრიარქატი და ქალაქ-სახელმწიფოები. ბერძნულენოვანი ტომები საკმაოდ დამოუკიდებელნი იყვნენ. თვით ერთი ტომის ქალაქ-სახელმწიფოებიც კი ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად არსებობდნენ, რასაც გარკვეულწილად გეოგრაფიული თავისებურებები განაპირობებდა. ბევრი ბერძენი კუნძულებზე ცხოვრობდა, კონტინენტურ ნაწილში კი ბერძნები ძირითადად მთებით გარშემორტყმულ დაბლობებზე სახლობდნენ. მათი ადრეული სოციალური წყობის შესახებ ენციკლოპედია „ამერიკანაში“ ნათქვამია: „საზოგადოებრივ ერთეულს პატრიარქალური ოჯახი წარმოადგენდა … ბერძნულ კულტურაში პატრიარქატს ფართოდ ჰქონდა ფეხი მოკიდებული. ქალაქ-სახელმწიფოს (პოლისი) აქტიურ მოქალაქეებს მხოლოდ ზრდასრული მამაკაცები შეადგენდნენ. პატრიარქალური ოჯახი ისეთი ნათესაური ჯგუფების უმცირესი ერთეული იყო, როგორიცაა გვარი (გენოსი), ფრატრია [რამდენიმე გვარის გაერთიანება] და ტომი“ (1956, ტ. XIII, გვ. 377). ასეთი სტრუქტურა სრულიად შეესაბამება წიგნ „დაბადებაში“ წარმოდგენილ იმ პატრიარქალურ წყობილებას, რომელიც წარღვნის შემდეგ არსებობდა.
საბერძნეთი თავისი ორგანიზაციის ფორმით წააგავდა ქანაანს, სადაც სხვადასხვა ტომი (ქანაანის შთამომავლები) ამა თუ იმ ქალაქის გარშემო პატარ-პატარა სამეფოებს ქმნიდა. ბერძნულ ქალაქ-სახელმწიფოს პოლისი ეწოდებოდა. თავდაპირველად ეს სიტყვა აკროპოლისის (ქალაქის ყველაზე მაღალი და გამაგრებული ნაწილი) აღსანიშნავად გამოიყენებოდა, რომლის ირგვლივ დასახლებები ჩნდებოდა. მოგვიანებით ამ სიტყვამ ფართო მნიშვნელობა შეიძინა და მასში მოიაზრებოდა ქალაქ-სახელმწიფოში მოქცეული მთელი ტერიტორია მოსახლეობითურთ. ბერძნულ ქალაქ-სახელმწიფოთა უმეტესობას მცირე ტერიტორია ეკავა. მოქალაქეთა რაოდენობა 10 000-ს არ აღემატებოდა (გარდა ქალებისა, მონებისა და ბავშვებისა). აყვავების ხანაში, კერძოდ, ძვ. წ. V საუკუნის ათენში, სავარაუდოდ, 43 000 მამრობითი სქესის მოქალაქე ცხოვრობდა, სპარტაში კი — მხოლოდ 5 000. ქანაანელთა სამეფოების მსგავსად ბერძნული ქალაქ-სახელმწიფოებიც ზოგჯერ ერთმანეთის მოკავშირეები იყვნენ, ზოგჯერ კი ერთმანეთს ეომებოდნენ. ფილიპე II მაკედონელის გამეფებამდე ქვეყანა პოლიტიკურად დანაწევრებული იყო.
დემოკრატიის საწყისები. ბერძნულ ქალაქ-სახელმწიფოებში არსებული მმართველობის სისტემის შესახებ ბევრი არაფერია ცნობილი, თუ არ ჩავთვლით ათენსა და სპარტას. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ისინი მმართველობის ფორმით საკმაოდ განსხვავდებოდნენ ქანაანისგან, მესოპოტამიისა და ეგვიპტისგან. არქაულ პერიოდში ბერძნულ ქალაქ-სახელმწიფოებს არა მეფეები, არამედ მაგისტრატები, კოლეგიები და სახალხო კრებები (ეკკლესია) მართავდნენ. პირდაპირი დემოკრატიული მმართველობა (ბერძ. დემოს ხალხი, კრატოს მმართველობა) პირველად ათენელებმა მოსინჯეს. საკანონმდებლო ძალაუფლება მოქალაქეებს ეკუთვნოდათ, რომლებიც შეკრებებზე სიტყვით გამოდიოდნენ და ხმის მიცემის უფლებით სარგებლობდნენ. თუმცა მოქალაქეების რაოდენობა მცირე იყო, ვინაიდან ქალები, უცხოელები და მონები სამოქალაქო უფლებებით არ სარგებლობდნენ. ვარაუდობენ, რომ მრავალი ქალაქ-სახელმწიფოს მოსახლეობის ერთ მესამედს მონები შეადგენდნენ, რაც მოქალაქეებს პოლიტიკურ საქმეებში მონაწილეობისთვის ბევრ თავისუფალ დროს უტოვებდა. აღსანიშნავია, რომ ებრაულ წერილებში ჩაწერილი პირველი ცნობა საბერძნეთის შესახებ (დაახლ. ძვ. წ. IX ს.) გვაუწყებს ტვიროსის, სიდონისა და ფილისტიმის მიერ „ბერძენთა ძეებისთვის“ [სიტყვასიტყვით „იავანელები“ ან „იონიელები“] იუდეველების მონებად მიყიდვის ამბავს (იოლ. 3:4—6).
წარმოება და ვაჭრობა. სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის წარმოების გარდა, ბერძნები ამზადებდნენ ხელნაკეთ ნივთებს, რომლებიც სხვა ქვეყნებში გაჰქონდათ. ბერძნული ლარნაკები მთელ ხმელთაშუაზღვისპირეთში იყო ცნობილი. მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა აგრეთვე ოქრო-ვერცხლის ნაკეთობებისა და შალის ქსოვილების დამზადებას. ხელოსნები თავიანთ კერძო სახელოსნოებს მონების ან დაქირავებული მუშების დახმარებით ამუშავებდნენ. ბერძნულ ქალაქ კორინთში პავლე მოციქული აკვილასა და პრისკილას კარვების კერვაში შეუერთდა. სავარაუდოდ, ისინი თხისურისგან დამზადებულ ქსოვილს იყენებდნენ, რომელიც უხვად იყო საბერძნეთში (სქ. 18:1—4). კორინთისა და სარონიკოსის ყურეებს შორის მოქცეული კორინთი თავისი სტრატეგიული ადგილმდებარეობის გამო მნიშვნელოვან კომერციულ ცენტრს წარმოადგენდა, ისევე როგორც ათენი და ეგინა.
ბერძნული კულტურა და ხელოვნება. საბერძნეთში განათლებას მხოლოდ მამაკაცები იღებდნენ. განათლების მიზანი ღირსეული მოქალაქეების აღზრდა იყო. თუმცა ყველა ქალაქ-სახელმწიფოს თავისი წარმოდგენა ჰქონდა იმაზე, თუ როგორი უნდა ყოფილიყო ღირსეული მოქალაქე. სპარტაში განათლება ძირითადად ფიზიკურ მომზადებას მოიცავდა (შეადარეთ, რა ურჩია პავლემ ტიმოთეს 1 ტიმოთეს 4:8-ში); ბიჭებს 7 წლის ასაკში აშორებდნენ მშობლებს და 30 წლამდე ყაზარმებში წვრთნიდნენ. ათენში დიდი ყურადღება ექცეოდა ლიტერატურის, მათემატიკისა და ხელოვნების შესწავლას. ნდობით აღჭურვილი მონა (პედაგოგოს) ბავშვს სკოლამდე მიაცილებდა. სკოლაში სწავლა 6 წლის ასაკიდან იწყებოდა (პავლემ გლ. 3:23—25-ში მოსეს კანონი აღმზრდელს [პედაგოგოს] შეადარა; იხ. ᲐᲦᲛᲖᲠᲓᲔᲚᲘ). ათენში აგრეთვე დიდი პოპულარობით სარგებლობდა პოეზია. მოსწავლეებს მრავალი ლექსის ზეპირად დასწავლა მოეთხოვებოდათ. მართალია, პავლეს განათლება კილიკიის ტარსოსში ჰქონდა მიღებული და არა ათენში, ათენელებთან სასიხარულო ცნობის ქადაგებისას მან ბერძენ პოეტთა სიტყვები მოიყვანა (სქ. 17:22, 28). ათენში დიდი მოწონებით სარგებლობდა დრამები — ტრაგედიები თუ კომედიები.
ათენში, მოგვიანებით კი მთელ საბერძნეთში, დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა ფილოსოფიას. ძირითად ფილოსოფიურ მიმდინარეობათა შორის იყო სოფიზმი, რომლის მიმდევრებისთვის ჭეშმარიტება ინდივიდუალური არჩევანის საგანი იყო. ამ მოსაზრებას (მსგავს აზრს ემხრობიან ინდუსები) უპირისპირდებოდნენ ისეთი ცნობილი ბერძენი ფილოსოფოსები, როგორებიც იყვნენ სოკრატე, მისი მოწაფე პლატონი და პლატონის მოწაფე არისტოტელე. სხვა ფილოსოფიური მიმდინარეობები ბედნიერების უმთავრეს წყაროს ეძიებდნენ. სტოიკოსებს მიაჩნდათ, რომ ბედნიერება გონების კარნახით ცხოვრებას მოაქვს და მხოლოდ ეს არის მთავარი. ეპიკურელებს სწამდათ, რომ ჭეშმარიტი ბედნიერების წყარო სიამოვნებაა (შდრ. 1კრ. 15:32). ამ ორი უკანასკნელი ფილოსოფიური სკოლის წარმომადგენლებმა ათენში დავა დაუწყეს პავლეს და არეოპაგში წაიყვანეს, სადაც ის სიტყვით გამოვიდა (სქ. 17:18, 19). კიდევ ერთი ფილოსოფიური სკოლის მიმდევრები იყვნენ სკეპტიკოსები, რომელთა შეხედულებით ცხოვრებაში აზრი არაფერს ჰქონდა.
ბერძნები საკმაოდ ცნობისმოყვარენი იყვნენ, ყოველ შემთხვევაში გვიანდელ პერიოდში მაინც. მათ უყვარდათ მსჯელობა ყოველგვარ სიახლეზე (სქ. 17:21). ისინი ადამიანური ლოგიკით (და ვარაუდებით) ცდილობდნენ აეხსნათ სიცოცხლესა და სამყაროსთან დაკავშირებული მნიშვნელოვანი საკითხები. ამიტომ ბერძნები თავს ძველი მსოფლიოს ინტელიგენციად მიიჩნევდნენ. კორინთელებისთვის მიწერილ თავის პირველ წერილში პავლე ადამიანურ სიბრძნესა და ინტელექტუალიზმს თავის სახელს არქმევს და ამბობს: „ვისაც ჰგონია, რომ ამ ქვეყნიერებაში ბრძენია, უგუნური გახდეს, რათა დაბრძენდეს … იეჰოვამ იცის, რომ ამაოა ბრძენთა აზრები“ (1კრ. 1:17—31; 2:4—13; 3:18—20). ფილოსოფიური დისკუსიებისა და კვლევა-ძიების მიუხედავად, ბერძენთა ნაშრომებიდან ჩანს, რომ ეგრეთ წოდებულმა ბრძენებმა ვერ მიაგნეს იმედის ნამდვილ წყაროს. პროფესორები ჯ. რ. ს. სტერეტი და ს. ანგუსი აღნიშნავენ: „ასეთ პათეტიკურ გლოვას ცხოვრებისეულ საწუხარზე, წარმავალ სიყვარულზე, იმედგაცრუებასა და ულმობელ სიკვდილზე ვერც ერთ სხვა ლიტერატურაში ვერ ნახავთ“ (Funk and Wagnalls New Standard Bible Dictionary, 1936, გვ. 313).
ბერძნული რელიგია. ბერძენთა უძველეს რელიგიურ შეხედულებებზე წარმოდგენას ჰომეროსის ეპიკური ნაწარმოებები გვიქმნის. პოემებს „ილიადა“ და „ოდისეა“ ისტორიკოსები სწორედ ჰომეროსს მიაწერენ. მიჩნეულია, რომ ამ პოემათა უძველესი პაპირუსის ფრაგმენტები ძვ. წ. 150 წლამდე პერიოდით თარიღდება. ელინისტი, პროფესორი ჯორჯ მარი ამ უძველეს ტექსტებზე ამბობს, რომ ისინი საგრძნობლად განსხვავდება ბოლო საუკუნეებში საყოველთაოდ აღიარებული ტექსტისგან (Encyclopædia Britannica, 1942, ტ. 11, გვ. 689). ბიბლიისგან განსხვავებით ჰომეროსის ტექსტებში სიზუსტე არ არის დაცული. პროფესორ მარის სიტყვების თანახმად, ამ ტექსტებში შესამჩნევი სხვაობაა. მის პოემებში მოთხრობილია მეომარი გმირებისა და ადამიანების მსგავსი ღმერთების შესახებ.
ფაქტები ცხადყოფს, რომ ბერძნულ რელიგიაზე გავლენა ბაბილონურმა რელიგიამ იქონია. ერთ-ერთი ძველი ბერძნული იგავი, ფაქტობრივად, აქადური იგავის გადამღერებაა.
სავარაუდოდ, ძვ. წ. VIII საუკუნეში მოღვაწე კიდევ ერთ პოეტს, ჰესიოდეს მიეწერება ბერძნული მითებისა და ლეგენდების სისტემატიზაცია. ჰომეროსის პოემებთან ერთად ჰესიოდეს „თეოგონიაც“ ბერძენთა ერთ-ერთი წმინდა წიგნი, მათი თეოლოგიის საფუძველი გახდა.
საინტერესოა, თუ როგორ ჰფენს ნათელს ბიბლია ბერძნული მითოსის სავარაუდო წარმოშობას. დაბადების 6:1—13-დან ვიგებთ, რომ წარღვნამდე ღვთის ზეციერი ძეები, ანგელოზები დედამიწაზე ჩამოვიდნენ, ხორცი შეისხეს და ლამაზ ქალებთან დაამყარეს სქესობრივი კავშირი. მათ შეეძინათ შთამომავლები, რომლებსაც ნეფილიმები ანუ „წამქცევები“ ეწოდათ. ანგელოზებისა და ადამიანების ამ არაბუნებრივმა ურთიერთობამ და ამ ურთიერთობის შედეგად წარმოშობილმა ჰიბრიდულმა შთამომავლობამ დედამიწაზე უზნეობისა და ძალადობის გავრცელებას შეუწყო ხელი (შდრ. იუდ. 6; 1პტ. 3:19, 20; 2პტ. 2:4, 5; იხ. ᲜᲔᲤᲘᲚᲘᲛᲔᲑᲘ). ბერძენთა წინაპარს, წარღვნის შემდგომ მცხოვრებ იავანს, სავარაუდოდ, მამამისისგან, წარღვნას გადარჩენილი იაფეთისგან, უეჭველად ეცოდინებოდა, რა მდგომარეობა იყო წარღვნამდე. ახლა განვიხილოთ, რას გვამცნობს ჰომეროსისა და ჰესიოდეს თხზულებები.
მათ მიერ აღწერილი ღმერთები და ქალღმერთები ადამიანებს ჰგავდნენ; ლამაზები, გიგანტურები და ზებუნებრივი ძალის მფლობელნი იყვნენ. ისინი ჭამდნენ, სვამდნენ, იძინებდნენ, სქესობრივ ურთიერთობას ამყარებდნენ ერთმანეთთან და ადამიანებთან; ჰყავდათ ოჯახები, დავობდნენ, იბრძოდნენ, აცდუნებდნენ და აუპატიურებდნენ. მართალია, წმინდებად და უკვდავებად ითვლებოდნენ, მაგრამ ყველანაირ სიცრუესა და დანაშაულს კადრულობდნენ. ისინი ადამიანებს შორის ხან ხილულად იყვნენ, ხან უხილავად. გვიანდელ ხანაში ბერძენი მწერლები და ფილოსოფოსები შეეცადნენ, შეელამაზებინათ ჰომეროსისა და ჰესიოდეს მიერ აღწერილი ღმერთების ამაზრზენი ქმედებები.
მაშასადამე, გამორიცხული არ არის, რომ ყველა ზემოხსენებული მონათხრობი „დაბადების“ წიგნში აღწერილი წარღვნამდელი უტყუარი მოვლენების გაზვიადებული, შელამაზებული და დამახინჯებული ვერსია იყოს. წარღვნამდელ მოვლენებსა და ბერძნულ ლეგენდებს შორის ის მსგავსებაცაა, რომ ეს ლეგენდები მთავარი ღვთაებების გარდა, მოგვითხრობენ ღმერთკაცებზე ანუ გმირებზე, ღმერთებისა და ადამიანების შთამომავლებზე. ღმერთკაცები ზებუნებრივ ძალას ფლობდნენ, თუმცა მოკვდავნი იყვნენ (მათგან მხოლოდ ჰერკულესმა მოიპოვა უკვდავება). ამრიგად, ღმერთკაცებსა და „დაბადების“ წიგნში მოხსენიებულ ნეფილიმებს შორის აშკარა მსგავსების დანახვა შეიძლება.
აღმოსავლეთმცოდნე ე. ა. სპაისერი ამ მსგავსების საფუძველზე ასკვნის, რომ ბერძნული მითოსის თემატიკას შუამდინარეთამდე მივყავართ (The World History of the Jewish People, 1964, ტ. 1, გვ. 260). სწორედ შუამდინარეთში იყო ბაბილონი, საიდანაც ენების არევ-დარევის შემდეგ ხალხი გაიფანტა (დბ. 11:1—9).
ლეგენდის თანახმად, ბერძნული ღვთაებები ოლიმპის მთაზე (2 917 მ) მკვიდრობდნენ, რომელიც ქალაქ ბერეის სამხრეთით მდებარეობდა (პავლე ოლიმპის მთასთან ახლოს იმყოფებოდა, როცა მეორე მისიონერული მოგზაურობის დროს ბერეელებს უქადაგა; სქ. 17:10). ოლიმპიელი ღმერთები იყვნენ: ცის ღმერთი ზევსი (რომაელების იუპიტერი, სქ. 28:11); ზევსის ცოლი ჰერა (რომაელების იუნონა); მიწის ქალღმერთი გეა ან გე, რომელსაც „დიდ დედასაც“ ეძახდნენ; მზისა და უეცარი სიკვდილის ღმერთი აპოლონი, რომელიც შორიდან მომაკვდინებელ ისრებს ისროდა; ნადირობის ქალღმერთი არტემიდა (რომაელების დიანა); კიდევ ერთ არტემიდას, ნაყოფიერების ქალღმერთს, თაყვანს სცემდნენ ეფესოში (სქ. 19:23—28, 34, 35); ომის ღმერთი არესი (რომაელების მარსი); მოგზაურობის, ვაჭრობის, მჭევრმეტყველების ღმერთი და ღმერთთა მაცნე ჰერმესი (რომაელების მერკური) [მცირე აზიის ქალაქ ლისტრაში ხალხმა ბარნაბას დაარქვა „ზევსი, ხოლო პავლეს — ჰერმესი, რადგან საუბარი მას მიჰყავდა“, სქ. 14:12]; ნაყოფიერებისა და სიყვარულის ქალღმერთი აფროდიტე (რომაელების ვენერა), რომელიც „ასურულ-ბაბილონური იშთარისა და სირიულ-ფინიკიური ასტარტას დად არის მიჩნეული“ (Greek Mythology, პ. ჰამლინი, ლონდონი, 1963, გვ. 63). მათ გარდა არსებობდა სხვა უამრავი ღმერთი თუ ქალღმერთი. ფაქტობრივად, ყველა ქალაქ-სახელმწიფოს თავ-თავისი ადგილობრივი ღმერთი ჰყავდა, რომელსაც ადგილობრივი წესებით ეთაყვანებოდნენ.
დღესასწაულები და თამაშები. ბერძნულ რელიგიაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა დღესასწაულებს. სპორტული შეჯიბრებები, თეატრალური წარმოდგენები, მსხვერპლშეწირვის რიტუალები და ლოცვები ყველა კუთხის ხალხს იზიდავდა. ეს დღესასწაულები პოლიტიკურად დაყოფილ ქალაქ-სახელმწიფოებს შორის მჭიდრო კავშირს უზრუნველყოფდა. ყველაზე გამორჩეული დღესასწაულები იყო: ოლიმპიური თამაშები (ოლიმპიაში), ისთმოსის თამაშები (იმართებოდა კორინთის მახლობლად), პითიური თამაშები (დელფოში) და ნემეური თამაშები (იმართებოდა ნემეის მახლობლად). ოლიმპიური თამაშების ყოველ ოთხ წელიწადში აღნიშვნა საფუძვლად დაედო ბერძნული ეპოქის წელთაღრიცხვას; ოთხწლიან მონაკვეთს ოლიმპიადა ეწოდებოდა (იხ. ᲗᲐᲛᲐᲨᲘ, ᲗᲐᲛᲐᲨᲝᲑᲔᲑᲘ).
ორაკულები, ასტროლოგია და სამლოცველოები. ორაკულები, იგივე მისნები და მედიუმები, რომელთა მეშვეობით ღმერთები ვითომდა საიდუმლოებებს ამჟღავნებდნენ, დიდი პოპულარობით სარგებლობდნენ. ყველაზე ცნობილი ორაკულები დელოსის, დელფოსა და დოდონეს ტაძრებში მსახურობდნენ. ხალხს აქ გარკვეულ საფასურად შეეძლო დასმულ შეკითხვებზე ორაკულისგან პასუხის მიღება. პასუხები ხშირად ორაზროვანი იყო და ქურუმისგან ახსნას საჭიროებდა. ფილიპეს მაკედონიაში გოგონა, რომლისგანაც პავლემ დემონი განდევნა, წინასწარმეტყველებდა და „დიდ მოგებას აძლევდა თავის ბატონებს“ (სქ. 16:16—19). პროფესორ ერნესტ რაიტის აზრით, თანამედროვე ასტროლოგია ბერძენთა მისნობის გადმონაშთია, ბერძნული კი — ბაბილონურის (Biblical Archaeology, 1962, გვ. 37). საბერძნეთს სამკურნალო სამლოცველოებითაც ჰქონდა სახელი განთქმული.
ფილოსოფიური სწავლება უკვდავებაზე. ხალხის რელიგიურ შეხედულებებს ბერძენი ფილოსოფოსებიც აყალიბებდნენ, ვინაიდან ეს უკანასკნელნი სიცოცხლის აზრის მიმართ დიდ ინტერესს იჩენდნენ. ძვ. წ. V საუკუნეში მოღვაწე სოკრატე ადამიანის სულის უკვდავებას ქადაგებდა. პლატონს თავის „ფედონში“ (გამომცემლობა „ნაკადული“, 1966, თარგმანი ბაჩანა ბრეგვაძისა, IX, გვ. 26; LV, გვ. 102) მოჰყავს სოკრატეს დიალოგი ორ ფილოსოფოსთან: „რას ვიტყვით, არის თუ არა რამე სიკვდილი? . . მაგრამ რა არის იგი, თუ არა სულის გაყრა სხეულისაგან? რას ნიშნავს იგი, თუ არა ცალ-ცალკე არსებობას ერთურთს გაყრილი სულის და სხეულის? განა ეს არაა სწორედ სიკვდილი?“. „ესაა სწორედ“, — უპასუხა ერთ-ერთმა. სოკრატე განაგრძობს: „მაგრამ სული ხომ არ იღებს სიკვდილს?“. მეორე ფილოსოფოსმა მიუგო: „არა“. „მაშასადამე სული უკვდავია“, — თქვა სოკრატემ. „უკვდავია“, — დაეთანხმა ფილოსოფოსი (შდრ. ეზეკიელის 18:4-სა და ეკლესიასტეს 9:5, 10-ს).
ტაძრები და კერპები. ღმერთების სახელზე საბერძნეთში დიდებული ტაძრები შენდებოდა და მარმარილოსა და ბრინჯაოსგან მათი ლამაზი ქანდაკებები მზადდებოდა. ყველაზე ცნობილი ტაძრების, პართენონისა და ერექთეიონის (პროპილეონთან ერთად) ნანგრევები ათენის აკროპოლისშია შემორჩენილი. სწორედ ათენში გამოვიდა პავლე ხალხის წინაშე სიტყვით და აღნიშნა, რომ ღვთაებათა მოშიშნი იყვნენ; მან გაბედულად ილაპარაკა იმაზე, რომ ცისა და დედამიწის შემოქმედი „ხელთქმნილ ტაძრებში არ მკვიდრობს“ და ვინაიდან ღვთის მოდგმა იყვნენ, არ უნდა ეფიქრათ, რომ შემოქმედი ჰგავს „ვერცხლს ან ქვას, ადამიანის ხელოვნებითა და წარმოსახვით გამოქანდაკებულს“ (სქ. 17:22—29).
ბერძნულ-სპარსული ომები. კიროსის დროს აღზევებული მიდია-სპარსეთი (ბაბილონი ძვ. წ. 539 წ. დაიპყრო) სერიოზულ საფრთხეს უქმნიდა საბერძნეთს. კიროსს უკვე დაპყრობილი ჰქონდა მცირე აზია, მათ შორის ბერძნული კოლონიები. მისი მეფობის მესამე წელს (როგორც ჩანს, ბაბილონის დაპყრობის შემდეგ) იეჰოვას ანგელოზმა დანიელს ამცნო, რომ სპარსეთის მეოთხე მეფე „ყველაფერს საბერძნეთის სამეფოს წინააღმდეგ“ აამხედრებდა (დნ. 10:1; 11:1, 2). სპარსეთის მესამე მეფემ, დარიოს ჰისტასპესმა ძვ. წ. 499 წელს ბერძნული კოლონიების აჯანყება ჩაახშო და საბერძნეთზე გასალაშქრებლად დაიწყო მზადება. ძვ. წ. 492 წელს სპარსეთის მოიერიშე ფლოტი შტორმმა გაანადგურა. ორი წლის შემდეგ, ძვ. წ. 490 წელს, სპარსეთის დიდძალი ჯარი საბერძნეთში შეიჭრა, მაგრამ ათენელთა მცირე არმიამ ის ათენის ჩრდ.-აღმ-ით მდებარე მარათონის ველზე დაამარცხა. დარიოსის ვაჟმა, ქსერქსემ გადაწყვიტა ათენელებზე შური ეძია. როგორც ნაწინასწარმეტყველებმა მეოთხე მეფემ, მან მთელი იმპერია საბერძნეთის წინააღმდეგ აამხედრა, ძლიერი ჯარი შექმნა და ძვ. წ. 480 წელს ჰელესპონტი გადაკვეთა.
უჩვეულო ერთსულოვნების მიუხედავად, ბერძნულმა ქალაქ-სახელმწიფოებმა ვერ შეაჩერეს ჩრდილოეთიდან შემოჭრილი სპარსეთის ჯარები, რომლებიც ცენტრალური საბერძნეთის გავლით ათენს მიადგნენ და მისი ციხესიმაგრე აკროპოლისი გადაწვეს. თუმცა ზღვაზე ათენელებმა სხვა ბერძნებთან ერთად წარმატებული მანევრირებით სპარსელების ფლოტი და მათი მოკავშირე ფინიკიელები თუ სხვები სალამინთან გაანადგურეს. ბერძნებმა სპარსელები ხმელეთზეც დაამარცხეს პლატეასთან, შემდეგ კი მიკალესთან, მცირე აზიის დასავლეთ სანაპიროზე. დამარცხებულმა სპარსელებმა საბერძნეთი დატოვეს.
ათენელთა ბატონობა. ათენელებმა ძლიერი ფლოტის წყალობით საბერძნეთში პირველობა მოიპოვეს. დაახლ. ძვ. წ. 431 წლამდე ათენს ოქროს ხანა ედგა. ამ პერიოდში შეიქმნა ხელოვნებისა და ხუროთმოძღვრების ყველაზე ცნობილი ძეგლები. ათენელთა თაოსნობით დაფუძნდა დელოსის კავშირი, რომელიც რამდენიმე ბერძნულ ქალაქსა და კუნძულს აერთიანებდა. ათენელთა უპირატესობა ვერ იგუა პელოპონესის კავშირმა, რომელსაც სათავეში სპარტა ედგა. ამას მოჰყვა პელოპონესის ომი, რომელიც ძვ. წ. 431—404 წწ. მიმდინარეობდა და საბოლოოდ ათენელთა სრული მარცხით დასრულდა. სპარტელთა მკაცრმა ბატონობამ დაახლ. ძვ. წ. 371 წლამდე გასტანა, რის შემდეგაც ძალაუფლება თებელებმა იგდეს ხელთ. საბერძნეთი პოლიტიკურად დასუსტდა, თუმცა ხმელთაშუაზღვისპირეთში კვლავ კულტურულ და ფილოსოფიურ ცენტრად რჩებოდა. ამის შემდეგ პოლიტიკურ ასპარეზზე გამოსულმა მაკედონიამ ფილიპე II-ის მეთაურობით ძვ. წ. 338 წელს საბერძნეთი დაამარცხა და მაკედონიას შეუერთა.
საბერძნეთი ალექსანდრე მაკედონელის დროს. ძვ. წ. VI საუკუნეში დანიელ წინასწარმეტყველის ხილვის თანახმად, მიდია-სპარსეთის იმპერიას საბერძნეთი დაამხობდა. ფილიპეს ვაჟი ალექსანდრე, რომელიც არისტოტელეს ნამოწაფარი იყო, მას შემდეგ, რაც მამამისი მოკლეს, ბერძნულენოვანი მოსახლეობის მფარველი გახდა. მცირე აზიის დასავლეთ სანაპიროზე მდებარე ბერძნული ქალაქების დასაბრუნებლად ძვ. წ. 334 წელს ალექსანდრემ სპარსელების წინააღმდეგ ომი წამოიწყო. მან ელვის სისწრაფით დაიპყრო მთელი მცირე აზია, სირია, პალესტინა, ეგვიპტე, მთელი მიდია-სპარსეთის იმპერია და ინდოეთამდეც მიაღწია, რითაც დანიელის 8:5—7, 20, 21-ში ჩაწერილი წინასწარმეტყველება შესრულდა (შდრ. დნ. 7:6). ძვ. წ. 332 წელს იუდეის დაპყრობის შემდეგ საბერძნეთი, როგორც ღვთის ხალხის მჩაგვრელი, რიგით მეხუთე მსოფლიო იმპერია გახდა ეგვიპტის, ასურეთის, ბაბილონისა და მიდია-სპარსეთის შემდეგ. ძვ. წ. 328 წელს ალექსანდრემ სრულად დაიპყრო მიდია-სპარსეთი, რითაც ბოლომდე შესრულდა დანიელის წინასწარმეტყველება. ალექსანდრე ძვ. წ. 323 წელს ბაბილონში გარდაიცვალა. როგორც ნაწინასწარმეტყველები იყო, მისი იმპერია ოთხად დაიყო, თუმცა აქედან სიძლიერით ვერც ერთი ვერ უტოლდებოდა ალექსანდრეს იმპერიას (დნ. 8:8, 21, 22; 11:3, 4; იხ. ᲠᲣᲙᲔᲑᲘ, ტ. 2, გვ. 334; ᲐᲚᲔᲥᲡᲐᲜᲓᲠᲔ №1).
ალექსანდრემ ყველაფერი გააკეთა თავის იმპერიაში ბერძნული კულტურისა და ენის გასავრცელებლად. დაპყრობილ ტერიტორიებზე მან მრავალი ბერძნული კოლონია დააარსა. ეგვიპტეში ალექსანდრემ დააფუძნა ქალაქი ალექსანდრია, რომელიც საგანმანათლებლო ცენტრი გახდა და ამ მხრივ ათენს კონკურენციას უწევდა. ასე დაიწყო ელინიზაცია ხმელთაშუაზღვისპირეთისა და ახლო აღმოსავლეთის რეგიონებში. ბერძნული ენა, კოინე, გახდა „ლინგვა ფრანკა“ (საერთო ენა), რომელზეც მრავალი ეროვნების ადამიანი მეტყველებდა. სწორედ ამ ენაზე თარგმნეს ალექსანდრიაში ებრაელმა სწავლულებმა სეპტუაგინტის სახელით ცნობილი ებრაული წერილები. მოგვიანებით ქრისტიანულ-ბერძნული წერილები კოინე ენაზე დაიწერა. ამ ენის პოპულარობამ ხელი შეუწყო ხმელთაშუაზღვისპირეთში სასიხარულო ცნობის სწრაფ გავრცელებას (იხ. ᲑᲔᲠᲫᲜᲣᲚᲘ ᲔᲜᲐ).
ელინიზმის გავლენა ებრაელებზე. მას შემდეგ, რაც საბერძნეთი ალექსანდრეს მხედართმთავრებმა გაინაწილეს, პალესტინა პტოლემეთა ეგვიპტის სამეფოსა და სელევკიდთა სირიის სამეფოს შორის აღმოჩნდა. თავიდან პალესტინა ეგვიპტეს ემორჩილებოდა, ძვ. წ. 198 წელს კი ის სელევკიდებმა დაიპყრეს. პალესტინაში ელინისტური კულტურის გასავრცელებლად სირია ბერძნული რელიგიის, ენის, ლიტერატურისა და ჩაცმულობის პოპულარიზაციას ეწეოდა.
მთელ პალესტინაში დაარსდა ბერძნული კოლონიები, კერძოდ, სამარიაში (მოგვიანებით ეწოდა სებასტა), აქოში (პტოლემაიდა), ბეთ-შეანსა (სკითოპოლისი) და იორდანის აღმოსავლეთით მდებარე დაუსახლებელ ტერიტორიებზე (იხ. ᲓᲔᲙᲐᲞᲝᲚᲘᲡᲘ). იერუსალიმში დააარსეს გიმნასიონი, რომელიც მრავალ ებრაელ ახალგაზრდას იზიდავდა. ბერძნული თამაშები ბერძნულ რელიგიასთან იყო დაკავშირებული, რის გამოც გიმნასიონის აღსაზრდელები ადვილად თმობდნენ წმინდა წერილებიდან ნასწავლ პრინციპებს. ამ პერიოდში ელინიზმმა საკმაოდ დიდი გავლენა მოახდინა სამღვდელოებაზეც. შედეგად, იუდაიზმში უცხო სწავლებებმა მოიკიდა ფეხი. მათ შორის იყო წარმართული სწავლებები სულის უკვდავებისა და სიკვდილის შემდეგ საიქიოში ტანჯვის შესახებ.
ელინიზმის გავლენამ კულმინაციას მაშინ მიაღწია, როცა ანტიოქე ეპიფანემ იერუსალიმის ტაძარი ზევსის კულტით წაბილწა (ძვ. წ. 168), რაც მაკაბელთა ომების მიზეზი გახდა.
ელინიზმის გავლენა ძლიერი იყო ალექსანდრიაშიც (ეგვიპტე), რომლის დიდი ნაწილი ებრაელებით იყო დასახლებული (იხ. ᲐᲚᲔᲥᲡᲐᲜᲓᲠᲘᲐ). ბევრი ალექსანდრიელი ებრაელი ბერძნულმა ფილოსოფიამ გაიტაცა. ზოგმა ებრაელმა მწერალმა თავი მოვალედ ჩათვალა, იუდაიზმის სწავლებები „თანამედროვეობისთვის“ მოერგო. ისინი იმის დამტკიცებასაც ცდილობდნენ, რომ იმდროინდელი ბერძნული ფილოსოფიური იდეები, ფაქტობრივად, არ განსხვავდებოდა ებრაული წერილების სწავლებებისგან, უფრო მეტიც, ეს იდეები ებრაულ წერილებს ეფუძნებოდა.
რომაელთა ბატონობა ბერძნულ სახელმწიფოებზე. ძვ. წ. 197 წელს მაკედონია და საბერძნეთი (ალექსანდრე მაკედონელის ოთხად გაყოფილი იმპერიის ერთ-ერთი ნაწილი) რომაელებმა დაამარცხეს. მომდევნო წელს რომაელმა გენერალმა ყველა ბერძნულ ქალაქს „თავისუფლება“ გამოუცხადა, რაც იმას ნიშნავდა, რომ ამ ქალაქებს ხარკი არ დაეკისრებოდა. სამაგიეროდ, რომი მათგან სრულ მორჩილებას მოითხოვდა. თანდათან იზრდებოდა რომის მიმართ უკმაყოფილება. მაკედონელებმა კიდევ ერთხელ გაიბრძოლეს მის წინააღმდეგ, მაგრამ ძვ. წ. 168 წელს კვლავ დამარცხდნენ. დაახლოებით 20 წლის შემდეგ მაკედონიაც რომის ერთ-ერთი პროვინცია გახდა. აქაველთა კავშირი კორინთელთა მოთავეობით ძვ. წ. 146 წელს რომს აუჯანყდა, მაგრამ რომაელთა ჯარები სამხრეთ საბერძნეთში შეიჭრნენ და კორინთი გაანადგურეს. შედეგად ჩამოყალიბდა აქაიის პროვინცია, რომელიც ძვ. წ. 27 წლისთვის მთელ სამხრეთ და ცენტრალურ საბერძნეთს მოიცავდა (სქ. 19:21; რმ. 15:26; იხ. ᲐᲥᲐᲘᲐ).
რომის ბატონობის ხანა პოლიტიკური და ეკონომიკური დაღმასვლის პერიოდი იყო საბერძნეთისთვის, მაგრამ ბერძნული კულტურა მაინც ინარჩუნებდა ძველ პოზიციას და მყარად იკიდებდა ფეხს დამპყრობელი რომის იმპერიაში. რომაელები მთელი მონდომებით ეზიდებოდნენ ბერძნულ ქანდაკებებსა და ლიტერატურის ნიმუშებს თავიანთ ქვეყანაში; ზოგჯერ მთელ ტაძრებს შლიდნენ და ზღვით გადაჰქონდათ იტალიაში. ათენსა თუ ცოდნის სხვა ბერძნულ კერებში მრავალი რომაელი ახალგაზრდა იღებდა განათლებას. ბერძნები კი ამ დროს წარსულსა და ძველ დიდებას მისტიროდნენ.
ელინები ახ. წ. I საუკუნეში. იესო ქრისტესა და მისი მოციქულების მსახურების დროსაც საბერძნეთში მცხოვრებთ და ბერძნული წარმოშობის ხალხს ელინების (ბერძ. ჰელლენეს; მხ. ჰელლენ) სახელით იცნობდნენ. ბერძნები სხვა ერებს ბარბაროსებს უწოდებდნენ, რაც უცხოელს, უცხო ენაზე მოლაპარაკეს ნიშნავდა. რომაელების 1:14-ში „ბერძნებსა“ და „ბარბაროსებს“ მოციქული პავლეც განასხვავებს ერთმანეთისგან (იხ. ᲑᲐᲠᲑᲐᲠᲝᲡᲘ).
მაგრამ პავლე ზოგჯერ სიტყვა ჰელლენესს უფრო ფართო გაგებით იყენებს, განსაკუთრებით მაშინ, როცა მას იუდეველებთან აპირისპირებს. ამ შემთხვევაში ის ჰელლენესში ანუ ბერძნებში გულისხმობს ყველა არაებრაელს (რმ. 1:16; 2:6, 9, 10; 3:9; 10:12; 1კრ. 10:32; 12:13). ასე რომ, 1-ლი კორინთელების პირველ თავში პავლე „ბერძნებს“ (მუხლ. 22) „უცხოტომელებთან“ (მუხლ. 23) აიგივებს. და ეს იმიტომ, რომ ბერძნული ენა და კულტურა მთელ რომის იმპერიაში უდიდესი გავლენითა და პოპულარობით სარგებლობდა. შეიძლება ითქვას, რომ ბერძნები არაებრაელთა შორის ლიდერობდნენ. მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ პავლე და ქრისტიანულ-ბერძნული წერილების სხვა დამწერები სიტყვა ჰელლენესს ფართო მნიშვნელობით იყენებდნენ და ჰელლენში წარმართსაც გულისხმობდნენ, როგორც ამას ზოგიერთი მეცნიერი ამბობს გადაკვრით. ის, რომ ჰელლენეს ადამიანთა კონკრეტული ჯგუფის აღსანიშნავად გამოიყენებოდა კარგად ჩანს კოლოსელების 3:11-დან, სადაც პავლე „ბერძენს“ მიჯნავს „უცხოელისგან [ბარბაროს]“ და „სკვითისგან“.
ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ელინისტი ჰანს ვინდიში შემდეგ კომენტარს აკეთებს: „ვერც ელინისტური იუდაიზმის და ვერც ახალი აღთქმის საფუძველზე ვერ ვიტყვით, რომ ამ სიტყვაში [ჰელლენ] წარმართი მოიაზრება“ (Theological Dictionary of the New Testament, გ. კიტელის რედაქციით, ნათარგმნია ჯ. ბრომილის ინგლისური თარგმანიდან, 1971, ტ. II, გვ. 516). ის იმასაც აღნიშნავს, რომ ბერძენი მწერლები ზოგჯერ სიტყვა ჰელლენს იყენებდნენ ბერძნულ კულტურას ნაზიარები, ბერძნულ ენაზე მოსაუბრე, ფაქტობრივად, გაბერძნებული უცხოელების მიმართ. ასე რომ, ბიბლიის იმ მონაკვეთებში, სადაც გვხვდება ჰელლენეს ანუ ბერძნები, მაინცდამაინც წარმოშობით ბერძნები არ იგულისხმებიან.
სიროფინიკიელი ქალი, რომლის ასულიც იესომ განკურნა (მრ. 7:26—30), როგორც ჩანს, წარმოშობით ბერძენი იყო. პასექზე თაყვანსაცემად ამოსული ბერძნები, რომლებმაც იესოსთან შეხვედრა მოინდომეს, სავარაუდოდ, იუდაიზმზე მოქცეული ბერძენი პროზელიტები იყვნენ (ინ. 12:20; აღსანიშნავია 32-ე მუხლში ჩაწერილი იესოს წინასწარმეტყველება, რომ ყველანაირ ადამიანს მიიზიდავდა თავისკენ). ტიმოთეს მამასაც და ტიტესაც ჰელლენ ეწოდებათ (სქ. 16:1, 3; გლ. 2:3), რაც, სავარაუდოდ, მათ ბერძნულ წარმოშობაზე მეტყველებს. თუმცა, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ზოგიერთი ბერძენი მწერალი ჰელლენესში ბერძნულად მოლაპარაკე ბერძნულ კულტურას ნაზიარებ არაბერძნებს გულისხმობდა და პავლეც ამ სიტყვას ზოგადად არაებრაელთა აღსანიშნავად იყენებდა, სავსებით შესაძლებელია, ტიმოთეს მამა და ტიტე ამ გაგებით ყოფილიყვნენ ბერძნები. მეორე მხრივ, ის ფაქტი, რომ ბერძენი ქალი სიროფინიკიელი იყო, ტიმოთეს მამა მცირე აზიის ლისტრაში ცხოვრობდა, ხოლო ტიტე — სავარაუდოდ, სირიის ანტიოქიაში, სულაც არ ადასტურებს მათ არაბერძნულ წარმოშობას, რადგან ბერძენი კოლონისტები და იმიგრანტები ყველა ამ მხარეში სახლობდნენ.
როდესაც იესომ ებრაელებს უთხრა, რომ თავის გამომგზავნელთან მიდიოდა, იქ, სადაც ისინი ვერ მივიდოდნენ, მათ ერთმანეთში ლაპარაკი დაიწყეს: „ისეთ ადგილზე სად აპირებს წასვლას, ჩვენ რომ ვერ ვიპოვოთ? ბერძნებს შორის გაფანტულ იუდეველებთან ხომ არ მიდის ბერძნებისთვის სასწავლებლად?“ (ინ. 7:32—36). ისინი „ბერძნებს შორის გაფანტულ“ იუდეველებში ბაბილონში მცხოვრებ იუდეველებს კი არ გულისხმობდნენ, არამედ შორეულ ბერძნულ ქალაქებსა და დასავლეთ ნაწილში გაფანტულ იუდეველებს. როგორც პავლეს მისიონერული მოგზაურობის ჩანაწერებიდან ვიგებთ, ამ ბერძნულ ტერიტორიებზე საკმაოდ ბევრი ებრაელი იმიგრანტი ცხოვრობდა.
საქმეების 17:12-სა და 18:4-ში აშკარად წარმოშობით ბერძნებზე მიდის საუბარი, რადგან ამ მუხლებში აღწერილი მოვლენები ბერძნულ ქალაქებში, ბერეასა და კორინთში განვითარდა. იმავეს თქმა შეიძლება იმ ბერძნებზე, რომლებიც ცხოვრობდნენ მაკედონიის ქალაქ თესალონიკეში (სქ. 17:4), აგრეთვე მცირე აზიის ცენტრალურ ნაწილში მდებარე იკონიონში (სქ. 14:1) და მცირე აზიის დასავლეთ სანაპიროზე მდებარე ქალაქ ეფესოში, რომელიც დიდი ხნის მანძილზე ბერძნების კოლონია და ერთ დროს იონიის დედაქალაქი იყო (სქ. 19:10, 17; 20:21). თუმცაღა, ზემოხსენებულ მუხლებში, სადაც „იუდეველები და ბერძნები“ წერია, ლუკამ სიტყვა „ბერძნები“, შესაძლოა პავლეს მსგავსად, ზოგადად არაებრაელთა აღსანიშნავად გამოიყენა. გეოგრაფიული თვალსაზრისით მხოლოდ იკონიონი მდებარეობდა იმ ტერიტორიაზე, რომელზეც უშუალოდ არ ვრცელდებოდა ბერძნული გავლენა.
ელინისტები. წიგნ „საქმეებში“ გამოყენებულია სიტყვა ჰელლენისტეც (მხ. ჰელლენისტეს), რომელიც არც ბერძნულ და არც ელინისტურ ებრაულ ლიტერატურაში არ გვხვდება. ამიტომ მისი ზუსტი მნიშვნელობა უცნობია. თუმცა ლექსიკოგრაფთა უმეტესობა მიიჩნევს, რომ საქმეების 6:1-სა და 9:29-ში ეს სიტყვა „ბერძნულენოვან იუდეველებს“ აღნიშნავს. აქედან პირველ მუხლში ჰელლენისტე დაპირისპირებულია ებრაულენოვან იუდეველებთან (ებრეე [უესტკოტისა და ჰორტის ბერძნული ტექსტი]). ახ. წ. 33 წელს ორმოცდამეათე დღის დღესასწაულის აღსანიშნავად მრავალი ქვეყნიდან ჩამოსულმა ებრაელმა და პროზელიტმა მოიყარა თავი. ქალაქში მრავალი ბერძნულენოვანი სტუმრის ყოფნაზე მოწმობს ოფელის გორაზე (იერუსალიმი) აღმოჩენილი „თეოდოტეს წარწერა“. ბერძნულ ენაზე შესრულებული ეს წარწერა შემდეგი შინაარსისაა: „თეოდოტემ, ვეტენუსის ძემ, მღვდელმა და სინაგოგის წინამძღოლმა, სინაგოგის წინამძღოლის შვილმა და შვილიშვილმა, ააშენა სინაგოგა კანონის საკითხავად და მცნებების სასწავლად. მანვე ააშენა ფუნდუკი, ოთახები და წყლის საცავები უცხო ქვეყნიდან ჩამოსულთა მისაღებად. ეს სინაგოგა მისმა მამებმა, უხუცესებმა და სიმონიდემ დააფუძნეს“ (Biblical Archaeology, ერნესტ რაიტი, 1962, გვ. 240). ზოგიერთი ამ წარწერას „გათავისუფლებულთა სინაგოგას“ უკავშირებს, რომლის წევრებსაც სტეფანეს მოწამებრივ სიკვდილში მიუძღოდათ ბრალი (სქ. 6:9 იხ. ᲒᲐᲗᲐᲕᲘᲡᲣᲤᲚᲔᲑᲣᲚᲘ, ᲗᲐᲕᲘᲡᲣᲤᲐᲚᲘ).
ჰელლენისტეს ერთ-ერთი ფორმა საქმეების 11:20-შიც გვხვდება სირიის ანტიოქიელების მიმართ. მაგრამ ამ შემთხვევაში შეიძლება იგულისხმებოდეს ზოგადად ბერძნულენოვანი ხალხი და არა ბერძნულენოვანი იუდეველები. ამაზე მიანიშნებს ის ფაქტი, რომ ანტიოქიაში კირენელი და კვიპროსელი ქრისტიანების ჩასვლამდე სასიხარულო ცნობას მხოლოდ იუდეველებს ამცნობდნენ (სქ. 11:19). ასე რომ, ზემოხსენებულ მუხლში ჰელლენისტე შეიძლება ბერძნულ ენაზე მოლაპარაკე სხვადასხვა ეროვნების გაბერძნებულ ხალხს მოიაზრებდეს (იხ. ᲐᲜᲢᲘᲝᲥᲘᲐ №1; ᲙᲘᲠᲔᲜᲔ.
საბერძნეთსა და მაკედონიას პავლე მოციქული მეორე და მესამე მისიონერული მოგზაურობის დროსაც ეწვია (სქ. 16:11—18:11; 20:1—6). ის მსახურობდა მაკედონიის ისეთ დიდ ქალაქებში, როგორებიც იყო: ფილიპე, თესალონიკე და ბერეა, აგრეთვე აქაიის მთავარ ქალაქებში — ათენსა და კორინთში (სქ. 16:11, 12; 17:1—4, 10—12, 15; 18:1, 8). მეორე მისიონერული მოგზაურობისას (სქ. 18:11) მან წელიწად-ნახევარი დაყო კორინთში. ამ პერიოდში პავლემ ორი წერილი მისწერა თესალონიკელებს და შესაძლოა აქვე დაწერა წერილი გალატელების მიმართ. მან კორინთიდანვე მისწერა წერილი რომაელებს მესამე მისიონერული მოგზაურობისას. რომში პირველი პატიმრობის შემდეგ პავლე, როგორც ჩანს, ახ. წ. 61—64 წლებში კვლავ ეწვია მაკედონიას და შესაძლოა იქიდან მისწერა პირველი წერილი ტიმოთესა და ტიტეს.
ქრისტეს შობიდან მოყოლებული ბერძნული კულტურა საუკუნეების მანძილზე დიდ გავლენას ახდენდა რომის იმპერიაზე. საბერძნეთი კვლავ ინარჩუნებდა ინტელექტუალურ გავლენას, რადგან ათენის სკოლას მთელ რომის იმპერიაში ბადალი არ მოეპოვებოდა. კონსტანტინე დიდმა ქრისტიანობაში წარმართული რიტუალები და სწავლებები შეიტანა და ყველა პირობა შექმნა საიმისოდ, რომ სარწმუნოებათა ეს ნაზავი იმპერიის ოფიციალურ რელიგიად ექცია. შედეგად, საბერძნეთი ქრისტიანული სამყაროს ნაწილი გახდა.
დღევანდელი საბერძნეთის ფართობი 131 957 კმ2-ია. მოსახლეობა შეადგენს 10 750 000-ს.
ზევსი. ბერძნულ ღვთაებებს ადამიანების იერი ჰქონდათ და აღვირახსნილობით იყვნენ ცნობილნი.