Mpeve Santu: Ngolo ya Kisalu ya Nzambi
NA KUTADILA dilongi ya Butatu, mpeve santu kele muntu ya tatu ya Bunzambi, kiteso mosi ti Tata mpi ti Mwana. Beto ketanga na mukanda Lukwikilu na beto ya Bukristu ya orthodoxe (angl.) nde: “Mpeve-santu kele mvimba Nzambi.”
Na Masonuku ya ebeleo, ngogo kebalulamaka na “mpeve” kele ru’ach (“mfulumuna; mupepe; mpeve”). Na Masonuku ya greke, ngogo mefwanana na yau, kele pneu’ma. Keti bangogo yai kesonga nde mpeve santu kele muntu mosi kati ya Butatu?
Ngolo ya kisalu
NSADILU ya ngogo “mpeve santu” na Bible kesonga nde yau ketubila ngolo kekatuka na Jéhovah Nzambi, yina yandi kesadilaka sambu na kusala mambu mingi ya lukanu nandi. Mpeve santu lenda fwanikisama na électricité, disongidila ngolo yina lenda yikanisama mpi kusadilama na bampila mingi.
Na Genèse 1:2, beto ketanga nde “ngolo ya kisalu [“mpeve” (ebeleo ru’ach)] ya Nzambi vandaka na kisalu na zulu ya masa.” Awa mpeve ya Nzambi kele ngolo nandi ya kisalu, yina ketomisa ntoto.
Nzambi kesadilaka mpeve nandi sambu na kutemuna bayina kesadila yandi. David lombaka na bangogo yai: “Longa mono na kusala luzolo na nge, kadi nge ikele Nzambi na mono. Mpeve [ru’ach] na nge kele mbote; bika yau twadisa mono nansi ya lunungu!” (Nkunga 143:10) Sambu na bantu ya kikesa 70 yina Moïse lombaka sambu na kusadisa yandi, Nzambi tubaka na nsadi nandi nde: “Mono fwete katula ndambu ya mpeve [ru’ach] yina kele na nge ye tula yau mu bau.”—Nombres 11:17.
Bambikudulu ya Bible sonamaka na bantu ya Nzambi yina “mpeve santu [na greke pneu’ma] zabisaka bau.” (2 Petelo 1:20, 21) Ikele mpidina Bible “katukaka na Nzambi”; na greke Thé·o’pneu·stos, na nsansa yantete yau kezola kutuba nde yau “fulumunamaka [na] Nzambi.” (2 Timote 3:16) Dyaka, mpeve santu sadisaka bantu yankaka na kumona bambonameso to bandosi ya bambikudulu (prophéties).—2 Samuel 23:2; Joël 2:28, 29; Luka 1:67; Bisalu 1:16; 2:32, 33.
Ikele mpeve santu kupusaka Yezu na kukwenda na nseke nanima ya mbotika nandi. (Malako 1:12) Mpeve vandaka sambu na bansadi ya Nzambi bonso tiya, ngolo yina vandaka sala na bau mpi yau vandaka pesa bau kikesa. Mpeve yina vandaka sadisa bau na kutuba na kikesa.—Mika 3:8; Bisalu 7:55-60; 18:25; Loma 12:11; 1 Tesalonika 5:19.
Ikele dyaka na nsadisa ya mpeve nandi Nzambi kefwaka bantu mpi makanda. (Esaïe 30:27, 28; 59:18, 19) Mpeve ya Nzambi kesalaka sambu na kupesa ndola to sambu na mambote ya bantu; dyambu mosi ve lenda kangisa yau nzila.—Nkunga 139:7-12.
“Ngolo ya kuluta yonso”
MPEVE ya Nzambi lenda dyaka kupesa na bansadi nandi “ngolo ya kuluta yonso.” (2 Korinte 4:7) Ngolo yina kesadisaka bau na kuvibidila bampasi yina lukwikilu na bau kekutana na yau to na kusala mambu yina lenda vandila bau mpasi na kusala kukonda yau.
Mumbandu, Juges 14:6 ketubila beto sambu na Samson nde: “Mpeve ya Yahvé tulukaka na yandi ye, kukonda kima na maboko, Samson pasulaka ntambu.” (Jé) Keti muntu ya bunzambi tulukaka na Samson to kotaka na yandi, mpi yantikaka na kupusa nitu nandi na mpila nde yandi sala yina yandi salaka? Ve, na ntangu yina, ikele “ngolo ya MFUMU [yina] kotaka nandi mbala mosi.”—Bible ya Pierre de Beaumont.
Ntangu Yezu bakaka mbotika, mpeve santu, mpila Bible ketubila beto, kulumukaka nandi bonso, muntu ve, kansi diyembe. (Malako 1:10) Ngolo ya kisalu ya Nzambi zolaka sadisa Yezu na kubelula bambefu mpi na kufutumuna bafwa. Bonso Luka 5:17 kezabisa yau, “ngolo ya Mfumu [Nzambi] sadisaka yandi [Yezu] na kubelula bambefu.”—Jé.
Mpeve ya Nzambi pesaka dyaka na balongoki ya Yezu ngolo ya kusala bidimbu ya nkumbwa. Na kutadila Bisalu 2:1-4, balongoki vukanaka kifulu mosi sambu na nkinsi ya Pantekoti ntangu “nswalu ndinga katukaka na zulu bonso mupepe ya ngolo ya ntinu. . . . Bau yonso fuluswaka na mpeve ya nlongo, bau yantikaka kutuba mu tudimi yankaka, bonso mpeve pesaka bau ndinga kutuba.”
Mpidina, mpeve santu pesaka na Yezu mpi na bansadi yankaka ya Nzambi ngolo ya kusala yina bantu yankaka lendaka ve kusala.
Yau kele persona ve
KANSI, keti mpeve santu ketubilama ve bonso muntu na mikapu yankaka ya Bible? Inga, kansi teyolozye ya katolika Edmund Fortman ketuba sambu na yau na mukanda Nzambi ya butatu (angl.) nde: “Ata mpeve yina ketubilama mbala mingi bonso muntu, yau kele pwelele nde bansoniki ya musantu [ya Masonuku ya ebeleo] meyindulaka ntete ve to memonisaka ntete ve mpeve yina bonso muntu ya kuswaswana.”
Na Masonuku, bambandu ya kutubisa bima ketubaka ve bonso muntu kele mingi. Yau ketubila ngangu nde yau kele na bana (Luka 7:35); dyaka, sambu na disumu mpi lufwa nde yau meyala. (Loma 5:14, 21) Tala nki mutindu Bible ya Dhorme ketubila kitini ya Genèse 4:7: “Disumu mebumbana na kyelo.” Na kutadila noti mosi nansi ya lutiti ya Bible yina, yau ketendula nde: “Disumu metubilama bonso muntu kelangidila muntu sambu na kudilosa na zulu nandi”; kansi, yau kele pwelele nde disumu kele ve muntu ya kimpeve; kiteso mosi, kutubilama ya mpeve santu bonso muntu kekitula yau ve muntu ya kimpeve.
Kiteso mosi na 1 Yoane 5:6-8 (Osty), ikele ve kaka mpeve, kansi dyaka “masa, ti menga” kesala “kitemwe.” Na yau, bonso masa ti menga kele bantu ve, mpeve santu kele mpi muntu ve.
Mpila dibanza yansuka memonisa yau, beto kemona nde na kimvuka Bible ketubila “mpeve santu” bonso muntu ve, ntangu yau ketula mpeve na ndonga ya masa mpi ya tiya. (Matai 3:11; Malako 1:8) Masonuku kesyamisa bantu na kufuluka na mpeve santu kansi na malafu ve. (Efeso 5:18) Yau ketuba sambu na balongoki ya Yezu nde bau mefuluka na mpeve santu, bonso bau mefuluka na ngangu, na lukwikilu, na kyese to na bikalulu yankaka dyaka. (Bisalu 6:3; 11:24; 13:52) Na 2 Korinte 6:6, mpeve santu mevukisama na bikalulu yankaka. Kana kyeleka mpeve santu vandaka muntu, beto zolaka ve kutana na bantubilu ya mpidina na Bible mpi mbala mingi.
Na ndambu yankaka, ntangu mikapu yankaka ya Bible ketuba nde mpeve ketuba, yankaka dyaka kemonisa nde yina yau ketuba, ketubama kibeni na nzila ya bawanzyo to ya bantu. (Matai 10:19, 2O; Bisalu 4:24, 25; 28:25; Ebeleo 2:2) Na bifulu yina, kisalu ya mpeve santu mefwanana na ba ondes ya radio yina kepanza bansangu na bantu ya kumwangana na bisika mingi.
Na Matai 28:19, metubilama sambu na “zina . . . ya mpeve santu.” Kansi, yau vanda na greke to na kifalansa, ngogo ‘zina’ ketendulaka ve kaka zina ya muntu. Ntangu beto ketuba: “Na zina ya nsiku,” beto keyindulaka ve na muntu, kansi na yina nsiku ketuba, na biyeka na yau. Mukanda Bangogo-bifwanisu na Luwawanu Yampa (angl.) y’Archibald Robertson, ketuba sambu na yau nde: “Kusadilama ya ngogo ‘zina’ (onoma), yina kemonana mingi na Bible ya Septante mpi na ba papyrus, ketendula ngolo to kiyeka.” Na yau, yina mebotama na ‘zina ya mpeve santu’ kelemvuka na ngolo ya mpeve santu, na kukwikilaka nde yau kekatuka na Nzambi mpi yau kesala na luzolo ya Nzambi.
“Nsadisi”
YEZU kebinga mpeve santu “nsadisi,” mpi yandi ketuba nde yandi talonga, yandi tatwadisa mpi tatuba. (Yoane 14:16, 26; 16:13) Ngogo ya greke mebalulama na nsadisi (pa·ra’kle·tos) kesadilamaka na bakala. Na ntangu yandi kezabisa yina fwete sala nsadisi yina, Yezu kesadila biyingila bipersona. (Yoane 16:7, 8) Ndambu yankaka, ngogo ya greke balulamaka na mpeve (pneu’ma) kele na bukatikati (neutre); mpidina yau melandana mbote ti kiyingila ya greke ya bukatikati.
Na bandinga yina kele na kiyingila ya bukatikati (mumbandu na kingelesi), babaludi ya Bible na bandinga yankaka yina kekwikilaka na Butatu kebumbaka luswaswanu yina, mpila kendima yau Bible mosi ya katolika ya bantu y’Amerika (New American Bible). Tala yina yau ketuba sambu na Yoane 14:17: “Ngogo ya greke balulamaka na ‘Mpeve’ kele na bukatikati. Ntangu beto kesadila, na kingelesi, biyingila bipersona [‘he’ (yandi), ‘his’ (ya yandi), ‘him’ (yandi)], bansonamoko (manuscrits) mingi ya greke kesadilaka ‘it’ (yau).”
Na yau, ntangu Bible kesadila na Yoane 16:7, 8 biyingila bipersona kesadilamaka na babakala kewakana ti pa·ra’kle·tos, yau kelonga ve nde nsadisi kele muntu; kansi, yau kelungisa kaka minsiku ya kusonika ya bagreke.
Yau kele ve na Butatu
MIKANDA mingi kendima nde dilongi yina ketuba nde mpeve santu kele muntu ya tatu ya Butatu metungama ve na Bible. Mumbandu:
Ansiklopedi ya katolika (angl.) ketuba nde: “Ata sika mosi ve na Luwawanu ya Nkulu metubilama pwelele sambu na muntu ya tatu.”
Teyolozye ya katolika Edmund Fortman nde: “Bayuda mebakaka ata fyoti ve mpeve santu bonso muntu; dyaka, ata nzikisa mosi ve ya ngolo kendimisa nde nsoniki mosi ya Luwawanu ya Nkulu kwikilaka na ngindu yina. . . . Na [Baevanzile] mpi na Bisalu ya bantumwa, Mpeve-Santu kemonisamaka na kimvuka bonso ngolo ya bunzambi.”
Ansiklopedi yampa ya katolika (angl.) ketuba nde: “Yau kele pwelele nde L[uwawanu] ya N[kulu] kebakaka ve mpeve ya Nzambi bonso muntu . . . Mpeve ya Nzambi kele kaka ngolo nandi. Kana mbalankaka yau kemonisama bonso ya kuswaswana ti Nzambi, ikele kaka sambu mfulumuna ya Yahvé kesalaka ata yandi kele pana ve.” Ansiklopedi yina keyika dyaka nde: “Mikapu mingi ya L[uwawanu] Y[ampa] ketubila mpeve ya Nzambi bonso kima kansi ve bonso muntu; ikele yau yina kemonisa kibeni kufwanakana kele na kati ya mpeve mpi ngolo ya Nzambi.”—Ikele beto metenda yau.
Diksyoner mosi ya katolika (angl.) nde: “Na kimvuka na yau Luwawanu Yampa, bonso ya Nkulu, kemonisa mpeve bonso ngolo kekatuka na Nzambi.”
Na yau, ata Bayuda to bakristu yantete vandaka kwikila ve nde mpeve santu kele na kati ya Butatu. Dilongi yina basikaka bankama ya bamvu nanima na bau. Beto ketanga na Diksyoner mosi ya katolika (angl.) nde: “bunzambi ya persona ya tatu tubilamaka kibeni ntangu ya lukutakanu mosi salamaka na 362 n’ Alexandrie . . . , ebuna nanima na lukutakanu ya Constantinople na 381,” disonga kiteso ya bamvunkama tatu na ndambu nanima ya kumwangana ya mpeve santu na zulu ya balongoki na kilumbu ya pantekoti.
Ve, mpeve santu kele muntu ve mpi yau kele ve na Butatu. Mpeve santu kele ngolo ya kisalu ya Nzambi, yina yandi kesadilaka sambu na kulungisa luzolo nandi. Ngolo yina kele ve kiteso mosi ti Nzambi; yau kele konso ntangu na yandi mpi yau kele nansi nandi.
[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 22]
“Na kimvuka na yau Luwawanu Yampa, bonso ya Nkulu, kemonisa mpeve bonso ngolo kekatuka na Nzambi.”—Diksyoner mosi ya katolika
[Bifwanisu ya kele na lutiti 21]
Kilumbu mosi, mpeve santu monikaka bonso diyembe. Kilumbu yankaka yau monikaka bonso tudimi ya tiya. Kansi, yau mebakaka ntete ve kifwani ya muntu