Ndinga ya Yehowa Kele ya Moyo
Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Nahumi, Habakuki, ti Sofonia
NGOLO ya nsi-ntoto ya mvimba ya Asiria kunungaka dezia Samaria, ntu-mbanza ya kimfumu ya bikanda kumi ya Izraele. Banda ntama, Asiria vandaka kusosa mpi kunwanisa Yuda. Profete Nahumi ya Yuda kuvandaka ti nsangu sambu na ntu-mbanza ya Asiria, Ninive. Nsangu yango kele na mukanda ya Nahumi, yina yandi sonikaka na ntwala ya mvu 632 N.T.B.
Ngolo ya nsi-ntoto yina kubasikaka na nima kuvandaka Kintinu ya Babilone, mpi bantangu yankaka bamfumu ya Kintinu yango kuvandaka bantotila ya Kaldea. Mukanda ya Habakuki, yina yandi sonikaka ziku na mvu 628 N.T.B., ketubila mutindu Yehowa zolaka kusadila ngolo yina ya nsi-ntoto sambu na kupesa bambeni na yandi ndola. Yo vandaka kutubila mpi mambu yina takumina Babilone.
Profete Sofonia ya Yuda kukumaka profete na ntwala ya Nahumi ti Habakuki. Yandi bikulaka na kiteso ya bamvula kuluta 40, na ntwala ya lufwa ya Yeruzalemi na mvu 607 N.T.B., mpi yandi zabisaka nsangu ya lufwa ti ya kivuvu sambu na Yuda. Mukanda ya Sofonia kele mpi ti bansangu ya ndola sambu na makanda yankaka.
‘MAWA NA BWALA YA MEFULUKA NA MENGA YA BANTU’
Yehowa Nzambi, yina “ke waka makasi nswalu ve, kansi [ya] kele ngolo mingi,” kele ti ‘mambu sambu na bwala Ninive.’ Ata yandi “ke kebaka mbote bantu yina ke kwisaka kutina na yandi na ntangu ya mpasi,” yandi tafwa Ninive.—Nahumi 1:1, 3, 7.
“Mfumu Nzambi [ta] vutula diaka mambote yina ya bana Yakobi vandaka na yo ntete.” Kansi, bonso ‘ntambu yina kekwenda kukula bambisi,’ Asiria vandaka kupesa dikanda ya bantu ya Nzambi boma. Yehowa “ta yoka bapusupusu” ya bitumba ya bantu ya Ninive. Mpi ‘bana-babakala na bo, bo ta fwa bo na bitumba.’ (Nahumi 2:3, 13, 14) ‘Mawa na Ninive, bwala ya mefuluka na menga ya bantu.’ “Konso muntu yina ta wa nsangu na [yo] yai, yandi ta bula maboko na kiese.”—Nahumi 3:1, 19.
Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:
1:9—‘Kufwa’ ya Ninive tatendula nki sambu na bantu ya Yuda? Yo tatendula nde Asiria tayangisaka bo dyaka ve ata fyoti. “Muntu ta mona mpila ve ya kusala mubulu mbala ya zole.” Nahumi kutubilaka Ninive bonso bwala yina kuvandaka dyaka ve, mpi yandi sonikaka nde: “Beno bantu ya Yuda, beno tala, muntu mosi ke kwisa kuna na bangumba ti nsangu ya mbote. Yandi ke kwisa kuzabisa beno nde ngemba me kota na nsi. Beno sala bankinsi na beno.”—Nahumi 2:1.
2:6—Inki “bakielo ya lupangu yina ke talanaka na nzadi” kubikalaka ya kukanguka? Bakyelo yai vandaka kumonisa mutindu bibaka ya Ninive kubikalaka ya kukanguka ntangu masa ya Nzadi ya Tigre kubwisaka bibaka yango. Na mvu 632 N.T.B., ntangu basoda ya Babilone ti ya Media kwisaka kunwanisa Ninive, bantu ya Ninive kudiwaka mpenza ve na kigonsa. Sambu bibaka ya nene kuzyungaka bwala ya Ninive, bantu ya Ninive vandaka kumona bonso nde bambeni lendaka kukotila bo ve. Kansi, bamvula ya ngolo yina kunokaka kusalaka nde masa ya nzadi ya Tigre kulutana. Na kutadila mambu yina Diodorus, muntu mosi ya kelongukaka mambu ya ntama, kutubaka, bamvula yango “kufulusaka kitini mosi ya bwala mpi yo bwisaka bibaka na kitamina mosi ya nda.” Ebuna, bakyelo ya lupangu yina ketalanaka na nzadi kukangukaka, mpi mutindu mbikudulu kutubaka, bo botulaka Ninive na mbala mosi, bonso tiya keyokaka nianga ya kuyuma.—Nahumi 1:8-10.
3:4—Inki mutindu Ninive kuvandaka bonso nkento ya ndumba? Bantu ya Ninive vandaka kukusa makanda yankaka na kusilaka bo kinduku mpi lusadisu, kansi na kutuba kyeleka bo vandaka kunyokula makanda yango. Mu mbandu, Asiria kusadisaka Ntotila ya Yuda Ahazi ntangu bantu ya Siria ti Izraele kuwakanaka sambu na kunwanisa Yuda. Kansi, nsukansuka, “ntotila ya Asiria . . . kwisaka kumonisa [Ahazi] diaka mpasi mingi.”—2 Bansangu 28:20.
Malongi Sambu na Beto:
1:2-6. Sambu Yehowa kepesaka ndola na bambeni na yandi yina kebuyaka kusambila yandi, yo kemonisa nde yandi kezolaka nde bansambidi na yandi kusambila kaka yandi.—Kubasika 20:5.
1:10. Bibaka ya nene ti banzo zulu mingi kukangaka ve nzila na kulungana ya mambu yina Yehowa kutubaka sambu na Ninive. Bambeni ya bantu ya Yehowa bubu yai takuka ve kutina bandola na yandi.—Bingana 2:22; Daniele 2:44.
“BANTU YA MBOTE TA ZINGA” KIMAKULU
Bakapu zole ya ntete ya mukanda ya Habakuki ketubila disolo yina profete kusalaka ti Yehowa Nzambi. Sambu mambu yina vandaka kusalama na Yuda vandaka kupesa Habakuki mpasi, yandi yulaka Nzambi nde: “Sambu na nki nge ke bika mono kumona mambu ya mbi mutindu yai? Sambu na nki nge ke tala bampasi ke niokula bantu mpidiyai?” Yehowa kuvutulaka nde: “Mono ke tedimisa bantu ya nsi ya Babilonia, bantu mosi ya nku, ke lalaka ve.” Profete kuyitukaka na mutindu Nzambi zolaka kusadila “bantu [yina] ya mbi ke zaba bansiku ve” sambu na kupesa Yuda ndola. (Habakuki 1:3, 6, 13) Yehowa kundimisaka Habakuki nde bantu ya mbote tazinga kimakulu, kansi bambeni tabaka ndola. Dyaka, Habakuki kutubilaka bandola tanu yina bantu ya Kaldea tabaka.—Habakuki 2:4.
Na kisambu mosi ya yandi sambaka Nzambi sambu yandi wila bo mawa, Habakuki kuyimbaka nkunga ya mawa yina vandaka kutubila mambu yina Yehowa kusalaka na ntama sambu na kumonisa ngolo na yandi, mu mbandu na Nzadi-Mungwa ya Mbwaki, na ntoto ya zelo na zelo, mpi na Yeriko. Profete kutubilaka mpi mutindu Yehowa tatwadisa bambeni na yandi na bitumba ya Armagedoni. Kisambu yango kusukaka ti bangogo yai: “Mfumu Nzambi kele ngolo na mono; yandi ke kumisaka makulu na mono ntinu bonso makulu ya mbambi, yandi ke tambusaka mono ata na zulu ya bangumba.”—Habakuki 3:1, 19.
Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:
1:5, 6—Sambu na nki Bayuda vandaka kundima ve nde bantu ya Kaldea takotila bo na Yeruzalemi? Ntangu Habakuki yantikaka kubikula, Yuda kuvandaka na nsi ya luyalu ya Ezipte. (2 Bantotila 23:29, 30, 34) Ata bantu ya Babilone vandaka kukuma kaka ngolo, basoda na bo kunungaka ntete ve Farao Neko, ntotila ya Ezipte. (Yeremia 46:2) Dyaka, tempelo ya Yehowa kuvandaka na Yeruzalemi, mpi dikanda ya Davidi vandaka kuyala kaka pana. Sambu na Bayuda ya ntangu yina, “mambu” yina Nzambi tubaka nde yandi tapesa bantu ya Kaldea nzila sambu na kufwa Yeruzalemi lendaka kusalama ve. Kansi, ata bo vandaka kundima ve mambu yina Habakuki kutubaka, mbona-meso ya metala lufwa ya Yeruzalemi na maboko ya bantu ya Babilone kulunganaka mpenza na mvu 607 N.T.B.—Habakuki 2:3.
2:5 (NW)—Nani kele “muntu ya ngolo,” mpi sambu na nki yandi “talungisa ve lukanu” na yandi? Bantu ya Babilone, yina vandaka kusadila ngolo na bo sambu na kubotula babwala yankaka kuvandaka kimvuka ya “muntu ya ngolo.” Sambu bo vandaka kununga mingi, bo kumaka bonso bantu ya melauka vinu. Kansi, bo tanunga ve na kubotula bantoto ya bantu yonso, sambu Yehowa tasadila bantu ya Media ti ya Persia sambu na kubwisa bo. Bantu yina kesala kimvuka ya “muntu” bubu yai kele bangolo ya politiki. Bantu yai mpi melauka malafu. Bo kekuditudila ntima, bo kele lulendo mpi bo kele na nzala ya ngolo ya luyalu. Kansi, bo kelungisa ve lukanu na bo ya ‘kubotula bantoto ya bantu’ yonso. Kimfumu ya Nzambi mpamba tavukisa bantu.—Matayo 6:9, 10.
Malongi Sambu na Beto:
1:1-4; 1:12–2:1. Habakuki kuyulaka bangyufula ya masonga, mpi Yehowa kupesaka yandi mvutu. Nzambi ya kyeleka kewaka bisambu ya bansadi na yandi ya kwikama.
2:1. Bonso Habakuki, beto fwete lala ve na kimpeve kansi beto fwete sala mingi na kisalu ya Yehowa. Beto fwete vanda mpi ya kuyilama sambu na kuwakanisa mabanza na beto kana bo mesungika beto na konso dyambu yina.
2:3; 3:16. Na ntangu beto kekinga kukwisa ya kilumbu ya Yehowa ti lukwikilu, bika beto vila ve nde beto kezinga bilumbu ya nsuka.
2:4. Sambu na kuguluka na kilumbu yina Yehowa tapesa bantu ya mbi ndola, beto fwete kanga ntima ti kwikama yonso.—Baebreo 10:36-38.
2:6, 7, 9, 12, 15, 19. Yo tavanda mawa sambu na muntu yina kesosa mbongo to bima yankaka ya kinsuni na mutindu ya mbi, kezola nku, kesala mansoni, to kesambila biteki. Beto fwete keba na bikalulu mpi na mambu yai ya mbi.
2:11. Kana beto kezabisa ve mambi ya nsi-ntoto yai, “matadi” tazabisa yo. Yo kele mfunu nde beto landa na kusamuna nsangu ya Kimfumu ti kikesa yonso!
3:6. Ata kima mosi ve takuka na kukanga Yehowa nzila ntangu yandi talungisa ndola na yandi, ata nkutu organizasio mosi ve ya bantu yina kemonana bonso bangumba ya nene to ya fyoti.
3:13. Beto ketula kivuvu nde bitumba ya Armagedoni tafwa ve bantu bisakasaka. Yehowa tagulusa bansadi na yandi ya kwikama.
3:17-19. Ata bampasi lenda bwila beto na ntwala to na ntangu Armagedoni tayantika, beto lenda tula ntima nde Yehowa tapesa beto “ngolo” kana beto kelanda na kusadila yandi na kyese yonso.
“KILUMBU YA MFUMU NZAMBI . . . ME KUMA PENEPENE”
Lusambu ya Baale kupanzanaka na Yuda ya mvimba. Yehowa kutubaka na nzila ya profete na yandi Sofonia nde: “Mono ta fwa bantu ya Yuda ti ya Yeruzalemi.” Sofonia kepesa lukebisu nde: “Kilumbu ya Mfumu Nzambi . . . me kuma penepene.” (Sofonia 1:4, 7, 14) Kaka bantu yina kezitisaka minsiku ya Nzambi mpamba “ta baka ndola ve” kilumbu yango.—Sofonia 2:3.
“Mawa na Yeruzalemi, . . . bwala mosi ya nku!” “Mono Mfumu Nzambi ke tuba nde, beno vingila mono! Beno vingila tii kilumbu ya mono ta telama na kusambisa beno. Mono me zenga nde mono ta vukisa bantu yonso . . . sambu bo kumona makasi na mono.” Kansi, Nzambi kusilaka nde: “Bantu na beno yina panzanaka, mono ta kwisa kuvutula bo; mono ta pesa beno lukumu na nsi-ntoto ya mvimba. Mono ta vutula beno mutindu beno vandaka ntete.”—Sofonia 3:1, 8, 20.
Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:
3:9 (NW)—“Ndinga ya kukonda mvindu” kele inki, mpi nki mutindu beto ketubaka yo? Yo kele kyeleka ya Nzambi yina kele na Ndinga na yandi, Biblia, mpi malongi yonso ya Biblia. Beto ketubaka yo na ntangu beto kekwikilaka na kyeleka, kelongaka yo mbotembote na bantu yankaka, kewakanisaka luzingu na beto ti luzolo ya Nzambi.
Malongi Sambu na Beto:
1:8. Yo kemonana nde na ntangu ya Sofonia, bantu yankaka vandaka ‘kulanda bikalulu’ ya makanda ya nzyunga sambu bo ndima bo. Yo tavanda buzoba kibeni nde bansambidi ya Yehowa ya bubu yai kusosa kulanda bikalulu ya nsi-ntoto yai, bonso bantu ya ntangu ya Sofonia!
1:12; 3:5, 16. Yehowa kulandaka na kutinda baprofete sambu na kukebisa bantu na yandi nde yandi tasambisa bo. Yandi salaka yo ata Bayuda mingi vandaka kuzinga mbote mpi vandaka kubuya nsangu. Sambu kilumbu ya nene ya Yehowa mekuma penepene, beto fwete landa na kuzabisa nsangu ya Kimfumu kukonda kulemba na kisika ya kupesa nzila na bantu yina kebuyaka nsangu na kulembisa ‘maboko na beto.’
2:3. Kaka Yehowa muntu lenda gulusa beto na kilumbu ya makasi na yandi. Sambu Yehowa kulanda na kundima beto, beto fwete sosa Yehova na kulongukaka Ndinga na yandi, Biblia, na dikebi yonso; kusamba sambu na kulomba lutwadisu na yandi; mpi kukwenda penepene na yandi. Beto fwete sosa lunungu na kuzingaka luzingu mosi ya mbote. Mpi, beto fwete sosa kudikulumusa na kuyedisaka kikalulu ya kudikulumusa mpi ya bulemfu.
2:4-15; 3:1-5. Kilumbu yina Yehowa talungisa ndola na yandi, Kikristu ti mkanda yonso yina kunyokulaka bantu na yandi tafwa bonso Yeruzalemi ya ntama mpi makanda ya nzyunga. (Kusonga 16:14, 16; 18:4-8) Beto fwete landa na kuzabisa bandola ya Nzambi kukonda boma.
3:8, 9. Na ntangu beto kevingila kilumbu ya Yehowa, beto tayilama sambu na luguluku kana beto kelonguka na kutuba “ndinga ya kukonda mvindu” (NW), ‘kesamba’ na zina ya Nzambi mpi kedipesa na yandi. Beto kesadilaka mpi Yehowa ‘beto yonso’ kumosi ti bantu na yandi, mpi beto kepesaka yandi “lukumu yina kele bonso makabu.”—Baebreo 13:15.
“Yo Ke Kwisa Nswalu”
Muyimbi-bankunga kuyimbaka nde: “Kubika fioti kaka bantu ya mbi ta vila, nge lenda sosa bo kansi nge ta mona bo ve.” (Nkunga 37:10) Kana beto keyindulula mambu yina mukanda ya Nahumi kutubuka sambu na Ninive, yina mukanda ya Habakuki kutubaka sambu na Babilone ti Yuda yina kubuyaka Yehowa, ntembe kele ve nde bangogo ya muyimbi-bankunga talungana. Kansi, beto fwete kinga tii na nki ntangu?
Sofonia 1:14 nde: “Kilumbu ya nene ya Mfumu Nzambi me kuma penepene mpenza, yo ke kwisa nswalu!” Mukanda ya Sofonia kemonisa beto mpi nki mutindu beto lenda guluka na kilumbu yina mpi mambu ya beto fwete sala ntangu yai. Ya kyeleka, “nsangu ya Nzambi kele ya moyo, yo ke salaka konso ntangu.”—Baebreo 4:12.
[Bifwanisu ya kele na lutiti 8
Bibaka ya nene ya Ninive kukangaka ve nzila na kulungana ya mbikudulu ya Nahumi
[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]
Randy Olson/National Geographic Image Collection