Yehowa Kele Nzambi ya Bangwakana
“Mono [ta] wakana diaka na bantu ya Israele ti bantu ya Yuda.”—YEREMIA 31:31.
1, 2. (a) Inki nkinsi Yezu bandisaka na mpimpa ya Nisani 14, ya mvu 33 T.B.? (b) Inki kuwakana Yezu tubilaka nde yau tasalama na lufwa na yandi?
NA MPIMPA ya Nisani 14, na mvu 33 T.B., Yezu taka nkinsi ya Pake ti bantumwa na yandi 12. Sambu yandi zabaka nde yau vandaka madya na yandi ya nsuka ti bau mpi nde kubika fyoti bambeni na yandi tafwa yandi, Yezu sadilaka dibaku yai sambu na kutendudila balongoki na yandi yai mambu mingi ya kuluta mfunu.—Yoane 13:1–17:26.
2 Kilumbu yango yina, ntangu yandi mebasisa Yudasi Iskariote imene, Yezu bandisaka nkinsi mosi kaka ya Bakristu fwete sungimina mbala mosi na mvula—Lusungiminu ya lufwa na yandi. Biblia ketuba nde: “Ntangu bo vandaka kudia, Yesu bakaka mampa; yandi pesa Nzambi mersi, yandi zenga yo bitini-bitini, yandi pesa na balonguki na yandi, ebuna yandi tuba nde: ‘Beno baka mampa yai, beno dia yo; yo ke[tendula] nitu na mono.’ Ebuna yandi bakaka dikopa ya vinu; yandi pesa mersi na Nzambi, ebuna yandi pesa bo nde: ‘Beno nwa yo, beno yonso, sambu yai ke[tendula] menga na mono yina ke songa kuwakana ya Nzambi me wakana ti bantu. Menga yai ke losana sambu na bantu mingi ya masumu, sambu Nzambi kulolula bo.’ ” (Matayo 26:26-28) Yau lombaka nde balandi ya Yezu kusungimina lufwa na yandi na mutindu mosi ya mpasi ve, kansi ya luzitu. Ye Yezu tubilaka kuwakana mosi ya salamaka na lufwa na yandi. Na mukanda ya Luka, yau mebingama “kuwakana ya mpa.”—Luka 22:20.
3. Inki bangyufula meyulama sambu na kuwakana ya mpa?
3 Kuwakana ya mpa kele inki? Kana yau kele kuwakana ya mpa, keti yau ketendula nde kuwakana ya ntama kele? Keti kele ti bangwakana yankaka yina mekangama ti yau? Yai kele bangyufula ya mfunu sambu Yezu tubaka nde, menga ya kuwakana yina tabasika sambu na ‘kulolula masumu.’ Beto yonso kele ti mfunu ya ndolula ya masumu.—Roma 3:23.
Kuwakana Mosi ti Abrahami
4. Inki lusilu mosi ya ntama kesadisa beto na kubakisa kuwakana ya mpa?
4 Sambu na kubakisa kuwakana ya mpa, beto vutuka na nima, penepene bamvula 2 000 na ntwala kisalu ya Yezu kubanda na ntoto. Na ntangu yina, Tera ti dibuta na yandi katukaka na Ure, mbanza ya kimvwama ya Kaldea, mpi kwendaka na Arani, na Nordi ya Mezopotamia. Abrami (yina kumaka Abrahami) ti nkento na yandi, Sarai (yina kumaka Sara) vandaka kumosi ti bau. Bau zingaka kuna tii na lufwa ya Tera. Na nima, Abrahami, ti bamvula 75, sabukaka Nzadi Efrata mpi kwendaka na ntoto ya Kanana sambu na kuzinga na kati ya batenta, mutindu Yehowa tumaka yandi. (Kuyantika 11:31–12:1; 11:4, 5; Bisalu 7:2-5) Mambu yina salamaka na 1943 N.T.B. Abrahami vandaka kaka na Arani, ntangu Yehowa songaka yandi nde: “Na divumu na nge bana mingi ta butukaka, bana yina ta kuma dikanda mosi ya nene ya bantu. Mono ta sakumunaka nge ti kupesa zina na nge lukumu; mono ta sakumunaka mpi bantu ya nkaka sambu na nge. Bantu yina ta salaka nge mbote, mono mpi ta salaka bo mbote. Bayina ta salaka nge mbi, mono mpi ta salaka bo mbi. Sambu na nge, mono ta sakumunaka bantu yonso ya nsi-ntoto.” Na nima, ntangu Abrahami mesabuka na Kanana, Yehowa yikaka nde: “Yai kele ntoto ya mono ta pesa na bana [“nkuna,” NW] na nge.”—Kuyantika 12:2, 3, 7.
5. Lusilu ya Yehowa pesaka Abrahami mekangama ti inki mbikudulu ya mfunu?
5 Lusilu ya pesamaka na Abrahami vandaka ya kukangama ti lusilu yankaka ya Yehowa. Ee, yau kumisaka Abrahami muntu ya mfunu na nkenda ya bantu, muntu ya mfunu na kulungana ya mbikudulu ya ntete kibeni ya Biblia. Ntangu Adami ti Eva mesumuka na kilanga ya Edeni, na nima, Yehowa zengaka nkanu na bau yonso zole, ntangu yina mpi, yandi balukaka na Satana yina kusaka Eva mpi songaka yandi nde: “Nge nioka ti nkento mono ke kumisa beno bambeni, [nkuna] ya nkento ti [nkuna] na nge bo ta menganaka. [Yandi] ta [niata] nge na ntu, ebuna nge ta [“tatika yandi na kisingini,” NW].” (Kuyantika 3:15) Kuwakana ya Yehowa ti Abrahami vandaka monisa nde Nkuna yina tafwa Satana tabasika na divumu ya Abrahami.
6. (a) Lusilu ya Yehowa pesaka na Abrahami zolaka kulungana na nzila ya nani? (b) Kuwakana ya Abrahami kele inki?
6 Sambu lusilu ya Yehowa vandaka tubila Nkuna, yau lombaka nde Abrahami kubuta mwana ya bakala sambu nkuna kubasika na divumu na yandi. Kansi yandi ti Sara kununaka nkatu kubuta mwana. Na nsuka, Yehowa sakumunaka bau, yandi pesaka bau dyaka ngolo ya kubuta na kimangu, ye Sara butilaka Abrahami mwana ya bakala, Izaki. Na yau, lusilu ya nkuna kufwaka ve. (Kuyantika 17:15-17; 21:1-7) Na nima ya bamvula, Yehowa mekaka lukwikilu ya Abrahami. Yandi sosaka nkutu kuzaba kana yandi lendaka kuzola na kutambikila yandi mwana na yandi ya zola, Izaki, na kimenga. Na nima, Yehowa pesaka dyaka lusilu yango na Abrahami nde: “[Mono ta sakumuna nge mingi]. Mono ta pesa nge mpi dikanda ya bantu mingi. Bana na nge ta vanda mingi-mingi bonso bambwetete na zulu to bonso bambuma ya zelo na lweka ya masa. Bana na nge ta bedisaka bambeni na bo. [“Na nzila ya nkuna na nge, ya kyeleka, makanda yonso ya ntoto tabaka lusakumunu,” NW]. Mono ta sala mambu yai yonso sambu nge lemfukilaka mono.” (Kuyantika 22:15-18) Lusilu ya nda yai kebingamaka mbala mingi nde kuwakana ya Abrahami, ebuna kuwakana ya mpa yina salamaka na nima vandaka ya kukangama ti yau.
7. Inki mutindu nkuna ya Abrahami bandaka kukuma mingi, ye inki nataka bau na kwenda kuzinga na Ezipte?
7 Izaki butaka mapasa ya babakala, Ezau ti Yakobi. Yehowa ponaka Yakobi na kuvanda nkaka ya Nkuna ya Lusilu. (Kuyantika 28:10-15; Roma 9:10-13) Yakobi butaka bana 12 ya babakala. Na kutuba ya mbote, yai vandaka ntangu sambu nkuna ya Abrahami kuyantika na kukuma mingi. Ntangu bana ya Yokobi kumaka bambuta, bamingi na kati na bau kusalaka mabuta na bau mosi. Ebuna, nzala mosi ya nene tinisaka bau mpi bau kwendaka na Ezipte. Kuna, Nzambi yitaka kutinda Yozefi, mwana ya Yakobi, na kuyidika nzila. (Kuyantika 45:5-13; 46:26, 27) Na nima ya bamvula, nzala manaka na Kanana. Kansi, dibuta ya Yakobi bikalaka na Ezipte—ntete bonso banzenza, na nima bau kumaka bampika. Bau vandaka kuna tii na mvu 1513 N.T.B., bamvula 430 na nima ya ntangu yina Abrahami sabukaka Nzadi Efrata, ebuna Moize basisaka bana ya Yakobi na kimpika ya Ezipte. (Kubasika 1:8-14; 12:40, 41; Galatia 3:16, 17) Ntangu yai, Yehowa tulaka dikebi ya ngolo na kuwakana na yandi ti Abrahami.—Kubasika 2:24; 6:2-5.
“Kuwakana ya Ntama”
8. Inki Yehowa salaka ti bana ya Yakobi na Sinai, ye dyambu yai ketadila kuwakana ya Abrahami na inki?
8 Ntangu Yokobo ti bana na yandi kwendaka na Ezipte, bau vandaka dibuta mosi ya nene; kansi na ntangu ya kubasika na Ezipte, bana na bau vandaka kimvuka ya nene ya makanda mingi. (Kubasika 1:5-7; 12:37, 38) Na ntwala ya kunata bau na Kanana, Yehowa nataka bau ntete na Sudi, na nsi ya ngumba ya Orebi, (to, Sinai) na Arabia. Po pana, yandi salaka kuwakana mosi ti bau. Bau kumaka kubinga yau “Kuwakana ya Ntama” sambu na kugambula yau ti “kuwakana ya mpa.” (2 Korinto 3:14) Na nzila ya kuwakana ya ntama, Yehowa lungisaka mbala ya ntete kuwakana na yandi ti Abrahami.
9. (a) Tanga mambu iya yina Yehowa silaka na nzila ya kuwakana ya Abrahami. (b) Inki mabaku yankaka kuwakana ya Yehowa ti Izraele nataka, mpi na kubaka yau inki lombamaka nde Izraele kusala?
9 Yehowa tendudilaka bantu ya Izraele disongidila ya kuwakana yai: “Ntangu yai, kana beno wila mono ti kulanda bansiku ya kuwakana ya mono wakanaka na beno, beno ta vanda bantu na mono mosi mpenza. Nsi-ntoto ya mvimba kele ya mono, kansi beno, beno ta vanda bantu ya mono mosi solaka. Beno [“takituka kimfumu ya banganga-nzambi ye dikanda ya santu sambu na mono,” NW].” (Kubasika 19:5, 6) Yehowa silaka nde nkuna ya Abrahami (1) takuma dikanda ya nene, (2) tanunga bambeni na yandi, (3) tabaka ntoto ya Kanana, ye (4) tavanda nzila ya lusakumunu sambu na makanda yonso. Ntangu yai, yandi songaka nde bantu ya Izraele bau mosi lendaka kudibakila balusakumunu yai bonso bantu na yandi ya sipesiali, mpi zolaka kukuma “kimfumu ya banganga-nzambi ye dikanda ya santu,” kaka kana bau kulemfuka na bantuma na yandi. Keti bantu ya Izraele ndimaka na kukota na kati ya kuwakana yai? Bau yonso tubaka munoko mosi nde: “Beto ta sala mambu yonso mutindu Mfumu Nzambi me tuba.”—Kubasika 19:8.
10. Inki mutindu Yehowa yidikaka Izraele bonso insi, mpi yandi vandaka kusosa nde bau sala inki?
10 Na yau, Yehowa yidikaka Izraele bonso insi. Yandi pesaka bau bansiku sambu na lusambu mpi luzingu ya kimvuka. Yandi tulaka mpi ngidika ya nkela ya santu, (na nima, tempelo na Yeruzalemi) ti kimvuka ya banganga-nzambi sambu na kusala bisalu ya santu na nkela ya santu. Na kulunda kuwakana yina, yau lombaka kulemfuka na bansiku ya Yehowa, mingimingi, kusamba kaka yandi mpamba. Nsiku ya ntete, na kati ya Bansiku Kumi yina vandaka lufulu ya bansiku yina yonso, vandaka tuba nde: “Mono kele Mfumu Nzambi, Nzambi na nge; mono muntu katulaka nge na kimpika kuna na nsi ya Ezipte. Kusamba banzambi ya nkaka ve, kaka mono.”—Kubasika 20:2, 3.
Balusakumunu na Nzila ya Kuwakana ya Nsiku
11, 12. Na inki mitindu balusilu ya kuwakana ya ntama kulunganaka na Izraele?
11 Keti balusilu ya kuwakana ya Nsiku lunganaka na zulu ya Izraele? Keti Izraele kumaka “dikanda ya santu”? Sambu bau vandaka bana ya Adami, bana ya Izraele vandaka bantu ya masumu. (Roma 5:12) Kansi, na nsi ya Nsiku, bau vandaka pesa bimenga sambu na kukatula masumu na bau. Na yina metala bimenga yina vandaka pesama mvula mosi na Kilumbu ya Ndolula, Yehowa tubaka nde: “[“Na kilumbu ya ndolula,” NW], bo ta sala kidimbu yina ke songa nde mono Mfumu Nzambi me lolula beno sambu na masumu na beno yonso.” (Levi 16:30) Yau yina, ntangu bau vandaka ya kwikama, bantu ya Izraele vandaka dikanda ya santu, ya kugedila sambu na kisalu ya Yehowa. Kansi, bau vandaka ya kugedila kaka ntangu ya bau vandaka kulemfuka na Nsiku mpi kupesa bimenga ntangu yonso.
12 Keti Izraele kumaka “kimfumu ya banganga-nzambi”? Kubanda na luyantiku kibeni, yau vandaka kimfumu, Ntotila na yau vandaka Yehowa na mazulu. (Yezaya 33:22) Dyaka, kuwakana ya Nsiku vandaka ti bantotila ya bantu, ebuna na nima, bantu kumaka kumonikisa Yehowa bonso bantotila na Yeruzalemi. (Kulonga 17:14-18) Kansi, keti Izraele vandaka kimfumu ya banganga-nzambi? Yau vandaka ti kimvuka ya banganga-nzambi kesala kisalu ya santu na nkela ya santu. Nkela ya santu (yina kumaka tempelo) vandaka mavula ya lusambu ya kugedila sambu na bantu ya Izraele yempi sambu na bayina vandaka bantu ya Izraele ve. Mpi dikanda yai vandaka nzila mosi kaka ya kusonga kyeleka na bantu yonso. (2 Bansangu 6:32, 33; Roma 3:1, 2) Bantu ya Izraele yonso ya kwikama, banganga-nzambi ya Balevi mpamba ve, vandaka “bambangi” ya Yehowa. Izraele vandaka “nsadi” ya Yehowa, ya yandi longaka na ‘kusamuna nkembo na yandi.’ (Yezaya 43:10, 21, NW) Banzenza mingi, bantu ya kudikulumusa, monaka ngolo ya Yehowa sambu na mambote ya bantu na yandi mpi kotaka na lusambu ya kugedila. Bau kumaka baprozelite. (Yozue 2:9-13) Kansi, na kutuba ya mbote, kikanda mosi mpamba vandaka sala bonso banganga-nzambi ya kupakulama.
Baprozelite na Izraele
13, 14. (a) Sambu na inki beto lenda tuba nde baprozelite vandaka ve na kati ya kuwakana ya Nsiku? (b) Inki mutindu baprozelite kumaka na nsi ya kuwakana ya Nsiku?
13 Inki kisika baprozelite vandaka na yau? Yehowa salaka kuwakana na yandi kaka ti Izraele mpamba. Ata kilumbu yango, “bantu yankaka mingi” vandaka pana, bau kotaka ve na kuwakana. (Kubasika 12:38; 19:3, 7, 8) Na ntangu ya bau tangaka bana ya ntete na Izraele sambu na kupesa ntalu ya nkudulu, bau tangaka ve bana ya bantu yai. Na nima ya bamvula, ntangu bau kabilaka makanda ya Izraele ntoto ya Kanana, baprozelite basikaka ve ti dikabu. (Kuyantika 12:7; Yozue 13:1-14) Sambu na inki? Sambu kuwakana ya Nsiku salamaka ve ti baprozelite. Kansi, babakala ya baprozelite vandaka kuyotisama sambu na kulemfuka na Nsiku. Bau vandaka zitisa yau, mpi bau bakilaka yau mambote. Baprozelite ti bantu ya Izraele kumaka na nsi ya kuwakana ya Nsiku.—Kubasika 12:48, 49; Kutanga 15:14-16; Roma 3:19.
14 Mu mbandu, kana na kidiba prozelite kufwa muntu, yandi lendaka kutina na mbanza ya kutinina. (Kutanga 35:15, 22-25; Yozue 20:9) Na Kilumbu ya Ndolula bau vandaka tambika kimenga mosi “sambu na bantu yonso [na dibundu] ya Izraele.” Sambu bau vandaka bantu ya dibundu, baprozelite vandaka vukana na mambu yonso ti kubaka ndolula na nzila ya kimenga. (Levi 16:7-10, 15, 17, 29; Kulonga 23:7, 8) Baprozelite vandaka mpenza ya kukangama ti bantu ya Izraele na nsi ya Nsiku, yau yina, na Pantekoti ya mvu 33 T.B., ntangu Piere sadilaka ‘mwana-fungula ya ntete ya kimfumu,’ baprozelite mpi zwaka mambote. Yau yina, “Nikola, muntu ya Antioshe me kituka Muyuda,” to prozelite, kumaka Mukristu mpi ponamaka na kati ya ‘babakala nsambwadi ya bikalulu ya mbote’ sambu na kusadisa dibundu ya Yeruzalemi.—Matayo 16:19; Bisalu 2:5-10; 6:3-6; 8:26-39.
Yehowa Kesakumunaka Nkuna ya Abrahami
15, 16. Inki mutindu kuwakana ya Yehowa salaka ti Abrahami lunganaka na nsi ya kuwakana ya Nsiku?
15 Ntangu Yehowa yidikaka bana ya Abrahami bonso insi na nsi ya Nsiku, yandi sakumunaka bau mutindu yandi silaka na tata ya dikanda. Na 1473 N.T.B., Yozue, kilandi ya Moize, kotisaka Izraele na insi Kanana. Na nima, bau kabisaka insi yai na kati ya bikanda na bau. Lusilu ya Yehowa ya kupesa ntoto yina na nkuna ya Abrahami lunganaka. Ntangu Izraele vandaka ya kwikama, Yehowa lungisaka lusilu na yandi ya kunungisa bau na ntwala ya bambeni na bau. Yau salamaka buna mbala mingi na luyalu ya Ntotila Davidi. Na ntangu ya luyalu ya Salomo, mwana ya Davidi, kitini ya tatu ya kuwakana ya Abrahami lunganaka. “Bantu ya Yuda ti Israele kumaka mingi mpenza bonso bambuma ya zelo na lweka ya masa; bo vandaka kudia ti kunwa mbote, bo vandaka kumona kiese na luzingu na bo.”—1 Bantotila 4:20.
16 Ebuna, inki mutindu makanda lendaka kubaka lusakumunu na nzila ya Izraele, nkuna ya Abrahami? Mutindu beto meyita kutubila yau, Izraele vandaka bantu ya kuponama ya Yehowa, mimonisi na yandi na kati ya makanda yankaka. Ntangu fyoti na ntwala Izraele kubotula Kanana, Moize tubaka nde: “Makanda ti bantu na yau, beno vanda na kyese.” (Kulonga 32:43, NW) Banzenza mingi ndimaka. “Bantu ya nkaka mingi” basikaka dezia ti Izraele na Ezipte, bau monaka ngolo ya Yehowa na ntoto ya zelu na zelu, mpi bau waka mambu ya Moize tubaka nde beno vanda na kyese. (Kubasika 12:37, 38) Na nima, Ruti, nkento ya Moabi, kwelanaka ti Bozi, muntu ya Izraele mpi yandi kumaka nkaka ya Mesia. (Ruti 4:13-22) Yehonadabi, mosi kati ya bantu ya bau vandaka binga ba Kenite, ti bantu ya divumu na yandi, ti Ebedi-Meleki mpi, muntu ya Etiopia, kudimonisaka bantu ya kwikama na minsiku, ntangu bantu mingi ya Izraele vandaka ya kukonda kwikama. (2 Bantotila 10:15-17; Yeremia 35:1-19; 38:7-13) Na nsi ya luyalu ya Kintinu ya Persia, banzenza mingi kumaka baprozelite mpi vukanaka ti Izraele na kunwanisa bambeni na bau.—Estere 8:17, NW, noti.
Mfunu ya Kuwakana ya Mpa
17. (a) Sambu na inki Yehowa buyaka kimfumu ya Nordi ti ya Sudi ya Izraele? (b) Inki nataka yandi na kubuya Bayuda kimakulu?
17 Kansi, sambu na kumona ndungisa yonso ya lusilu ya Nzambi, yau lombaka nde dikanda ya kuponama ya Nzambi kuvanda ya kwikama. Yau vandaka ya kwikama ve. Ya kyeleka, bantu mingi ya Izraele monisaka lukwikilu ya nene. (Baebreo 11:32–12:1) Kansi, mbala mingi, dikanda yai vandaka kusambila banzambi ya mimpani, ti kivuvu nde banzambi yai tapesa bau bima. (Yeremia 34:8-16; 44:15-18) Bantu sadilaka nsiku na mitindu ya mbi to vilaka yau kimakulu. (Nehemia 5:1-5; Yezaya 59:2-8; Malashi 1:12-14) Na nima ya lufwa ya Salomo, Izraele kabwanaka na kimfumu ya Nordi ti kimfumu ya Sudi. Ntangu kimfumu ya Nordi monisaka nkolama mosi ya ngolo, Yehowa zabisaka nde: “Beno buyaka na kuzaba mono ti malongi na mono; yo yina mono mpi me buya beno . . . na kuvanda banganga-Nzambi na mono.” (Ozea 4:6) Kimfumu ya Nordi bakaka mpi ndola ya nene sambu yau zitisaka mpi ve kuwakana. (Yeremia 5:29-31) Ntangu Bayuda buyaka Yezu bonso Mesia, Yehowa mpi buyaka bau. (Bisalu 3:13-15; Roma 9:31–10:4) Nsukansuka, Yehowa salaka ngidika ya mpa sambu na kulungisa kuwakana ya Abrahami mbotembote.—Roma 3:20.
18, 19. Inki ngidika Yehowa salaka sambu na kulungisa kuwakana ya Abrahami mbotembote?
18 Ngidika yina ya mpa vandaka kuwakana ya mpa. Yehowa yitaka kutuba yau na ntangu yandi tubaka nde: “Kubika fioti mono ke wakana diaka na bantu ya Israele ti bantu ya Yuda. . . . Na bilumbu yango yina mono ta wakana na bantu ya Israele mutindu yai: Mono ta kotisa bansiku na mono na ntima na bo, mpidina bo mosi kuzaba yo. Mono ta vanda Nzambi na bo, ebuna bo bo ta vanda bantu na mono. Mono Mfumu Nzambi muntu metuba.”—Yeremia 31:31-33.
19 Kuwakana ya mpa yina Yezu tubilaka na Nisani 14, ya mvu 33 T.B., yo yai. Kilumbu yina, yandi tendulaka nde ntangu ya kusala kuwakana na kati ya Yehowa ti balongoki na yandi vandaka melunga, Yezu vandaka ngwakanisi. (1 Korinto 11:25; 1 Timoteo 2:5; Baebreo 12:24) Na nzila ya kuwakana ya mpa yai, lusilu ya Yehowa pesaka Abrahami vandaka ti ndungisa ya nkembo mpi ya kimakulu, mutindu beto tamona yau na dilongi ya melanda.
Keti Nge Lenda Tendula?
◻ Inki Yehowa silaka na kuwakana ya Abrahami?
◻ Inki mutindu Yehowa lungisaka kuwakana ya Abrahami sambu na Izraele ya kinsuni?
◻ Inki mutindu baprozelite bakaka mambote ya kuwakana ya ntama?
◻ Sambu na inki yau lombaka nde kuwakana ya mpa kuvanda?
[Kifwanisu ya kele na lutiti 19
Na nzila ya kuwakana ya Nsiku, Yehowa lungisaka kuwakana ya yandi salaka ti Abrahami na kifwani