Yeruzalemi ya Kyeleka
“Beno mona kiese, beno sepela ntangu yonso sambu na mambu ya mono ke zola kusala! Mono ke kumisa Yeruzalemi bwala ya mpa, bwala ya kiese.”—YEZAYA 65:18.
1. Inki mawi Esdrasi vandaka na yau sambu na bwala ya Nzambi kuponaka?
ESDRASI, nganga-nzambi ya Muyuda mpi longoki ya ngolo ya Biblia, vandaka na kyese mingi sambu, na ntangu ya ntama, Yeruzalemi vandaka ti kisika ya nene na lusambu ya Yehowa. (Kulonga 12:5; Esdrasi 7:27) Zola na yandi sambu na bwala ya Nzambi kemonanaka na mikanda ya Biblia yina yandi sonikaka: mukanda ya Ntete mpi ya Zole ya Bansangu ti mukanda ya Esdrasi. Na Biblia ya mvimba, zina Yeruzalemi kele kiteso ya mbala 800, kansi na mikanda yai tatu mpamba, yau kele kiteso ya mbala 200.
2. Inki mutindu Esdrasi sonikaka zina Yeruzalemi na bisika yankaka, ye inki yau ketendula pana?
2 Na Kiebreo yina bo sonikilaka Biblia, zina “Yeruzalemi” lenda vanda na ndonga ya bangogo ya ketendulaka bima yina kevandaka zole: bonso meso, makutu, maboko, ti makulu. Kana bo mesonika yau mutindu yina, Yeruzalemi kekumaka ti ntendula ya kifwani. Yau ketendulaka ngemba ya bantu ya Nzambi tabaka na mitindu zole: na kimpeve ti na kinsuni. Biblia ketuba ve kana Esdrasi vandaka bakisa mpenza ntendula yai to ve. Kansi, sambu yandi vandaka nganga-nzambi, yandi salaka ngolo sambu Bayuda kuvanda na ngemba ti Nzambi. Na ntembe ve, yandi salaka mpi ngolo sambu Yeruzalemi kuvanda, mutindu zina na yau ketendula, “Kisika ya Kele ti [to, Nto ya] Ngemba na Mitindu Zole.”—Esdrasi 7:6.
3. Bamvula ikwa kulutaka na ntwala Biblia kutubila dyaka Esdrasi, ye yau ketubila yandi bonso muntu ya kesala inki kisalu?
3 Biblia ketuba ve na wapi Esdrasi kuvandaka na bamvula 12 yina kulutaka, banda ntangu ya yandi kumaka na Yeruzalemi, tii na ntangu Nehemia kwisaka kulanda. Kansi, bikalulu ya mbi yina lutaka na kati ya insi na nsungi yina kemonisa nde ziku Esdrasi vandaka pana ve. Biblia kemonisa dyaka Esdrasi kesala na Yeruzalemi bonso nganga-nzambi ya kwikama, ntangu bibaka ya bwala memana.
Kilumbu ya Lukutakanu Mosi ya Kitoko
4. Inki vandaka salama na kilumbu ya ntete ya ngonda ya nsambwadi ya bantu ya Izraele?
4 Bibaka ya Yeruzalemi manaka na ntangu ya mbote sambu bantu kusala bankinsi ya mfunu na ngonda ya Tishri, ngonda ya nsambwadi na manaka ya lusambu ya bantu ya Izraele. Kilumbu ya ntete ya Tishri vandaka nkinsi mosi ya nene ya ngonda ya mpa, zina na yau Nkinsi ya Kubula Bampungi. Na kilumbu yina, banganga-nzambi vandaka bula bampungi ntangu bau ketambika bimenga na Yehowa. (Kutanga 10:10; 29:1) Na kilumbu yai ya ntete, bantu ya Izraele vandaka kuyilama sambu na bankinsi yankaka zole na ngonda yai ya Tishri: Nkinsi ya Kilumbu ya Ndolula ya konso mvula na kilumbu ya 10; ti Nkinsi ya kyese ya Kuvukana kubanda na kilumbu ya 15 tii kuna kilumbu ya 21 ya ngonda mosi yina.
5. (a) Inki mutindu Esdrasi ti Nehemia sadilaka mbote “kilumbu ya ntete ya ngonda [ya nsambwadi]”? (b) Sambu na inki bantu ya Izraele kudilaka?
5 “Na kilumbu ya ntete ya ngonda [ya nsambwadi], bantu yonso kwisaka kukutana kisika mosi.” Ziku kaka Nehemia ti Esdrasi bantu kubingaka bau. Bantu yonso vandaka pana: babakala, bankento, ti “bana yina vandaka me yela na kuzaba makambu.” Bau landaka na dikebi yonso ntangu Esdrasi mataka na zulu ya mabaya mpi tangilaka bau “mukanda ya Bansiku katuka suka tii midi.” (Nehemia 8:1-4) Bo vandaka zenga lutangu yai mbala na mbala, sambu Balevi kutendudila bantu mambu yango sambu bo bakisa. Ebuna, bantu bandaka kudila sambu bau bakisaka nde bau yonso, ti bankaka na bau, bau zitisaka Nsiku ya Nzambi ve ata fyoti.—Nehemia 8:5-9.
6, 7. Inki dilongi Bakristu kebaka na mambu yai ya Nehemia songaka Bayuda na kulanda ve kudila?
6 Kansi, yau vandaka ve ntangu ya matanga sambu na kudila. Yau vandaka ntangu ya kyese, ya nkinsi, sambu bantu memanisa kutunga bibaka ya Yeruzalemi. Ebuna Nehemia sadisaka bau na kubakisa mbotembote. Yandi tubaka nde: “Beno vutuka na bisika na beno, beno sala fete. Beno kabisa madia ti vinu na beno na bantu yina ke na yo mingi ve. Bubu kele kilumbu ya Mfumu Nzambi na beto, beno vanda na mawa ve. Kiese ya Mfumu Nzambi ke pesa beno, yo ta kumisa beno ngolo.” Na bulemfu yonso, “bantu yonso vutukaka na banzo na bo, bo diaka, bo nwaka na kiese yonso, ebuna bo kabilaka bantu ya nkaka madia ya bo vandaka na yo sambu bo bakisaka mbote-mbote mambu ya bo tangaka.”—Nehemia 8:10-12.
7 Bubu yai, bantu ya Nzambi kele na malongi mingi ya kubaka na dyambu yai. Bayina kelongaka na balukutakanu ya dibundu ti ya nene fwete vila ve mambu yai ya beto mekatuka kumona. Bandongisila kevandaka na mfunu mingi bantangu yankaka. Kansi, beto vila ve nde balukutakanu kele ntangu ya kumonisa mambote ti balusakumunu ya beto kebakaka kana beto kelungisa malombu ya Yehowa. Yau kele ntangu ya kusikisa bayina kesalaka mambu ya mbote, mpi ya kupesa bau kikesa ya kukwenda na ntwala. Na nsuka ya lukutakanu, bantu ya Nzambi fwete vutuka na nzo ntima ya kufuluka ti kyese sambu bau mewa malongi ya mbote ya Ndinga ya Nzambi.—Baebreo 10:24, 25.
Lukutakanu Yankaka ya Kyese
8, 9. Inki lukutakanu ya ngolo kusalamaka na kilumbu ya zole ya ngonda ya nsambwadi, ye mbutu na yau vandaka inki?
8 Na kilumbu ya zole ya ngonda yina, “bambuta ya Israele ti banganga-Nzambi ti bantu ya dikanda ya Levi, bo kwendaka [kukutana] na Esdrasi na kulonguka mambu ya Bansiku ke tuba.” (Nehemia 8:13) Esdrasi lungaka mbote na kuvanda ntwadisi ya lukutakanu yina, sambu yandi “kudipesaka na kulonguka Bansiku ya Mfumu Nzambi, na kulanda yo mbote-mbote ti na kulonga yo yonso na bantu ya Israele.” (Esdrasi 7:10) Na ntembe ve, lukutakanu yai monisaka bisika ya bantu ya Nzambi fwanaka kuyidika na luzingu na bau sambu na kulunda kuwakana ya Nsiku mbotembote. Kima mosi ya kutadila nswalunswalu vandaka makambu ya kubongisa Nkinsi ya Bisasa, sambu bilumbu na yau vandaka mefinama.
9 Bau salaka nkinsi yai, ya kezingaka mposo mosi, na mutindu mosi ya mbote. Bantu yonso zingaka na bisasa ya kutunga ti mandala mpi matiti ya banti yankaka. Bisasa yai bau tungaka yau na zulu ya baludi ya banzo na bau, na bibansala na bau, na kibansala ya tempelo, ti na bibansala yankaka na kati ya Yeruzalemi. (Nehemia 8:15, 16) Yau vandaka mpenza ntangu ya mbote ya kuvukisa bantu sambu na kutangila bau Nsiku ya Nzambi! (Fwanisa ti Kulonga 31:10-13.) Bo vandaka tanga yau konso kilumbu, “katuka kilumbu ya ntete ya nkinsi tii na kilumbu ya nsuka,” ebuna bantu ya Nzambi yonso “vandaka kiese ti kusepela.”—Nehemia 8:17, 18.
Beto Vila Ve Nzo ya Nzambi BMK, Neh. 10:40
10. Sambu na inki bau bongisaka lukutakanu mosi na kilumbu ya 24 ya ngonda ya nsambwadi?
10 Yau kelombaka kupona ntangu mpi kisika ya mbote na kulongisila bantu ya Nzambi yina kesalaka masumu ya ngolo. Ziku Esdrasi ti Nehemia monaka nde ntangu ya mutindu yina kulungaka. Yau yina, bau ponaka kilumbu ya 24 ya ngonda ya Tishri, bonso kilumbu ya kubuya kudya. Bau tangaka dyaka Nsiku ya Nzambi, ebuna bantu kufungunaka masumu na bau. Na nima, Balevi tendulaka mutindu Nzambi kewilaka bantu na yandi mawa. Bau kembilaka Yehowa, ebuna bau “wakanaka,” ye bambuta, Balevi, ti banganga-nzambi tulaka maboko na kuwakana yango.—Nehemia 9:1–10:1 (9:1-38, NW).
11. Inki ‘kuwakana’ Bayuda kundimaka na kulanda?
11 Bantu zengaka na kulanda mambu ya bau “wakanaka” mpi sonikaka yau na mukanda. Bau tubaka nde: “Beto fweti zinga mutindu kele Bansiku ya Nzambi.” Bau ndimaka mpi na kukwelana ve ti “banzenza.” (Nehemia 10:29-31) Dyaka, Bayuda silaka na kuzitisa Kisabatu, na kupesa makabu konso mvula sambu na kusimba lusambu ya kyeleka, na kupesa bankuni ya kuyokila makabu na mesa-kimenga, na kupesa Nzambi makabu ya konso kitwisi yina takangula divumu ya mama na yandi, mpi na kupesa bambuma ya bilanga na bau na nzo ya madya ya tempelo. Yau kemonana pwelele nde bau bakaka mpenza desizio ya ‘kuvila ve nzo ya Nzambi na bo.’—Nehemia 10:32-40.
12. Inki beto fwete salaka na kumonisa nde beto kevila ve nzo ya Nzambi bubu yai?
12 Bubu mpi bantu ya Yehowa fwete keba na mpila nde bau vila ve dibaku na bau ya ‘kusadila Nzambi’ na kibansala ya tempelo na yandi ya nene ya kimpeve. (Kusonga 7:15) Na yau, bau fwete samba mbala na mbala sambu lusambu ya Yehowa kukwenda na ntwala. Beto tamonisa nde beto kezola nde mambu kukwendila mutindu yina kana beto kebongisa mpi kevukana na balukutakanu, kana beto kesamuna nsangu ya mbote, kana beto kevutuka na kutala bayina sepelaka, mpi kana beto kelonguka Biblia ti bau kana mpila kele. Sambu na kuvila ve nzo ya Nzambi, bamingi kepesaka makabu na bau ya mbongo sambu na kusimba kisalu ya kusamuna ti kuyidika bisika na beto ya lusambu ya kyeleka. Beto mpi lenda pesa maboko na bisalu ya kutunga bisika ya mbote ya lusambu, ti ya kutula yau bunkete. Mutindu mosi ya kuluta mbote ya kusonga zola sambu na nzo ya kimpeve ya Nzambi kele kusosa ngemba ya bampangi na beto ti kusadisa bayina kele na mpasi na kinsuni to na kimpeve na kati na beto.—Matayo 24:14; 28:19, 20; Baebreo 13:15, 16.
Bo Pesaka Bibaka na Maboko ya Nzambi na Kyese Yonso
13. Yo vandaka lomba kusala inki nswalunswalu na ntwala ya kupesa bibaka ya Yeruzalemi na maboko ya Nzambi, ye inki mbandu ya mbote bantu mingi kupesaka?
13 Mambu ya bo “wakanaka” na bilumbu ya Nehemia sadisaka bantu ya ntama ya Nzambi na kuyilama sambu na kupesa bibaka ya Yeruzalemi na maboko ya Nzambi. Kansi dikambu mosi ya kubongisa nswalunswalu vandaka na ntoto. Ntangu Yeruzalemi mekuma na kati ya bibaka ya nda imene, ti bakyelo 12, yau lombaka nde bantu kuvanda mingi na kati na yau. “Bwala Yeruzalemi vandaka ya nene kansi bantu vandaka mingi ve na kuzinga muna.” (Nehemia 7:4) Sambu na kuzwa bantu, bo “bulaka zeke sambu na kusola fami mosi na kati ya bafami kumi na kwisa kutunga mpi na Yeruzalemi, bwala ya Nzambi.” Bantu mingi kundimaka na luzolo yonso, ebuna bantu kumisaka “konso fami yina ndimaka na luzolo na bo mosi na kwisa kutunga na Yeruzalemi.” (Nehemia 11:1, 2) Yai mbandu mosi ya mbote mpenza sambu na bansambidi ya kyeleka bubu yai. Bayina kevandaka ti mpila, bau kekwendaka kusadisa na bisika yina beto kevandaka na mfunu ya bantu ya kuyela na kimpeve!
14. Inki salamaka na kilumbu ya kupesa bibaka ya Yeruzalemi na maboko ya Nzambi?
14 Ntangu yai, bau yantikaka kuyidika mambu ya mfunu mingi sambu na kilumbu ya nene ya kupesa bibaka ya Yeruzalemi na maboko ya Nzambi. Bau binga-bingaka bantu ya miziki ti bayina keyimbaka na babwala ya nzyunga ya Yuda. Bo salaka bimvuka zole ya nene ya bakorale sambu na kupesa mersi na Nzambi, mulongo ya bantu vandaka kelanda na nima ya konso korale. (Nehemia 12:27-31, 36, 38) Bimvuka yai zole yantikaka kutambula banda na kisika mosi ya ntama, ziku na Kyelo ya Dibengi, bau kabwanaka bantu na bantu ti nzila na bau, tii bau kwendaka kukutana na nzo ya Nzambi. “Na kilumbu yina bo pesaka makabu mingi; bantu yonso vandaka [na] kiese sambu Nzambi pesaka bo kiese. Bankento ti bana na bo mpi kwisaka . . . na nkinsi, ebuna makelele ya kiese ya nkinsi yango vandaka kuwakana tii na ntama.”—Nehemia 12:43.
15. Sambu na inki kyese ya kilumbu ya kupesa bibaka ya Yeruzalemi na maboko ya Nzambi vandaka ve kyese ya kimakulu?
15 Biblia ketuba ve dati ya bo salaka nkinsi yai ya kyese. Na ntembe ve, yau vandaka kilumbu ya kuluta nene ya nsungi ya bo tungaka dyaka Yeruzalemi. Ya kyeleka, yau lombaka kutunga dyaka banzo mingi na kati na yo mosi Yeruzalemi. Na nima, bantu ya Yeruzalemi vidisaka kimpeve na bau yina yonso. Mu mbandu, ntangu Nehemia kwendaka dyaka mbala ya zole kuna, yandi kutaka bantu ya Izraele mevilaka dyaka nzo ya Nzambi, bau mpi mekwelaka dyaka bankento ya mimpani. (Nehemia 13:6-11, 15, 23) Muntu yankaka ya ketendula bikalulu ya mbi yai ya bo bakaka dyaka kele profete Malashi. (Malashi 1:6-8; 2:11; 3:8) Yau yina, kyese ya bau monaka na kilumbu ya kupesa bibaka ya Yeruzalemi na maboko ya Nzambi, vandaka ve kyese mosi ya kimakulu.
Kima ya Kepesa Kyese ya Kimakulu
16. Inki mambu ya nene bantu ya Nzambi kele na kukinga?
16 Bubu yai, bantu ya Yehowa kekinga ntangu ya yandi tanunga bambeni na yandi yonso. Ntete, yandi tayantika na kufwa “Babilone ya Nene,” mbanza mosi ya kifwani; disongidila, kimvuka ya mabundu yonso ya luvunu. (Kusonga 18:2, 8) Lufwa ya lusambu ya luvunu tavanda kitini ya ntete ya mpasi ya nene ya mefinama. (Matayo 24:21, 22) Kima yankaka ya nene ya mefinama kele: makwela ya Mfumu Yezu Kristu na zulu ti nkento na yandi: bantu 144000 ya “Yeruzalemi ya Mpa.” (Kusonga 19:7; 21:2) Beto kezaba ve inki ntangu mpenza makwela yina ya mfunu tasalama. Kansi, ntembe kele ve nde ntangu yau tasalama imene, yau tavanda dyambu mosi ya kyese.—Tala Nzozulu ya Nkengi (ya Kifalansa) ya Augusti 15, 1990, balutiti 30-1.
17. Inki beto kezaba na yina metala kilumbu ya bantu yonso ya Yeruzalemi ya Mpa talunga na zulu?
17 Beto kezaba kaka nde, kubika fyoti Yeruzalemi ya Mpa kemana, bantu na yau yonso takuma na zulu. (Matayo 24:3, 7-14; Kusonga 12:12) Kana yau memana, mpasi bonso yina bantu kumonaka na Yeruzalemi ya ntoto tavanda dyaka ve. Sambu, bantu yonso ya Yeruzalemi yai kele ya kupakula mpeve ya Nzambi, ya kumekama, mpi mekumaka mpembe sambu bau kelandaka Yezu. Kana bau mebikala ya kwikama tii na lufwa, konso muntu tamonisa nde, mvula na mvula, yandi tavandaka ya kwikama na Nzambi Nkwa Zulu ti Ntoto, Yehowa. Dyambu yai ketendula mambu mingi sambu na bantu yonso yina mebikala: bayina kezinga, ti bayina mefwaka!
18. Sambu na inki beto fwete ‘mona kiese ti kusepela ntangu yonso’?
18 Tala mambu yina tasalama na ntangu Yeruzalemi tabanda kutala makambu ya bayina ketulaka lukwikilu na kimenga ya Yezu. Ntumwa Yoane sonikaka nde: “Ntangu yai Nzambi ke zinga na kati ya bantu! Yandi ta zinga ti bo, bo ta vanda bantu na yandi. Yandi mosi Nzambi ta vandaka ti bo, yandi ta vandaka Nzambi na bo. Yandi ta kusula mansanga yonso na meso na bo. Lufwa ta vandaka diaka ve, bantu ta lwataka mpidi diaka ve, bo ta dilaka diaka ve, bo mpi ta waka diaka mpasi ve. Na ntangu yina mambu ya ntama ta vanda me vila.” (Kusonga 21:2-4) Dyaka, Nzambi tasadila ngidika yai ya mefwanana na mbanza sambu na kuvutudila beto kimuntu ya kukuka. (Kusonga 22:1, 2) Yai bikuma ya mbote mpenza ya ‘kumonina kiese ti kusepela ntangu yonso sambu na mambu ya Nzambi ke zola kusala’!—Yezaya 65:18.
19. Paladisu ya kimpeve yina Bakristu mevukanaka na kati na yau kele inki?
19 Ata mpidina, bantu yina kebalulaka ntima kekinga ve kaka ntangu yina sambu na kuzwa lusadisu ya Nzambi. Na mvu 1919, Yehowa bandaka kuvukisa bantu ya nsuka ya kimvuka ya 144000, na kati ya paladisu ya kimpeve, kisika mosi ya bambuma ya mpeve ya Nzambi, bonso zola, kyese ti ngemba, kemonanaka mingi mpenza. (Galatia 5:22, 23) Kikalulu ya kuluta mingi na kati ya paladisu yai ya kimpeve kele lukwikilu ya bantu na yau ya kupakulama. Bau mebutaka mbuma ya mbote mpenza na kisalu na bau ya kutwadisa kisalu ya kusamuna nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi na ntoto ya mvimba. (Matayo 21:43; 24:14) Kisalu yai mebutaka “mameme ya nkaka” mingi. Ntalu na bau kezo kuma bamilio sambanu. Bau kele ti kivuvu ya kuzinga na ntoto. Bau mezwaka mpi mwaye ya kukota na paladisu yai ya kimpeve. Kuna bau mekumaka mpi kubuta bambuma. (Yoane 10:16) Bau melunga na kusala kisalu yai. Mpamba ve, bau mekudipesaka na Yehowa sambu bau kele na lukwikilu na kimenga ya Mwana na yandi, Yezu Kristu. Kukota na bau na kimvuka ya bantu yina tavanda na Yeruzalemi ya Mpa, kele mpenza lusakumunu ya nene. Na yau, na nzila ya Bakristu ya kupakulama, Yehowa mesalaka fondasio ya ngolo ya “ntoto ya mpa,” to kimvuka ya bantu ya kebangaka Nzambi, yina tavanda na ntoto mpi yina Kimfumu ya zulu tayalaka.—Yezaya 65:17; 2 Piere 3:13.
20. Inki mutindu Yeruzalemi ya Mpa tamonisaka ntangu yonso ntendula ya zina yai?
20 Ntama mingi ve, ngemba yonso yai ya bantu ya Yehowa kemona na paladisu ya kimpeve, bau tamona yau na paladisu ya ntoto. Yo tasalama ntangu Yeruzalemi ya Mpa takulumuka sambu na kusakumuna bantu. Na mitindu zole, bantu ya Nzambi tavanda na ngemba yina yandi silaka na Yezaya 65:21-25. Ntangu yai ya beto mevukana na paladisu ya kimpeve na kusambila Yehowa, bapakulami yina mekwenda ntete ve na zulu, na Yeruzalemi ya Mpa, ti “mameme ya nkaka,” beto kele na kuzinga na ngemba yina ya Nzambi kepesaka. Ebuna, ngemba yai talanda tii na Paladisu ya ntoto, ntangu ‘luzolo ya Nzambi tasalama awa na ntoto bonso na zulu.’ (Matayo 6:10) Ee, Yeruzalemi, bwala ya nkembo ya Nzambi, tavandaka kaka mutindu zina na yau ketendula, ‘Nto ya Ngemba na Mitindu Zole.’ Ebuna mvu na mvu, yau tabikala kisika ya mefwana na kukembila Ngangi ya Nene, Yehowa Nzambi, ti Ntotila mpi Bakala na yau, Yezu Kristu.
Keti Nge Keyibuka?
◻ Inki kusalamaka na ntangu Nehemia vukisaka bantu na Yeruzalemi?
◻ Inki Bayuda ya ntama vandaka kusala na kusonga nde bau mevila ve nzo ya Nzambi, ye bubu beto mpi fwete sala inki?
◻ Inki mutindu “Yeruzalemi” tanata kyese ti ngemba ya kukonda nsuka?
[Karti ya kele na lutiti 17]
(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)
BAKYELO YA YERUZALEMI
Bantalu kemonisa nda na yo na bametre
KYELO YA BAMBISI YA MASA
KYELO YA BWALA YA NTAMA
KYELO YA EFRAYIMI
KYELO YA KWE
Kibaka ya Nene
Kibansala ya Bantu Yonso
KYELO YA DIBENGI
KARTIE YA MPA
Kibaka ya Ntete ya Nordi
BWALA YA DAVIDI
KYELO YA MVINDU
Dibengi ya Inomi
Nzo ya Ngolo
KYELO YA MAMEME
KYELO YA BASANTINELE
Kartie ya Tempelo
KYELO YA MIFKADI
KYELO YA BAMPUNDA
OFELI
Kibansala ya Bantu Yonso
KYELO YA MASA
Masa ya Gihoni
KYELO YA NTO YA MASA
Kilanga ya Mfumu
Ene-Rogele
Dibengi ya Tiropoeoni (to Dibengi ya Kati)
Dibengi ya Masa ya Kidroni
740
730
730
750
770
770
750
730
710
690
670
620
640
660
680
700
720
740
730
710
690
670
Bisika ya bibaka ya Yeruzalemi kuvandaka na bilumbu yina bo panzaka yo ti ntangu Nehemia kwisaka kutunga yau dyaka