Yehowa Kesalaka Mambu na Lunungu mpi na Nzila ya Mbote

“Mfumu Nzambi kele bonso ditadi ya nene . . . Yandi ke salaka kaka mbote, yandi ke zengaka makambu na nzila ya mbote [to, “banzila na yandi yonso kele lunungu,” NW].”​—KULONGA 32:⁠4.

 1. Sambu na inki beto kezolaka nde bo zenga mambu na beto na lunungu?

KAKA mutindu beto yonso kebutukaka ti nzala ya kuzolama, beto kezolaka mpi mambu na beto kuzengama na lungungu. Thomas Jefferson, prezida ya ntama ya Amerika, sonikaka nde: “Beto kebutukaka ti [lunungu], . . . yau kele na kati ya nitu na beto bonso kikalulu ya kuwa to ya kumona.” Yau kele kima ya kuyituka ve, sambu Yehowa gangaka beto na kifwani na yandi. (Kuyantika 1:26) Yandi pesaka beto bikalulu ya kemonisaka kimuntu na yandi, mosi na kati na yau kele lunungu. Yau yina beto kezolaka kaka lunungu mpi beto kekingaka inza yina tasalaka mambu na lunungu ya kyeleka mpi na nzila ya mbote.

 2. Monisa nde lunungu kele mfunu na meso ya Yehowa, ye sambu na inki beto fwete bakisa ntendula ya lunungu ya Nzambi?

² Sambu na Yehowa, Biblia kesonga beto nde: “Yandi ke zengaka makambu na nzila ya mbote [to, “banzila na yandi yonso kele lunungu,” NW].” (Kulonga 32:⁠4) Kansi na kati ya inza yai ya kufuluka ti mambu ya kukonda lunungu, yau kele mpasi na kubakisa mbotembote ntendula ya lunungu ya Nzambi. Kansi na kati ya Ndinga ya Nzambi, beto lenda mona mutindu Nzambi kesadilaka lunungu, ti kubakisa mbotembote bikalulu ya kitoko ya Nzambi. (Roma 11:33) Yo ke mbote nde beto bakisa lunungu na mutindu Biblia ketendula yau, sambu mbala yankaka beto kebakisaka yau mutindu bantu ketendulaka yau. Bantu kelutaka kumona lunungu kaka bonso kikalulu ya kusadila nsiku na masonga. Bankaka ketubaka bonso Francis Bacon nde, “lunungu kele kupesa muntu na muntu lufutu to ndola ya mefwana na yandi.” Kansi, lunungu ya Yehowa ketendula mambu mingi.

Lunungu ya Yehowa Kepesaka Kyese

 3. Inki beto lenda zaba kana beto longuka bangogo ya Biblia ya bau sadilaka na ndinga ya kisina sambu na kikalulu ya lunungu ti ya kusala mambu na nzila mbote?

³ Sambu na kubakisa bunene ya lunungu ya Nzambi, beto lenda tadila bangogo ya Biblia ya bau sadilaka na ndinga ya kisina.a Yau kele kyese na kumona nde na Masonuku, luswaswanu ya nene kele ve na kati ya kikalulu ya lunungu ti ya kusala mambu na nzila ya mbote. Nkutu, bisika yankaka bau kesadila bangogo yango yonso zole ya Kiebreo bonso na Amosi 5:24. Kuna Yehowa kesonga bantu na yandi nde: “Masonga [lunungu] kubasika bonso masa ke kulumuka mingi, [kikalulu ya kusala mambu na nzila ya mbote] bonso masa ya nto yina ke yumaka ve.” Dyaka, bamvese mingi kesadilaka bangogo ya beto kebalula nde “lunungu ti kikalulu ya kusala mambu na nzila ya mbote” kisika mosi, sambu na kudyata ngindu yango mbote.​—⁠Nkunga 33:5; Yezaya 33:5; Yeremia 33:15; Ezekiele 18:21; 45:⁠9.

 4. Kusala lunungu kele inki, ye inki kele mbandu ya kuluta bambandu yonso ya lunungu?

⁴ Bangogo yai ya Kiebreo ti ya Kigreki ketendula inki? Na ngindu ya Masonuku, kusala lunungu kele kusala mambu ya masonga, nkatu kukotila muntu. Yehowa kele muntu ya mepesaka bansiku ya mbote, to ya masonga ya kenwaninaka ve kaka mambote ya muntu mosi. Na yau, mutindu Yehowa kesalaka mambu kele mbandu ya kuluta bambandu yonso ya lunungu. Mukanda mosi (Theological Wordbook of the Old Testament) kemonisa nde ngogo ya Kiebreo ya bau mebalula nde lunungu (tseʹdheq) “kele mbandu ya bikalulu ya kuluta mbote, ebuna mbandu yango yina na K[angu] di N[kulu], kele kimuntu ti luzolo ya Nzambi.” Yau yina, mutindu Nzambi kesadilaka minsiku na yandi, mingimingi mutindu yandi kesadilaka yau ti bantu, kemonisa mpenza inki yai kikalulu ya kyeleka ya kusala mambu na lunungu mpi na nzila ya mbote.

 5. Inki bikalulu mekangama ti lunungu ya Nzambi?

⁵ Masonuku kemonisa pwelele nde lunungu ya Nzambi kepesaka kyese kansi mpasi ve to mawa. Davidi yimbaka nde: “Mfumu Nzambi ke zolaka mambu ya kieleka [ya lunungu], yandi ke vilaka mpi ve bantu yina ke lemfukaka na yandi.” (Nkunga 37:28) Lunungu ya Nzambi ketindaka yandi na kumonisa kikalulu ya kwikama ti ya mawa sambu na bansadi na yandi. Lunungu ya Nzambi kezabaka bansatu na beto mpi kebakisaka nde beto kele bantu ya konda kukuka. (Nkunga 103:14) Yau kezo tendula ve nde Nzambi kendimaka mambi, sambu kana Nzambi kundima mambi, bantu tabanda kusala mambu ya kukonda lunungu. (1 Samuele 3:​12, 13; Longi 8:11) Yehowa songaka Moize nde: “Mono kele Nzambi mosi ke zolaka bantu ti kuwila bo mawa; mono ke waka makasi nswalu ve kansi mono ke songaka kaka mambote na mono.” Ata yandi kele na luzolo ya kulolula mbi ti bifu ya bantu, Nzambi takonda ve kupesa ndola na bayina mefwana na kubaka yau.​—⁠Kubasika 34:​6, 7.

 6. Inki mutindu Nzambi kesadilaka lunungu na mambu ya bana na yandi na ntoto?

⁶ Kana beto fimpa mutindu Yehowa kesadilaka lunungu, beto tamona nde yandi kele ve bonso zuzi ya mbi yina kezolaka kaka kuzengila bantu ya mbi ndola. Kansi, beto tamona yandi bonso tata yina kesosaka kaka mpila ya kulonga bana na yandi na zola ti kukanga ntima. Profete Yezaya tubaka nde: “O Yehowa, nge kele Tata na beto.” (Yezaya 64:​8, NW) Yehowa kele Tata ya kesalaka mambu na lunungu mpi na nzila ya mbote, yau yina, ntangu yandi kesadilaka lunungu na ntoto, Yandi kevilaka ve kikalulu ya mawa. Yandi zaba nde bana na yandi kezinga na mpasi, bau kele na mfunu ya lusadisu; bau kele mpi ya konda kukuka, ebuna bau kele na mfunu ya ndolula.​—⁠Nkunga 103:​6, 10, 13.

Yezu Tendulaka Mpenza Disongidila ya Lunungu

 7. (a) Inki beto kelonguka na mbikudulu ya Yezaya na yina metala lunungu ya Nzambi? (b) Inki kisalu Yezu salaka sambu bantu ya bansi yonso kulonguka lunungu?

⁷ Lunungu ya Yehowa zabanaka mbotembote nde yau kele ya mawa ntangu Mesia kukwisaka. Yezu longaka lunungu ya Nzambi mpi sadilaka yau, mutindu profete Yezaya yitaka kutuba. Yau kemonana pwelele nde lunungu ya Nzambi kewilaka bantu ya mpasi mawa, ye mpasi na bau lenda kumana. Yezu, “muntu” ya Yehowa, kwisaka na ntoto sambu na ‘kuzabisa bantu ya bansi yonso’ nde lunungu ya Nzambi kevandaka mutindu yina. Yandi zabisaka yau ntetentete na kumonisaka mbandu ya ngolo ya lunungu ya Nzambi. Yezu vandaka “kimenina ya lunungu” ya Ntotila Davidi, yau yina yandi vandaka na mpusa ya ‘kusambisa bantu mbote, ti kuzenga makambu na nzila ya masonga [ya lunungu].’​—⁠Yezaya 16:5; 42:​1-4; Matayo 12:​18-21; Yeremia 33:​14, 15, NW.

 8. Sambu na inki yau kumaka mpasi na kubakisa lunungu ya kyeleka na mvu-nkama ya ntete?

⁸ Na mvu-nkama ya ntete ya T.B., yau vandaka mfunu na kutemuna lunungu ya Yehowa mbote mutindu yai. Bamfumu ya mabundu ya Bayuda (balongi ya Bansiku, Bafarize, ti bankaka) longaka mpi pesaka mbandu ya lunungu ya mbi. Yau yina, bantu vanda kuka ve na kulanda bansiku ya balongi ya Bansiku ti Bafarize vandaka kulonga, bau yindulaka nde lunungu ya Nzambi kele kima ya muntu lenda lungisa ve. (Matayo 23:4; Luka 11:46) Yezu monisaka nde yau vandaka buna ve. Yandi ponaka balongoki na yandi na kati ya bantu ya kukonda lukumu, ye yandi longaka bau bansiku ya lunungu ya Nzambi.​—⁠Matayo 9:36; 11:​28-30.

9, 10. (a) Inki mutindu balongi ya Bansiku ti Bafarize sosaka kumonisa lunungu na bau? (b) Inki mutindu mpi sambu na inki Yezu monisaka nde bisalu ya balongi ya Bansiku ti Bafarize vandaka bisalu ya mpamba?

⁹ Kansi, Bafarize vandaka samba ti kupesa makabu kisika bantu mevukana sambu na kumonisa “lunungu” na bau. (Matayo 6:​1-6, NW) Bau sosaka mpi kumonisa nde bau kesalaka mambu ya mbote, na kuzitisaka bansiku mingimingi ya bau salaka bau mosi. Yau nataka bau na “kuvila lunungu ti zola ya Nzambi.” (Luka 11:​42, NW) Na nganda, bau monanaka bonso bantu ya mbote, kansi na kati, bau vandaka ‘me fulukaka na luvunu mpi na masumu,’ to mambu ya kukonda lunungu. (Matayo 23:28) Na bunkufi, bau zabaka ve lunungu ya Nzambi.

¹⁰ Kikuma yau yina, Yezu kebisaka balandi na yandi nde: “Kana beno me luta balongi ya Bansiku ti Bafarize ve na kusala mambu yina ya Nzambi ke zolaka [lunungu], beno ta kota na Kimfumu ya Nzambi ve.” (Matayo 5:20) Kima ya vandaka tula Yezu na mavanga ti balongi ya Bansiku mpi Bafarize, vandaka luswaswanu ya nene yina vandaka na kati ya lunungu ya Nzambi yina Yezu vandaka monisa, ti lunungu yina Bayuda salaka na mutindu na bo.

Luswaswanu ya Lunungu ya Nzambi ti Lunungu ya Mbi

11. (a) Sambu na inki Bafarize yulaka Yezu ngyufula na makambu ya Kilumbu ya Kupema? (b) Mvutu ya Yezu kumonisaka inki?

¹¹ Ntangu yandi vandaka kesala na Galilea na mvu 31 T.B., Yezu monaka muntu mosi diboko ya kukawuka na kati ya sinagoga. Kilumbu yango vandaka Kisabatu. Ebuna Bafarize yulaka yandi nde: “Keti Bansiku na beto ke pesa muntu nzila na kubelula muntu na Kilumbu ya Kupema?” Na kisika ya kuwa mpasi na ntima sambu na mbefo yai, ngyufula na bau kemonisa nde mpusa na bau vandaka ya kusosa mutife ya kufundila Yezu. Yau keyitukisa ve kana Yezu monaka mpasi sambu na ntima na bau ya ndudi! Yau yina, yandi vutudilaka Bafarize ngyufula ya mutindu mosi: “Bansiku na beto ke tuba nki: keti na kusala mambu ya mbote na Kilumbu ya Kupema, to na kusala mambu ya mbi?” Bau kangaka minoko. Ebuna Yezu pesaka mvutu na ngyufula na yandi. Yandi yulaka bau kana bau kebasisaka ve dimeme ya mebwa na dibulu na Kilumbu ya Kupema.b “Muntu kele mfunu mingi kuluta dimeme!” Yezu kangulaka bau ntu mpenza, mpi sukisaka nde: “Mpidina, yo kele nsiku ve na kusadisa muntu na Kilumbu ya Kupema.” Bansiku ya bantu lenda bwisa ve lunungu ya Nzambi. Ntangu Yezu metemuna bau mbotembote, yandi telamaka mpi belulaka diboko ya muntu yina.​—⁠Matayo 12:​9-13; Marko 3:​1-5.

12, 13. (a) Inki mutindu dikebi ya Yezu monisaka sambu na bansumuki vandaka ya kuswaswana ti yina ya balongi ya Bansiku ti Bafarize? (b) Inki luswaswanu kele na kati ya lunungu ya Nzambi ti ya bantu?

¹² Kikalulu yai ya kukonda kusadisa bantu ya maladi ya nitu, lendaka pusa ve Bafarize na kusadisa bansukami na kimpeve. Lunungu na bau ya mbi nataka bau na kuvila bakalaki ya mpaku ti bansumuki. (Yoane 7:49) Kansi, bantu mingi ya ndonga yai ndimaka malongi ya Yezu. Na ntembe ve, bau bakisaka nde mpusa na yandi vandaka ya kusadisa bau kansi ya kusambisa bau ve. (Matayo 21:31; Luka 15:⁠1) Kansi, Bafarize vwezaka ngolo yonso ya Yezu vandaka sala sambu na kusadisa bayina vandaka na maladi ya kimpeve. Bau vandaka tuba nde: “Muntu yai ke yambaka bantu ya mbi, yandi ke diaka mpi ti bo!” (Luka 15:⁠2) Sambu na kupesa bau mvutu, Yezu bakaka dyaka mbandu ya kisalu ya kingungudi. Ngungudi kewaka kyese kana yandi mezwa dimeme na yandi ya kuvilaka. Mutindu mosi, bawanzio na zulu kevandaka na kyese kana nsumuki mosi mebalula ntima. (Luka 15:​3-7) Yandi mosi Yezu waka kyese mingi ntangu yandi sadisaka Zasheo na kuyambula masumu. Yandi tubaka nde: “Mwana-muntu kwisaka kusosa ti kugulusa bantu yina me vilaka.”​—⁠Luka 19:​8-10.

¹³ Kuswana yai yonso monisaka luswaswanu ya kele na kati ya lunungu ya Nzambi ti ya bantu. Lunungu ya Nzambi kesosaka kubelula bantu ti kugulusa bau; kansi lunungu ya bantu kenungisaka bantu mingi ve, yau kelutaka kubedisa. Kulanda bansiku ya mpamba ya bantu kusalaka pesaka balongi ya Bansiku ti Bafarize kikalulu ya lulendo ti ya kudikumisa. Kansi, Yezu monisaka nde bau “vilaka mambu ya mfunu ya Nsiku: lunungu ti mawa ti kwikama.” (Matayo 23:​23, NW) Bika beto landa mbandu ya Yezu na kusalaka mambu na beto yonso na lunungu ya kyeleka ti kutina kusala bifu ya lunungu ya bantu.

14. Inki mutindu kimpa mosi ya Yezu monisaka nde lunungu ya Nzambi ketadilaka dikambu ya muntu mekutana na yau?

¹⁴ Yezu buyaka bansiku ya Bafarize kusalaka, kansi yandi zitisaka Nsiku ya Moize. (Matayo 5:​17, 18) Yandi salaka buna na kukeba na mpila nde, na kusadilaka Nsiku ya lunungu, yandi kufwa ve mfunu na yau. Nkento mosi vandaka na maladi ya kubasika menga tuka bamvula 12. Kilumbu mosi yandi simbaka bilele ya Yezu, ebuna yandi belukaka. Yezu songaka yandi nde: “Mama yai, lukwikilu na nge me belula nge. Kwenda mbote.” (Luka 8:​43-48) Bangogo ya mawa ya Yezu kemonisa nde lunungu ya Nzambi tadilaka dikambu ya nkento yai mutindu yankaka. Na nsiku, yandi vandaka muntu ya mvindu, ye yandi bukaka Nsiku ya Moize na kukota na kati ya bantu. Kansi, yau lombaka nde yandi baka lufutu ya lukwikilu na yandi.​—⁠Levi 15:​25-27; fwanisa ti Roma 9:​30-33.

Lunungu Kele Sambu na Bantu Yonso

15, 16. (a) Kingana ya Musamaria ya mbote kelonga beto inki na yina metala lunungu? (b) Sambu na inki beto fwete “lutisa ve lunungu”?

¹⁵ Yezu sukaka ve kaka na kulonga nde lunungu ya Nzambi kele ya mawa. Yandi longaka mpi balongoki na yandi nde lunungu ya Nzambi kele sambu na bantu yonso. Yehowa muntu zolaka nde yandi “longa konso bantu mambu ya kieleka [ya lunungu].” (Yezaya 42:⁠1) Yezu monisaka ngindu yai na kingana na yandi mosi ya kuluta mbote, kingana ya Musamaria ya mbote. Kingana yina vandaka mvutu na ngyufula ya longoki mosi ya Bansiku. Yandi sosaka “kudinungisa,” yoyina yandi yulaka nde: “Nani mpangi na mono yina?” Na ntembe ve, yandi monaka nde bampangi na yandi ya yandi fwete sadisa kele kaka Bayuda. Kansi, Musamaria yina ya kingana ya Yezu salaka lunungu ya Nzambi. Yandi sadilaka ntangu na yandi ti mbongo na yandi na kusadisa muntu ya insi yankaka. Yezu sukisaka kingana na yandi na kulongisilaka longoki ya Bansiku nde: “Nge mpi kwenda kusala mutindu mosi.” (Luka 10:​25-37) Kana beto mpi kesala mambote na bantu yonso kukonda kukabula mpusu to kisina na bau, beto talanda mbandu ya lunungu ya Nzambi.​—⁠Bisalu 10:​34, 35.

¹⁶ Kansi mbandu ya balongi ya Bansiku ti Bafarize keyibusa beto nde kana beto kezola kusala lunungu bonso Nzambi, beto fwete “lutisa ve lunungu.” (Longi 7:​16, NW) Nzambi tandima beto ve kana beto kesosa kumonisa lunungu ya luvunu na meso ya bantu to kana beto kekangama ngolo na bansiku ya bantu.​—⁠Matayo 6:⁠1.

17. Sambu na inki yau kele mfunu nde beto monisa lunungu ya Nzambi?

¹⁷ Kana Yezu monisaka pwelele nkadilu ya lunungu ya Nzambi na meso ya bantu, yau vandaka mpi sambu balongoki na yandi yonso kulonguka na kumonisa kikalulu yina. Sambu na inki yau kele mfunu mingi? Sambu Masonuku kelomba nde ‘beto meka kusala bonso Nzambi,’ Nzambi yango banzila na yandi yonso kele ya lunungu. (Efezo 5:⁠1) Mutindu Mosi, Mishe 6:8 (NW) ketendula nde kima yankaka ya Yehowa Nzambi na beto kelomba kele nde beto “sala lunungu” ntangu beto ketambula ti yandi. Sofonia 2:​2, 3 (NW) keyika dyaka mpi keyibusa beto nde, kana beto kezola kubumbama na kilumbu ya makasi ya Yehowa, beto fwete “sosa lunungu” na ntwala kilumbu yina kukuma.

18. Inki bangyufula beto tapesa mvutu na disolo ya melanda?

¹⁸ Bilumbu ya nsuka yai ya mpasi kele “ntangu ya mbote” ya kusala lunungu. (2 Korinto 6:⁠2) Beto lenda ndima nde kana beto kesala bonso Yobi salaka, Yehowa tasakumuna beto. ‘Mambu ya mbote vandaka bonso lele ya Yobi, mambu ya kieleka [ya lunungu] vandaka bonso kazaka ti mpu na yandi.’ (Yobi 29:14) Inki mutindu lukwikilu na lunungu ya Yehowa kesadisa beto na kutula ntima na makwisa ya mbote? Dyaka, ntangu yai ya beto kekinga “ntoto ya mpa” ya lunungu, inki mutindu lunungu ya Nzambi ketanina beto na kimpeve? (2 Piere 3:13) Disolo ya melanda tapesa mvutu na bangyufula yai.

[Banoti na nsi ya lutiti]

Keti Nge Lenda Tendula?

◻ Lunungu ya Nzambi ketendula inki?

◻ Inki mutindu Yezu longaka lunungu na bantu yonso?

◻ Sambu na inki lunungu ya Bafarize vandaka lunungu mosi ya mbi?

◻ Sambu na inki beto fwete sala lunungu?

[Kifwanisu ya kele na lutiti 24]

Yezu monisaka pwelele bunene ya lunungu ya Nzambi