Kapu ya Tatu
Bo Memeka Bo, Kansi Bo Mebikala ya Kwikama na Yehowa!
1, 2. Inki mambu ya nene kusalamaka ntangu bo yantikaka kusonika mukanda ya Daniele?
BO YANTIKAKA kusonika mukanda ya bambikudulu ya Daniele na ntangu mosi ya mambu ya inza ya mvimba vandaka kubaluka kibeni. Ninive, ntu-mbanza ya Asiria, mekatuka kubwa. Ezipte, yina vandaka ntete ngolo ya inza ya mvimba, bo mebwisa yo kibeni kuna na ndambu ya sudi ya insi ya Yuda. Ebuna na mbala mosi, Babilone meyantika kukuma ngolo mingi kibeni na mpila yo vandaka sosa kuyala inza ya mvimba.
2 Na mvu 625 ya N.T.B., Farao Neko, ntotila ya Ezipte kusalaka kikesa ya mpamba na kumeka kukangisa Babilone nzila ya kulanda kutula luyalu na yo na ndambu ya sudi. Sambu na kulungisa lukanu yina, yandi nataka basoda na yandi na Karkemishi, yina kuvandaka na lweka ya masa na ndambu ya zulu ya Nzadi ya Efrate. Mvita yai ya bantu kumaka kubinga nde mvita ya Karkemishi, kuvandaka ngolo kibeni, mpi bantu mevilanaka yo ve. Basoda ya Babilone yina Nabukodonozore, mwana ya ntotila ya Babilone vandaka kutwadisa, kufwaka mpenza basoda ya Farao Neko. (Yeremia 46:2) Sambu Nabukodonozore kukumaka ngolo mingi, yandi botulaka insi ya Siria ti ya Palestine mpi kaka na ntangu yina, yandi sukisaka luyalu ya Ezipte na ndambu yai. Lufwa ya tata na yandi, Nabopolasare, kukitisaka fyoti kisalu ya Nabukodonozore ya kubotula babwala.
3. Inki kusalamaka ntangu Nabukodonozore kunwanisaka Yeruzalemi na mbala ya ntete?
3 Na mvula yina kulandaka, Nabukodonozore kukumaka ntotila ya Babilone. Yandi vutukilaka kisalu na yandi ya kunwana bitumba na Siria mpi Palestine. Yandi kumaka na Yeruzalemi na mbala ya ntete na nsungi yina. Biblia ketuba nde: “Nabukodonozore, ntotila ya nene ya nsi ya Babilonia, kwisaka kunwanisa ntoto ya Yuda. Yoyakimi belaka, ebuna yandi kumaka na maboko na yandi bamvula tatu; na nima yandi kolamaka na Nabukodonozore.”—2 Bantotila 24:1.
NABUKODONOZORE NA YERUZALEMI
4. Inki mutindu beto fwete bakisa bangogo “ntangu Yoyakimi me lungisa bamvula tatu na kimfumu na yandi” yina kele na Daniele 1:1?
4 Bangogo yai “bamvula tatu,” kebenda mpenza dikebi na beto sambu bangogo ya luyantiku ya mukanda ya Daniele ketuba nde: “Ntangu Yoyakimi me lungisa bamvula tatu na kimfumu na yandi na ntoto ya Yuda, ntotila Nabukodonozore ya nsi ya Babilonia kwisaka kunwanisa bwala Yeruzalemi; yandi ziungaka bwala.” (Daniele 1:1) Ntangu Yoyakimi kulungisaka bamvula tatu na luyalu na yandi ya mvimba yina kubandaka na mvu 628 tii na 618 ya N.T.B., Nabukodonozore kuvandaka ntete ve ‘ntotila ya Babilone’ kansi yandi vandaka mwana ya ntotila. Na mvu 620 ya N.T.B., Nabukodonozore kufutisaka Yoyakimi mpaku na ngolo. Kansi, na nima ya bamvula tatu Yoyakimi kukolamaka na ntotila. Yo yina, na mvu 618 ya N.T.B., to na mvula ya tatu ya luyalu ya Yoyakimi bonso kilandi ya kimfumu ya Babilone, Ntotila Nabukodonozore kwisaka na Yeruzalemi na mbala ya zole, sambu na kupesa ndola na ntotila Yoyakimi yina kukolamaka.
5. Inki mambu kusalamaka na ntangu Nabukodonozore kunwanisaka Yeruzalemi na mbala ya zole?
5 Na nsuka ya mvita yai, “Mfumu Nzambi pesaka Yoyakimi na maboko ya Nabukodonozore; yandi pesaka Nabukodonozore mpi nzila na kubotula bima ya nkaka ya Nzo-Nzambi.” (Daniele 1:2) Ziku bo fwaka Yoyakimi na luyantiku ya nsungi yina basoda ya Babilone kuzyungaka bwala to yandi fwaka na ntangu mubulu mosi kusalamaka. (Yeremia 22:18, 19) Na mvu 618 ya N.T.B., mwana na yandi ya bakala, Yoyakini, yina vandaka na bamvula 18, yingaka yandi bonso ntotila. Kansi, luyalu ya Yoyakini kuzingaka kaka bangonda tatu ti bilumbu kumi, ebuna yandi kudipesaka na maboko ya ntotila ya Babilone na mvu 617 ya N.T.B.—Fwanisa ti 2 Bantotila 24:10-15.
6. Inki Nabukodonozore kusalaka ti bima ya santu yina kuvandaka na tempelo na Yeruzalemi?
6 Nabukodonozore kubakaka bima ya santu yina kuvandaka na tempelo na Yeruzalemi mpi yandi “nataka bantu ya yandi kangaka na nsi ya Babilonia, ebuna bima ya yandi botulaka yandi tulaka yo na nzo ya banzambi na yandi [Marduku, to Merodach na Kiebreo], na kisika ya bo vandaka kubumbila bima ya ntalu.” (Daniele 1:2; Yeremia 50:2) Bipesi ya bima yina bantu ya mayele kusengumunaka na Babilone kumonisaka Nabukodonozore ketuba mambu yai sambu na tempelo ya Marduku: “Mono fulusaka arza ti wolo ti matadi ya ntalu muna . . . ebuna mono kumisaka yo kisika ya kubumbila bima ya ntalu ya kimfumu na mono.” Beto tatubila dyaka bima yai ya santu ntangu beto tatubila luzingu ya Ntotila Baltazare.—Daniele 5:1-4.
BALEKE YA LUKUMU YA YERUZALEMI
7, 8. Na kutadila Daniele 1:3, 4 ti 6, inki beto lenda tuba sambu na kisina ya Daniele ti banduku na yandi tatu?
7 Bantu ya Babilone kunataka ve kaka bima ya ntalu ya tempelo ya Yehowa, sambu disolo yango ketuba nde: “Ntotila Nabukodonozore tubaka na Ashepenazi, mfumu ya bantu na yandi nde: ‘Na bantu ya Israele ya beto kangaka, nge sola bana-babakala ya fami ya ntotila to ya bafami ya bantu ya nene. Bo fweti vanda bana-babakala ya kitoko [yina] ke na kifu ve na nitu, bana ya mayele yina melonguka mingi, yina lenda mpi zaba mambu nswalu; mpidina bo ta kuka kusala na nzo na mono ntotila.’ ”—Daniele 1:3, 4.
8 Bo ponaka banani? Beto ketanga nde: “Na kati ya bana yina ya bo solaka kuvandaka Daniele, Anania, Mishaele ti Azaria, bo yonso bana ya dikanda ya Yuda.” (Daniele 1:6) Dyambu yai kesadisa beto na kubakisa fyoti kisina ya mezabana mbote ve ya Daniele ti banduku na yandi. Mu mbandu, beto mezaba nde bo vandaka “bana ya dikanda ya Yuda,” yina kuvandaka kikanda ya ntotila. Yo vanda nde bo vandaka na fami ya ntotila to ve, beto kele na kikuma ya mbote ya kuyindula nde bo vandaka bana ya mabuta ya lukumu yina kuzabanaka mingi. Baleke yai kuvandaka ve kaka ti mavimpi ya mbote, kansi bo vandaka mpi ti ngangu, mayele, nzayilu, mpi luswasukusu. Kansi na ntangu yina bo vandaka mpenza baleke yo yina bo vandaka kubinga bo nde “bana-babakala.” Yo fwete vanda nde Daniele ti banduku na yandi vandaka kupesa mbandu ya mbote, disongidila baleke ya lukumu, na kati ya baleke yonso yina kuvandaka na Yeruzalemi.
9. Inki kendimisa beto nde bibuti ya Daniele mpi ya banduku na yandi tatu vandaka kubanga Nzambi?
9 Disolo yango kezabisa beto ve bazina ya bibuti ya baleke yai. Ata mpidina, yo kemonana pwelele nde bibuti ya bana yai vandaka kubanga Nzambi mpi kulungisa mikumba na bo ya bibuti mbote kibeni. Kana beto tala mutindu bikalulu ti kimpeve ya bantu ya Yeruzalemi kubebaka na ntangu yina, mingimingi na kati ‘ya bana ya bamfumu,’ yo kemonana pwelele nde bikalulu ya mbote ya Daniele ti ya banduku na yandi kukwisaka ve na kintulumukina. Ntembe kele ve nde bibuti ya bana yai kuwaka mpenza ntima mpasi ntangu bo nataka bana na bo na kimpika na insi mosi ya ntama. Kansi kana bo zabaka mutindu mambu tasuka, bo zolaka kuvanda na kyese mingi mpenza! Ya kyeleka, yo kele mfunu mingi nde bibuti kusansa bana na bo “na malongi mpi balukebisu ya Yehowa”! —Efezo 6:4, NW.
BITUMBA YA KUSOSA KUBALULA MABANZA
10. Inki malongi bo longaka baleke ya Baebreo, mpi lukanu na yo kuvandaka inki?
10 Na mbala mosi, bitumba ya kusosa kubalula mabanza ya baleke yai ya kuvandaka bampika kuyantikaka. Sambu na kubalula mabanza ya baleke ya Baebreo yai mbotembote na mpila nde bo baka kimakulu luzingu ya Babilone, Nabukodonozore kubasisaka nsiku nde bansadi na yandi ‘kulonga bo kutanga ti kusonika ndinga ya bantu ya Babilone.’ (Daniele 1:4) Yo vandaka ve kaka malongi ya mpamba-mpamba. Mukanda The International Standard Bible Encyclopedia ketendula nde bo “vandaka kulonguka ndinga ya Sumérien, ya Akkadien, Kiarameye . . . , mpi bandinga yankaka, yika mpi mikanda mingi ya bandinga yango.” “Mikanda mingi” yango vandaka kutubila istware, matematike, astronomi, mpi buna na buna. Kansi, “mikanda mingi ya ketubila mambu ya lusambu, ti kulonguka mambu yina kekwisa na ntwala mpi bambwetete vandaka na kati ya mambu ya mfunu ya bo vandaka kulonguka.”
11. Inki mambu bo salaka sambu na kundima nde baleke ya Baebreo takudikotisa na luzingu ya nzo ya ntotila ya Babilone?
11 Sambu baleke yai ya Baebreo kudikotisa mpenza na bansiku ya bambuta mpi bikalulu ya nzo ya ntotila ya Babilone, “Ntotila tubaka mpi nde konso kilumbu bana yango fweti dia madia yina ya yandi mosi ke diaka ti kunwa vinu ya yandi mosi ntotila ke nwaka. Bo fweti longa bo bamvula tatu, na nima bo kwisa songa bo na ntotila.” (Daniele 1:5) Dyaka, “Mfumu [. . .] ya bantu ya kisalu pesaka bo bazina ya nkaka: Daniele kumaka Belteshasare, Anania kumaka Shadraki, Mishaele kumaka Meshaki, ebuna Azaria kumaka Abedi-Nego.” (Daniele 1:7) Na ntangu ya ntama, bantu yonso vandaka na kikalulu ya kupesa muntu zina ya mpa sambu na kumonisa dyambu mosi ya mfunu ya mesalama na luzingu na yandi. Mu mbandu, Yehowa kusobaka bazina ya Abrami mpi Sarai na Abrahami mpi Sara. (Kuyantika 17:5, 15, 16) Sambu muntu kusoba zina ya muntu yankaka, yo lombaka kuvanda ti kimfumu to kiyeka na zulu na yandi. Ntangu Yozefi kumaka mfumu ya ketalaka mambu ya madya na Ezipte, Farao kupesaka yandi zina ya Safenati-Panea.—Kuyantika 41:44, 45; fwanisa ti 2 Bantotila 23:34; 24:17.
12, 13. Sambu na nki beto lenda tuba nde kusoba bazina ya baleke ya Baebreo kuvanda sambu na kufwa lukwikilu na bo?
12 Sambu na Daniele ti banduku na yandi tatu ya Baebreo, kusoba bazina kuvandaka na ntendula ya nene. Bazina yina bibuti na bo kupesaka bo vandaka kuwakana ti lusambu ya Yehowa. “Daniele” ketendula nde “Zuzi na Mono Kele Nzambi.” Ntendula ya zina ya “Anania” kele “Yehowa Memonisa Mawa.” “Mishaele” lenda tendula “Nani Mefwanana na Nzambi?” “Azaria” ketendula “Yehowa Mesadisa.” Ntembe kele ve nde bibuti na bo vandaka kutula mpenza ntima nde bana na bo tayela na nsi ya lutwadisu ya Yehowa Nzambi mpi takuma bansadi na yandi ya kwikama.
13 Kansi, bazina ya mpa ya bo pesaka Baebreo yina iya vandaka kuwakana mpenza ti bazina ya banzambi ya luvunu. Yo vandaka kumonisa bonso nde banzambi yina ya luvunu kunungaka Nzambi ya kyeleka. Yo vandaka mpenza dyambu mosi ya mbi ya bo salaka sambu na kufwa lukwikilu ya baleke yai!
14. Bazina ya mpa yina bo pesaka Daniele ti banduku na yandi tatu ketendula inki?
14 Bo pesaka Daniele zina ya Belteshasare, yina ketendula nde “Tanina Luzingu ya Ntotila.” Ntembe kele ve nde yo vandaka mutindu mosi ya nkufi ya kusambila Bel, to Marduku, nzambi ya ntetentete ya Babilone. Yo vanda Nabukodonozore muntu kutubaka nde bo pesa Daniele zina yina to ve, yandi ndimaka na lulendo yonso nde yo vandaka “zina ya nzambi na [yandi].” (Daniele 4:5) Bo pesaka Anania zina ya Shadraki. Bantu mingi ya mayele ketubaka nde zina yai mesalama na bangogo zole ya ketendula nde “Nsiku ya Aku.” Aku kuvandaka zina ya nzambi mosi ya bantu ya Sumer. Bo pesaka Mishaele zina ya Meshaki (mbala yankaka, Mi·sha·aku). Yo kemonana bonso nde bo sadilaka mayele ya mbi sambu na kubalula zina Mishaele yina ketendula “Nani Mefwanana na Nzambi?” na “Nani Kele Bonso Aku?” Bantu ya Babilone kupesaka Azaria zina ya Abedi-Nego, yina lenda tendula “Nsadi ya Nego.” Ebuna “Nego” kele mutindu yankaka ya kubinga “Nebo,” zina ya nzambi mosi ya bo vandaka kusadila sambu na kubinga bamfumu mingi ya Babilone.
BO MEBAKA LUKANU YA KUBIKALA YA KWIKAMA NA YEHOWA
15, 16. Inki bigonsa Daniele ti banduku na yandi kukutanaka na yo na nima, mpi inki bo salaka?
15 Bazina ya Babilone, programe ya malongi, mpi madya ya kitoko kuvandaka ve kaka ti lukanu ya kukotisa Daniele ti banduku na yandi tatu na luzingu ya bantu ya Babilone, kansi mpi ya kukatula bo na nzila ya Nzambi na bo, Yehowa, mpi na malongi ya dibundu na bo mpi kuvidisa kisina na bo. Na ntwala ya bupusi mpi mpukumuna yai yonso, inki baleke yai zolaka kusala?
16 Disolo ya kupemama ketuba nde: “Daniele zengaka na nsi ya ntima nde: ‘Mono lenda dia ve madia ti kunwa vinu ya ntotila, mbaimbai mono ta bebisa bansiku na beto ya bisambu.’ ” (Daniele 1:8a) Ata bo ketanga kaka zina ya Daniele mpamba, mambu yina kusalamaka na nima kemonisa pwelele nde banduku na yandi tatu kundimaka desizio na yandi. Bangogo “zengaka na nsi ya ntima” kemonisa nde malongi yina bibuti ya Daniele mpi bantu yankaka kupesaka yandi na nsi na bo kusimbaka mpenza ntima na yandi. Ntembe kele ve nde malongi ya mutindu mosi kutwadisaka Baebreo tatu yina yankaka na kubaka badesizio. Mbandu yai kemonisa mbotembote mfunu ya kulonga bana na beto, ata ntangu bo kemonana nde bo kele mpenza fyoti sambu na kubakisa mambu.—Bingana 22:6; 2 Timoteo 3:14, 15.
17. Sambu na nki Daniele ti banduku na yandi kubuyaka kaka madya yina bo vandaka kupesa bo konso kilumbu na nzo ya ntotila kansi mambu yankaka ve?
17 Sambu na nki baleke yina ya Baebreo kubuyaka kaka madya ya kitoko ti vinu ya ntotila kansi bo buyaka ve mambu yina yankaka? Mvutu ya Daniele kemonisa pwelele kikuma yango: “Mbaimbai mono ta bebisa bansiku na beto ya bisambu.” Kulonguka ‘kutanga ti kusonika ndinga ya bantu ya Babilone’ mpi kubaka bazina ya Babilone, ata bo zolaka yo ve, lendaka ve kubebisa muntu. Baka mbandu ya Moize, yina kuzingaka bamvula 1000 na ntwala. Ata bo “longaka [yandi] mayele yonso ya bantu ya Ezipte,” yandi bikalaka kaka ya kwikama na Yehowa. Malongi yina bibuti na yandi kupesaka yandi kuvandaka fondasio ya ngolo sambu na yandi. Yo yina, “Moize, sambu na lukwikilu na yandi, ntangu yandi kumaka mbuta, yandi zolaka ve nde bantu kubinga yandi mwana ya mwana ya mfumu ya nene ya nsi ya Ezipte. Yandi zolaka ve kuzinga na kiese ya masumu ata na mwa-ntangu fioti, kansi yandi zolaka kumona mpasi nzila mosi ti bantu ya Nzambi.”—Bisalu 7:22; Baebreo 11:24, 25.
18. Na nki mitindu madya ya ntotila zolaka kubebisa baleke ya Baebreo?
18 Na nki mutindu madya ya ntotila ya Babilone zolaka kubebisa baleke yai? Ntetentete, mbala yankaka na kati ya madya yango ya kitoko kuvandaka ti madya yina Nsiku ya Moize vandaka kubuyisa. Mu mbandu, bantu ya Babilone vandaka kudya bambisi ya nsiku, yina Nsiku kubuyisaka bantu ya Izraele. (Levi 11:1-31; 20:24-26; Kulonga 14:3-20) Ya zole, bantu ya Babilone kuvandaka ve na kikalulu ya kuzenga bambisi mungungu mpi kulosa menga na ntwala ya kudya yo. Kudya mbisi yina bo mezenga ve mungungu vandaka kufwa nsiku ya Yehowa ya metala menga. (Kuyantika 9:1, 3, 4; Levi 17:10-12; Kulonga 12:23-25) Ya tatu, bansambidi ya banzambi ya luvunu vandaka ti kikalulu ya kupesa madya na bo bonso kimenga na biteki na ntwala ya kudya yo. Bansadi ya Yehowa lendaka ve kuvukana na bisalu ya mutindu yina! (1 Korinto 10:20-22) Ya nsuka, kudya madya yina kele ti bavitamine mingi mpi kunwa malafu ya ngolo konso kilumbu kevandaka ve mbote sambu na mavimpi ya bantu yonso, ata nkutu ya baleke.
19. Inki mutindu baleke ya Baebreo lendaka kuyindula, kansi nki kusadisaka bo na kubaka desizio ya mbote?
19 Kuzaba kima ya nge fwete sala meswaswana mpenza na kuvanda ti kikesa ya kusala yo na ntwala ya bupusi ya bantu yankaka to ya mpukumuna. Daniele ti banduku na yandi tatu lendaka kuyindula nde sambu bo kele ntama ti bibuti mpi banduku na bo, bo tazaba ve mambu ya bo tasala. Bo lendaka kuyindula mpi nde yo vandaka ntuma ya ntotila mpi nde mpila ya kusala kima yankaka kuvandaka ve. Kansi, ntembe kele ve nde baleke yankaka kundimaka mambu yina yonso mpi bo tadilaka yo bonso dibaku ya mbote kansi bo monaka ve nde yo vandaka mbi na kusala yo. Kansi, bangindu ya mbi ya mutindu yai lendaka kunata bo na kusala disumu na kinsweki, ya kele mutambu sambu na baleke mingi. Baleke yina ya Baebreo kuzabaka nde “meso ya Mfumu Nzambi kele bisika yonso” mpi nde “Nzambi ya kyeleka yandi mosi tasambisa mambu yonso mingimingi mambu ya bantu kesalaka ya kubumbana, sambu na kumona kana yo kele mbote to mbi.” (Bingana 15:3; Longi 12:14, NW) Bika nde beto yonso kubaka dilongi na mbandu ya baleke yai ya kwikama.
KIKESA MPI KUKWAMINA MENATA MATABISI
20, 21. Inki mambu Daniele kusalaka, mpi nki matabisi yandi bakaka?
20 Sambu yandi zengaka na ntima na yandi na kubuya kusala mambu ya mbi yina zolaka kubebisa yandi, Daniele kuzitisaka desizio na yandi. “Yandi [vandaka kulomba, NW] mbuta Ashepenazi na kubika yandi nde yandi dia ve madia yina.” (Daniele 1:8b) Bangogo “vandaka kulomba” mefwana mpenza nde beto tudila yo dikebi. Mbala mingi, yo kelombaka kukwamina kana beto kezola kununga bampukumuna to bifu yankaka. —Galatia 6:9.
21 Daniele kubakaka matabisi sambu yandi kwaminaka. “Nzambi salaka na mpila nde Ashepenazi kuwila Daniele mawa.” (Daniele 1:9) Kana bo wilaka Daniele ti banduku na yandi, yo vandaka ve sambu na kitoko to mayele na bo, kansi sambu Yehowa vandaka kusakumuna bo. Ntembe kele ve nde Daniele kuyibukaka kingana yai ya Kiebreo: “Tula ntima na nge yonso na Mfumu Nzambi; kutula ntima ve na mambu ya nge mosi ke yindulaka nde nge zaba. Yindula Mfumu Nzambi na mambu yonso ya nge ke salaka, yandi ta songa nge nzila ya mbote.” (Bingana 3:5, 6) Ya kyeleka, kulanda ndongisila yai kupesaka yandi matabisi.
22. Inki bikuma ya mbote mfumu ya bansadi ya nzo ya ntotila kupesaka?
22 Na luyantiku, mfunu ya bansadi ya nzo ya ntotila kubuyaka nde: “Mono ke tina ntotila boma. Yandi mosi songaka bima ya beno fweti dia ti kunwa, ebuna nge, kana nitu na nge kuvanda ve bonso ya bana ya nkaka, yandi lenda fwa mono.” (Daniele 1:10) Yandi vandaka ti bikuma ya mbote ya kubuya mpi ya kuwa boma. Ntotila Nabukodonozore kuvandaka ve muntu ya kukolama na mambu yandi metuba, mpi mfumu yina kubakisaka nde ntotila zolaka ‘kufwa’ yandi kana yandi lemfukaka ve na bantuma na yandi. Daniele zolaka kusala inki?
23. Inki mutindu desizio ya Daniele kumonisaka luswasukusu ti mayele?
23 Na kisika yai, yo lombaka mpenza kuvanda na luswasukusu mpi mayele. Yo fwete vanda nde Daniele kuyibukaka kingana yai: “Mvutu ya malembe ke lembikaka makasi kansi mvutu ya makasi ke tedimisaka yo.” (Bingana 15:1) Olie ya kukangama na buzoba yonso nde bo ndima ngindu na yandi, Daniele kuyambulaka sambu kana ve yo zolaka kunata bantu yankaka na kufwa yandi bonso mbangi-menga. Na ntangu ya mbote, yandi solulaka ti “nkengi,” (NW) yina kuvandaka mbala yankaka na luzolo ya mbote ya kusala mutindu Daniele lombaka, sambu nkengi yango zolaka kupesa rapore yina na mfumu yankaka na ntwala nde yo kuma na ntotila. —Daniele 1:11.
DANIELE MELOMBA NDE BO MEKA BO BILUMBU KUMI
24. Inki kumekama Daniele kulombaka?
24 Daniele kulombaka na nkengi yango nde yandi meka bo, nde: “Meka beto bilumbu kumi, pesa beto kaka ndunda ti masa ya kunwa. Na nima nge ta tala nitu na beto ti nitu ya bana yina ke dia madia ya ntotila, ebuna nge ta zaba kuzenga mutindu nge ta mona beto.”—Daniele 1:12, 13.
25. Inki madya yankaka kuvandaka na kati ya “ndunda” yina Daniele ti banduku na yandi tatu vandaka kudya?
25 Na nima ya kudya kaka ‘ndunda mpi kunwa masa’ bilumbu kumi, keti bo zolaka kumonana ve ya ‘kukonda’ kana bo fwanisa bo ti bana yankaka? Ngogo “ndunda” ya bo mesadila awa mekatuka na ngogo ya Kiebreo yina ketendula ntetentete nde “bambuma.” Ba Biblia mingi kebalukaka yo nde “nti ya ndunda,” mpi bo ketendulaka nde yo kele “nti ya ndunda yina kebasisaka bambuma ya bo kedyaka (bonso madesu ya nene ti madesu ya fyoti).” Bantu mingi ya mayele keyindulaka nde bima yango kuvandaka ve kaka bambuma. Mukanda mosi ya mezabanaka mingi ketuba nde: “Madya yina Daniele ti banduku na yandi kulombaka kuvandaka madya yina bantu yonso vandaka kudya, na kisika ya madya ya bamvwama yina vandaka ti misuni mingi, bonso madya ya ntotila.” Yo yina, ndunda yango kuvandaka ti bima mingi ya vitamine, bonso madesu, konkombre, ai, matungulu, pwaro, bitekuteku, pasteke, mpi mampa ya mutindu na mutindu. Ya kyeleka, ata muntu mosi ve lendaka kutuba nde yo vandaka madya ya bansukami. Yo fwete vanda nde nkengi kubakisaka yo. Yo yina, “yandi ndimaka na kumeka bo bilumbu kumi.” (Daniele 1:14) Inki kusalamaka na nima?
26. Inki mambu kusalamaka na nima ya bilumbu kumi ya kumekama, mpi sambu na nki yo salamaka mutindu yina?
26 “Na nima ya bilumbu kumi, bo lutaka bana yonso yina vandaka kudia [madya, NW] ya ntotila na kitoko ti na ngolo.” (Daniele 1:15) Dyambu yai kele ve nzikisa ya kemonisa nde ndunda meluta mbisi na vitamine. Bilumbu kumi kele nsungi mosi ya nkufi sambu na konso madya yina muntu kedyaka na kubasisa bambuma ya mbote, kansi yo kele ve fyoti mpenza sambu na Yehowa nde yandi lungisa lukanu na yandi. Ndinga na yandi ketuba nde: “Lusakumunu ya Yehowa kele kima ya kekumisaka muntu mvwama, yandi keyikaka ve ata mpasi mosi ti yo.” (Bingana 10:22, NW) Baleke ya Baebreo yina iya kutulaka lukwikilu mpi ntima na bo na Yehowa, mpi yandi yambulaka bo ve. Bamvu-nkama mingi na nima, Yezu Kristu kuzingaka bilumbu 40 kukonda kudya. Sambu na kutendula yo, yandi tubilaka bangogo yina kele na Kulonga 8:3 (NW), yina ketuba nde: “Muntu kezingaka na mampa mpamba ve, kansi yandi kezingaka na mambu yonso ya kebasikaka na munoko ya Yehowa.” Daniele ti banduku na yandi kele mbandu mosi ya mbote ya beto fwete landa.
BO PONAKA LUSWASUKUSU TI MAYELE KANSI MADYA YA KITOKO TI MALAFU VE
27, 28. Na nki mutindu madya yina Daniele ti banduku na yandi tatu kundimaka na kudya vandaka kubongisa bo sambu na mambu ya nene yina vandaka kuvingila bo na ntwala?
27 Bilumbu kumi kuvandaka kaka kumekama, kansi mambu yina kusalamaka na nima kendimisa beto mpenza. “Yo yina, muntu yina vandaka kutala bo, yandi ndimaka na kupesa bo kaka ndunda kansi madia ti vinu ya ntotila ve.” (Daniele 1:16) Yo kele ve mpasi na kuyindula mutindu baleke yankaka yina vandaka kubaka malongi ya mutindu mosi vandaka kutadila Daniele ti banduku na yandi. Bo vandaka kumona bo bazoba mpenza sambu bo buyaka kudya madya ya kitoko ya ntotila sambu na kudya ndunda. Kansi, kumekama mpi bampasi ya nene vandaka kuvingila bo na ntwala, mpi yo zolaka kulomba nde baleke ya Baebreo yina kusadila luswasukusu mpi mayele na bo yonso. Kuluta dyaka, kele lukwikilu mpi ntima ya bo vandaka kutula na Yehowa kima zolaka kusadisa bo na kununga kumekama yina.—Fwanisa ti Yozue 1:7.
28 Mambu yina verse ya melanda ketuba kemonisa pwelele nde Yehowa kuvandaka ti baleke yai: “Bana yai iya Nzambi pesaka bo ngangu ya kisalu ya mikanda ti mayele ya kuyindula mambu. Mpi Daniele [yandi mosi kuvandaka ti mayele ya kubakisa bambonameso mpi bandosi ya mitindu yonso, NW].” (Daniele 1:17) Sambu na kunwana ti bantangu ya mpasi yina zolaka kukwisa na ntwala, bo vandaka ve kaka na mfunu ya ngolo ya nitu mpi mavimpi ya mbote. “Ntangu mayele takota na ntima na nge mpi nzayilu takuma kitoko na moyo na nge, mayele ya kuyindula tasungimina nge, luswasukusu tatanina nge, sambu na kugulusa nge na nzila ya mbi, na muntu yina ketubaka mambu ya luvunu.” (Bingana 2:10-12, NW) Yai kele mpenza bima ya Yehowa kupesaka baleke yina ya kwikama sambu yo sadisa bo na mambu yina vandaka kuvingila bo.
29. Sambu na nki Daniele vandaka kukuka na “kubakisa bambonameso ti bandosi ya mitindu yonso”?
29 Yo mezabanaka mbote nde Daniele “vandaka na mayele ya kubakisa bambonameso mpi bandosi ya mitindu yonso.” Yo ketendula ve nde yandi kumaka nganga-ngombo to muntu yina kesolulaka ti bampeve ya mbi. Dyambu ya kuyituka kele nde, ata bantu kebakaka Daniele bonso mosi na kati ya baprofete ya nene ya Baebreo, Yehowa kupesaka yandi ve mpeve na yandi sambu na kutuba bambikudulu na yandi na kusadilaka bangogo bonso, “yai kele mambu yina Yehowa Nkwa Kimfumu metuba” (NW) to “yai kele mambu yina Yehowa mfumu ya basoda metuba.” (NW) (Yezaya 28:16; Yeremia 6:9) Ata mpidina, Daniele vandaka kubakisa mpi kutendula bambonameso ti bandosi yina vandaka kumonisa lukanu ya Yehowa kaka na lutwadisu ya mpeve santu ya Nzambi.
NSUKANSUKA, KUMEKAMA YA KULUTA NGOLO
30, 31. Inki mutindu luzingu yina Daniele ti banduku na yandi kuponaka kunatilaka bo mambote?
30 Bamvula tatu ya kulonguka mpi ya kubongisama kusukaka. Ntangu yai kumekama ya ngolo kubasikaka: kukutana mpi kusolula ti ntotila yandi mosi. “Ntangu bamvula tatu me lunga mutindu ntotila Nabukodonozore tubaka, Ashepenazi nataka bana-babakala yonso na ntwala na yandi.” (Daniele 1:18) Ntangu kulungaka sambu baleke yina iya kupesa bo mosi rapore ya luzingu na bo. Keti kukangama na bansiku ya Yehowa zolaka kuvanda mbote sambu na bo kuluta kulanda mitindu ya kuzinga ya bantu ya Babilone?
31 “Ntotila solulaka na bo yonso, yandi monaka nde Daniele, Anania, Mishaele ti Azaria lutaka bana ya nkaka na mayele. Yo yina bo kumaka [kutelama na ntwala, NW] ya ntotila.” (Daniele 1:19) Bo nungaka mpenza sambu na luzingu na bo ya kwikama na bamvula tatu yina kulutaka! Bo salaka ve mbi na mpila bo ponaka na kudya kaka madya yina lukwikilu mpi kansansa na bo kupusaka bo na kulanda. Sambu bo vandaka ya kwikama na mambu yina kumonanaka bonso ya fyoti, Daniele ti banduku na yandi kubakaka balusakumunu ya nene mpenza. Baleke yonso ya vandaka kubaka malongi yina vandaka mpenza na mpusa ya “[kutelama na ntwala, NW] ya ntotila.” Biblia ketuba ve ata kima mosi kana ntotila kuponaka kaka baleke yina iya ya Baebreo. Ata mpidina, luzingu na bo ya kwikama kunatilaka bo mpenza ‘matabisi mingi.’—Nkunga 19:12.
32. Sambu na nki beto lenda tuba nde Daniele, Anania, Mishaele, ti Azaria kubakaka dibaku mosi ya kuluta nene kuluta yina ya kusala na nzo ya ntotila?
32 Biblia ketuba nde: “Kana nge mona muntu kele ngolo na kisalu na yandi, yandi yina ta sadila bantotila kisalu kansi bantu ya mpamba ve.” (Bingana 22:29) Yo yina, Nabukodonozore kuponaka Daniele, Anania, Mishaele, ti Azaria na kutelama na ntwala ya ntotila, disongidila kusala kisalu ya Leta. Na mambu yai yonso, beto kemona mutindu diboko ya Yehowa vandaka kutwadisa mambu na mpila nde na nzila ya baleke yina, mingimingi na nzila ya Daniele, yandi zabisa mambu ya mfunu ya metala lukanu na yandi. Ata kuponama sambu na kusala na nzo ya Nabukodonozore kuvandaka lukumu, kansi kubika nde Yehowa, Ntotila ya Inza ya Mvimba, kusadila bo na mutindu mosi ya kuyituka, kuvandaka lukumu mingi kuluta.
33, 34. (a) Sambu na nki mayele ya baleke yina ya Baebreo kuyitukisaka ntotila? (b) Inki dilongi beto lenda baka na mambu yina Baebreo iya kukutanaka na yo?
33 Ntama mingi ve Nabukodonozore kumonaka nde mayele mpi luswasukusu yina Yehowa kupesaka baleke yina ya Baebreo iya kulutaka mpenza ya bakonseye ti bantu ya mayele yonso yina vandaka kusala na nzo na yandi. “Na konso mambu ya ngangu to ya mayele yina ya ntotila vandaka kuyula bo, yandi monaka nde mayele ya bana yai iya me luta mbala kumi mayele ya banganga-ngombo ti ya banganga-nkisi yonso ya kimfumu na yandi.” (Daniele 1:20) Yo lendaka kuvanda ve mutindu yankaka. Sambu “banganga-ngombo” ti “banganga-nkisi” vandaka kutula ntima na mayele ya inza mpi bangindu ya luvunu ya bantu ya Babilone, kansi Daniele ti banduku na yandi kutulaka ntima na bo na mayele yina kekatukaka na Nzambi. Beto lenda fwanisa ve ata fyoti mayele ya Nzambi ti mayele ya bantu!
34 Na kutuba ya mbote, mambu mesobaka mpenza ve banda pana. Na mvu-nkama ya ntete ya T.B., ntangu bafilozofi ya Bagreki mpi nsiku ya bantu ya Roma kuvandaka na ngala, ntumwa Polo kusonikaka na ngolo ya mpeve nde: “Mambu yina ya bantu ke monaka nde yo kele mambu ya mayele, Nzambi ke monaka yo mambu ya buzoba. Sambu bo sonikaka na Mukanda ya Nzambi nde: ‘Nzambi ke kangaka bantu ya mayele na mayele na bo.’ Bo sonikaka mpi nde: ‘Mfumu Nzambi [mezaba nde, NW] mabanza ya bantu ya mayele yo kele mfunu ve.’ Ebuna, ata muntu mosi ve lenda kudisonga sambu na mambu yina ya bantu lenda sala.” (1 Korinto 3:19-21) Bubu yai, beto fwete kangama ngolo na mambu yina Yehowa melongaka beto mpi beto bwa ve kukonda mpasi na nsemo ya luvunu ya inza ya kebenda beto.—1 Yoane 2:15-17.
BO BIKALAKA YA KWIKAMA TII NA NSUKA
35. Inki mambu yankaka beto mezaba sambu na banduku tatu ya Daniele?
35 Lukwikilu ya ngolo ya Anania, Mishaele, ti Azaria kemonana dyaka pwelele na disolo yina kele na Daniele kapu ya 3, yina ketubila kiteki ya wolo yina Nabukodonozore kutedimisaka na nseke ya Dura mpi kumekama na furu ya tiya. Ntembe kele ve nde Baebreo yai ya vandaka kubanga Nzambi kubikalaka ya kwikama na Yehowa tii na lufwa na bo. Beto mezaba yo sambu yo kemonana pwelele nde ntumwa Polo vandaka kutubila bo ntangu yandi sonikaka mambu yina metala bantu yina “sambu na lukwikilu na bo, . . . bo fwaka tiya ya ngolo.” (Baebreo 11:33, 34) Bo kele bambandu ya mbote sambu na bansadi ya Yehowa, yo vanda baleke to bambuta.
36. Inki kisalu ya kitoko Daniele kuvandaka na yo luzingu na yandi ya mvimba?
36 Sambu na yina metala Daniele, verse ya nsuka ya kapu ya 1 ketuba nde: “Daniele vandaka kusala kaka na nzo ya ntotila tii ntangu ya Sirusi, ntotila ya Persia, botulaka nsi ya Babilonia.” Istware kemonisa nde Sirusi kubotulaka Babilone na mpimpa mosi ya mvu 539 ya N.T.B. Ntembe kele ve nde sambu na bikalulu mpi pozisio na yandi, Daniele kulandaka na kusala na nzo ya Sirusi. Ya kyeleka, Daniele 10:1 ketela beto nde ‘ntangu Sirusi kulungisaka bamvula tatu na kimfumu na yandi na nsi ya Persia,’ Yehowa kusongaka Daniele dyambu mosi ya mfunu. Kana yandi vandaka toko ntangu bo nataka yandi na Babilone na mvu 617 ya N.T.B., mbala yankaka ntangu yandi monaka mbonameso yai ya nsuka yandi vandaka mekuma ti bamvula kiteso ya 100. Yandi sadilaka Yehowa ntangu mingi mpenza mpi na kwikama yonso!
37. Inki malongi beto lenda baka na kapu ya 1 ya mukanda ya Daniel]
37 Kapu ya ntete ya mukanda ya Daniele ketubila mambu mingi kuluta disolo ya baleke iya ya kwikama yina kunungaka kumekama ya lukwikilu na bo. Yo kemonisa beto mutindu Yehowa lenda sadila konso muntu yina yandi mezola sambu na kulungisa lukanu na yandi. Disolo yango kendimisa beto nde kana Yehowa mepesa nzila, yandi lenda sadila dyambu yina lenda monana ya mpasi sambu na kulungisa lukanu mosi ya mfunu. Dyaka, yo ketela beto nde kuvanda ya kwikama na bima ya fyoti kenataka balusakumunu mingi.
INKI MAMBU NGE MESIMBA?
• Inki beto lenda tuba sambu na yina metala kisina ya Daniele ti banduku na yandi tatu?
• Inki mutindu malongi ya mbote yina baleke iya ya Baebreo kubakaka na bumwana kumekamaka na Babilone?
• Inki mutindu Yehowa kusakumunaka Baebreo iya yina sambu na desizio na bo ya kikesa?
• Inki malongi bansadi ya Yehowa ya bubu yai lenda baka na mbandu ya Daniele ti banduku na yandi tatu?
[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba na lutiti 30]