Kapu ya Iya
Kutelama mpi Kubwa ya Kiteki Mosi ya Nene
1. Sambu na nki beto fwete tula dikebi na dyambu yina kusalamaka bamvula kumi na nima ya ntangu yina Ntotila Nabukodonozore kunataka Daniele ti bantu yankaka na kimpika?
BAMVULA kumi meluta banda ntangu Ntotila Nabukodonozore kunataka Daniele ti “bantu ya lukumu ya insi” ya Yuda na kimpika na Babilone. (2 Bantotila 24:15, NW) Daniele vandaka kusala na nzo ya ntotila ntangu dikambu mosi yina kutulaka luzingu na yandi na kigonsa kubasikaka. Sambu na nki beto fwete tudila yo dikebi? Sambu mutindu Yehowa Nzambi kumanisaka yo kugulusaka ve kaka Daniele ti bantu yankaka, kansi yo kemonisa beto mpi mutindu bangolo ya inza yina Biblia ketubilaka talandana tii na bilumbu na beto.
NTOTILA MOSI MEKUTANA TI DIKAMBU MOSI YA MPASI
2. Inki ntangu Nabukodonozore kulalaka ndosi ya ntete ya kele mbikudulu?
2 Profete Daniele kusonikaka nde: “Ntangu Nabukodonozore me lungisa bamvula zole na kimfumu na yandi na nsi ya Babilonia, yandi lalaka ndosi. Ndosi yango pesaka yandi mpasi mingi, mpila ya kulala vandaka ve.” (Daniele 2:1) Muntu kulalaka ndosi kele Nabukodonozore, ntotila ya Kimfumu ya Babilone. Yandi kumaka mpenza kuyala inza ya mvimba na mvu 607 ya N.T.B., ntangu Yehowa Nzambi kupesaka yandi nzila ya kufwa Yeruzalemi ti tempelo na yo. Na mvula ya zole ya luyalu ya Nabukodonozore bonso mfumu ya inza ya mvimba (606/605 ya N.T.B.), Nzambi kutindilaka yandi ndosi mosi ya kepesa boma.
3. Banani kulungaka ve na kutendula ndosi ya ntotila, mpi nki Nabukodonozore kusalaka?
3 Ndosi yai kuyangisaka Nabukodonozore mingi kibeni na mpila nde yandi kukaka dyaka ve na kulala. Yandi vandaka mpenza na mpusa ya kuzaba ntendula na yo. Kansi, ntotila yai ya ngolo kuvilanaka ndosi yango! Yo yina, yandi bingaka bantu ya mazi, banganga-nkisi, mpi bandoki ya Babilone, mpi yandi lombaka bo na kuta ndosi yango mpi kutendula yo. Bo kukaka ve na kusala dyambu yai ya mpasi ya yandi lombaka bo. Sambu bo kukukaka ve, Nabukodonozore kuwaka makasi mingi, mpi yandi basisaka nsiku nde “bo fwa bantu yonso ya mayele na nsi ya Babilonia.” Nsiku yango kusalaka nde Daniele kukutana ti muntu yina bo pesaka mukumba ya kufwa bantu ya mayele. Sambu na inki? Sambu bo vandaka kutanga yandi ti banduku na yandi ya Baebreo tatu, disongidila Anania, Mishaele, ti Azaria, na kati ya bantu ya mayele ya Babilone. —Daniele 2:2-14.
DANIELE MEGULUSA BANTU
4. (a) Inki mutindu Daniele kuzabaka ndosi ya Nabukodonozore ti ntendula na yo? (b) Inki mambu Daniele kutubaka sambu na kumonisa ntonda na yandi na Yehowa Nzambi?
4 Na nima ya kuzaba kikuma yina kupusaka Nabukodonozore na kubasisa nsiku yina ya ngolo, “Daniele kwendaka nswalu kulomba nzila na ntotila nde yandi pesa yandi mwa-ntangu, mpidina yandi lenda songa ntotila ndosi na yandi ti disongidila na yo.” Ntotila kundimaka. Daniele kuvutukaka na nzo na yandi, mpi yandi ti banduku na yandi ya Baebreo tatu kusambaka, mpi bo lombaka nde ‘Nzambi kuwila bo mawa, yandi tendudila bo ndosi yina.’ Na mbonameso mosi, kaka na mpimpa yina, Yehowa kuzabisaka Daniele ndosi yango mpi ntendula na yo. Na ntonda yonso Daniele kutubaka nde: “Lukumu na nge Nzambi tii kuna, nge kele mayele mingi ti ngolo mingi. Nge muntu ke talaka bantangu yonso ti bansungi yonso, nge muntu ke tulaka bantotila ti kukatula bo. Nge mpi ke pesaka mayele na bantu ya mayele, nge ke pesaka ngangu na bantu ya ngangu. Nge muntu ke songaka mambu ya kinsweki, mambu yina ya muntu lenda zaba ve; nge mpi me zaba mambu yina me bumbanaka na bisika ya mpimpa, sambu mwini ke vandaka ti nge.” Daniele kukumisaka Yehowa sambu na mayele yina yandi pesaka yandi.—Daniele 2:15-23.
5. (a) Ntangu yandi kumaka na ntwala ya ntotila, inki mutindu Daniele kupesaka lukumu na Yehowa? (b) Sambu na nki ntendula yina Daniele kupesaka kele mfunu sambu na beto bubu yai?
5 Kilumbu yina kulandaka, Daniele kwendaka kukutana ti Arioki, mfumu ya basoda yina vandaka kukengidila ntotila, yina bo pesaka mukumba ya kufwa bantu yonso ya mayele ya Babilone. Ntangu yandi zabaka nde Daniele takuka kutendula ndosi yango, Arioki kunataka yandi na ntwala ya ntotila. Kukonda kudipesa lukumu, Daniele kuzabisaka Nabukodonozore nde: “Mambu ya mutindu yai ya kinsweki, kaka Nzambi ya zulu muntu ke songaka yo. Yandi me songa nge, mfumu Nabukodonozore, mambu yina ta kwisa na ntwala.” Daniele kuyilamaka na kuzabisa ve kaka mambu yina tasalama na ntwala na Kimfumu ya Babilone, kansi mpi mambu yina tasalama na inza kubanda na bilumbu ya Nabukodonozore tii na ntangu na beto mpi kuluta dyaka.—Daniele 2:24-30.
DANIELE MEYIBUSA NTOTILA NDOSI
6, 7. Inki kuvandaka ndosi yina Daniele kuyibusaka ntotila?
6 Nabukodonozore vandaka kuwidikila na dikebi yonso ntangu Daniele vandaka kutendula: ‘Mfumu, nge vandaka kumona kiteki mosi ya nene ti ya nda metelama na ntwala na nge, yo vandaka kupela bonso tiya, ti boma na kutala yo. Ntu na yo vandaka na wolo-wolo. Ntulu ti maboko vandaka ya kusala na arza, divumu na yo ti bambende na yo ya kusala na kwivre. Makulu na yo na kibende, [bitambi] yonso vandaka ya kusala ndambu yankaka na kibende, ndambu yankaka na ntoto. Ntangu nge vandaka ketala kiteki, ditadi ya nene katukaka yo mosi na ngumba mosi, yo kwisaka kubwila kiteki na makulu na yo yina ya kibende ti ya ntoto, yo panza-panzaka yo. Na mbala mosi kibende, ntoto, kwivre, arza ti wolo yo bukanaka kitini-kitini, yo kumaka bonso putulu na kisika ya bo ke tutilaka ble. Ebuna mupepe nataka yo, ata ndambu bikalaka ve. Kansi ditadi yina bwilaka kiteki yo kumaka ngumba ya nene, yo fulukaka ntoto yonso.’—Daniele 2:31-35.
7 Nabukodonozore kusepelaka kibeni na kuwa mutindu Daniele vandaka kuzabisa yandi ndosi yango! Kansi simba nde bantu ya mayele ya Babilone zolaka kuguluka kaka kana Daniele metendula ndosi yango. Daniele kutubaka na zina na yandi mpi na zina ya banduku na yandi ya Baebreo tatu nde: “Yo yai, ndosi ya nge lalaka, mfumu. Ntangu yai, wa disongidila na yo.” —Daniele 2:36.
KIMFUMU MOSI YA KUSWASWANAKA TI BIMFUMU YANKAKA
8. (a) Na kutadila ntendula yina Daniele kupesaka nani to nki vandaka ntu ya wolo? (b) Inki ntangu ntu ya wolo kuyantikaka kuyala?
8 “Mfumu, nge me luta bantotila yonso na nene. Nzambi ya zulu muntu tulaka nge ntotila, yandi mpi muntu pesaka nge kimfumu, ngolo ti lukumu. Yandi muntu tulaka nge na kuyala bantu yonso ke zinga na nsi-ntoto, bambisi yonso ti bandeke; nge muntu kele mfumu na bo. Ntu yina ya wolo kele nge, mfumu.” (Daniele 2:37, 38) Mambu yai kulunganaka na Nabukodonozore na nima ya ntangu yina Yehowa kusadilaka yandi sambu na kufwa Yeruzalemi na mvu 607 ya N.T.B. Yo kele kyeleka sambu bantotila yina vandaka kuyala na Yeruzalemi, vandaka kukatuka na dibuta ya Davidi, ntotila yina Yehowa kupakulaka. Yeruzalemi kuvandaka ntu-mbanza ya Yuda, kifwani ya kimfumu ya Nzambi yina vandaka kumonisa kimfumu ya Yehowa awa na ntoto. Ntangu mbanza yina kufwaka na mvu 607 ya N.T.B., kifwani ya kimfumu yai ya Nzambi kusukaka. (1 Bansangu 29:23; 2 Bansangu 36:17-21) Ntangu yai bangolo ya inza ya kulandanaka yina kumonisamaka na bitini ya kiteki yina vandaka ya kibende, yantikaka kuyala sambu kimfumu ya kifwani ya Nzambi vandaka dyaka ve. Nabukodonozore kuvandaka ntu ya wolo sambu wolo vandaka ditadi ya kuluta lukumu na ntangu ya ntama. Yandi swaswanaka ti bimfumu yankaka na mpila yandi fwaka Yeruzalemi.—Tala “Ntotila Mosi ya Vandaka Kunwana Mingi Metunga Kimfumu Mosi,” na lutiti 63.
9. Ntu ya wolo vandaka kumonisa inki?
9 Nabukodonozore kuyalaka bamvula 43. Yandi vandaka ntotila ya ntete na kati ya bantotila yonso ya dibuta na yandi yina kuyalaka na Kimfumu ya Babilone. Na kati ya bantu ya dibuta na yandi yina kuyalaka, beto lenda tanga bokilo na yandi Nabonide mpi mwana na yandi ya bakala ya ntete, Evile-Merodaki. Dibuta yango kuyalaka dyaka bamvula 43 tii na lufwa ya mwana ya Nabonide, Baltazare na mvu 539 ya N.T.B. (2 Bantotila 25:27; Daniele 5:30) Yo yina, ntu ya wolo ya kiteki yina ya ndosi vandaka kumonisa ve kaka Nabukodonozore, kansi bantotila yonso ya dibuta na yandi yina kuyalaka na Babilone.
10. (a) Inki mutindu ndosi ya Nabukodonozore kumonisaka nde Ngolo ya Inza ya Babilone tazinga ve mingi? (b) Inki mambu profete Yezaya kutubaka na ntwala sambu na muntu yina zolaka kununga Babilone? (c) Na nki mutindu Kimfumu ya Medo-Persia kuvandaka na nsi ya Kimfumu ya Babilone?
10 Daniele kuzabisaka Nabukodonozore nde: “Na nima ya kimfumu na nge, kimfumu ya nkaka ta vanda, kansi yo ta luta yai ya nge ve.” (Daniele 2:39) Kimfumu mosi yina kuvandaka kifwani ya ntulu ti maboko ya arza zolaka kuyinga kimfumu ya dibuta ya Nabukodonozore. Bamvula kiteso ya 200 na ntwala, Yezaya kutubilaka dezia kimfumu yai, nkutu yandi pesaka ti zina ya ntotila na yo yina tanunga nde Sirusi. (Yezaya 13:1-17; 21:2-9; 44:24–45:7, 13) Kimfumu yango kuvandaka Kimfumu ya Medo-Persia. Ata Kimfumu ya Medo-Persia kuyidikaka mambu na yo mutindu mosi ti yina ya Babilone, Kimfumu yango kuvandaka kifwani ya arza, ditadi ya kele na lukumu mingi ve bonso wolo. Yo vandaka na nsi ya Ngolo ya Inza ya Babilone na mpila yo zwaka ve dibaku ya kufwa Yuda yina kuvandaka kifwani ya kimfumu ya Nzambi ti ntu-mbanza na yo Yeruzalemi.
11. Inki ntangu kimfumu ya dibuta ya Nabukodonozore kusukaka?
11 Bamvula kiteso ya 60 na nima ya kutendula ndosi, Daniele kumonaka nsuka ya kimfumu ya dibuta ya Nabukodonozore. Daniele kuvandaka pana na mpimpa ya Oktobri 5 ti 6, 539 ya N.T.B., ntangu basoda ya Medo-Persia kubotulaka Babilone, yina vandaka kumonana bonso nde bo lenda botula yo ve, mpi bo fwaka Ntotila Baltazare. Na lufwa ya Baltazare, ntu ya wolo ya kiteki ya ndosi, disongidila Kimfumu ya Babilone, kusukaka.
KIMFUMU MOSI MEKATULA BANTU NA KIMPIKA
12. Inki mambote Bayuda kubakaka na nsiku yina Sirusi kubasisaka na mvu 537 ya N.T.B.?
12 Kimfumu ya Medo-Persia kuyingaka Kimfumu ya Babilone bonso ngolo ya inza na mvu 539 ya N.T.B. Ntangu yandi kumaka ti bamvula 62, Dariusi muntu ya Medi kukumaka mfumu ya ntete ya mbanza Babilone yina bo botulaka. (Daniele 5:30, 31) Yandi ti Sirusi muntu ya Persia kuyalaka kumosi na Kimfumu ya Medo-Persia na nsungi mosi ya nkufi. Ntangu Dariusi kufwaka, Sirusi yantikaka kuyala yandi mosi na Kimfumu ya Persia. Sambu na Bayuda yina kuvandaka na Babilone, luyalu ya Sirusi kutendulaka kukatuka na kimpika. Na mvu 537 ya N.T.B., Sirusi kubasisaka nsiku mosi yina kulombaka nde Bayuda yina vandaka na kimpika na Babilone kuvutuka na insi na bo mpi bo tunga dyaka Yeruzalemi ti tempelo ya Yehowa. Ata mpidina, bo vutulaka ve kimfumu ya kifwani ya Nzambi na Yuda ti na Yeruzalemi.—2 Bansangu 36:22, 23; Esdrasi 1:1–2:2.
13. Ntulu ti maboko ya arza ya kiteki ya ndosi ya Nabukodonozore vandaka kifwani ya inki?
13 Ntulu ti maboko ya arza ya kiteki ya ndosi vandaka kumonisa bantotila ya kimfumu ya Persia yina kulandanaka banda na Sirusi ya Nene. Kimfumu yai kuyalaka bamvula kuluta 200. Bantu ketubaka nde Sirusi kufwaka na bitumba mosi na mvu 530 ya N.T.B. Na kati ya bantotila 12 yina kuyalaka na nima na yandi na Kimfumu ya Persia, kaka 2 mpamba kusalaka mambu ya mbote na bantu ya Yehowa yina yandi ponaka. Bantotila yango kuvandaka Dariusi I (muntu ya Persia), mpi Artazeresesi I.
14, 15. Inki lusadisu Dariusi ya Nene ti Artazeresesi I kupesa Bayuda?
14 Dariusi I kuvandaka ntotila ya tatu na ndonga ya bantotila ya Persia na nima ya Sirusi ya Nene. Bantotila zole yina kuyalaka na ntwala na yandi kuvandaka Cambyse II, ti mpangi na yandi Bardiya (to Gaumata, muntu yina zolaka kubaka kimfumu na kingolongolo). Na ntangu Dariusi I, yina kuzabanaka mpi na zina ya Dariusi ya Nene, kukumaka ntotila na mvu 521 ya N.T.B., bo buyisaka dezia kisalu ya kutunga tempelo ya Yeruzalemi. Na nima ya kumona mukanda yina vandaka ti nsiku ya Sirusi ya bo zwaka na mikanda ya ntama na bwala Ekbatana, Dariusi kusalaka mambu mingi kuluta kukatula nsiku yina kubuyisaka kisalu ya kutunga tempelo na mvu 520 ya N.T.B. Yandi pesaka mpi mbongo yina kukatukaka na kimvwama ya ntotila sambu na kutunga dyaka tempelo.—Esdrasi 6:1-12.
15 Ntotila yankaka ya Persia yina kupesaka Bayuda maboko na kisalu ya kutunga bwala na bo kuvandaka Artazeresesi I, yina kuyingaka tata na yandi Asuerusi (Zeresesi I) na mvu 475 ya N.T.B. Bo pesaka Artazeresesi zina nde Diboko-nda sambu diboko na yandi ya kitata kuvandaka nda kuluta diboko ya kimama. Na mvu ya 20 ya luyalu na yandi, disongidila na mvu 455 ya N.T.B., yandi tulaka Nehemia, Muyuda yina vandaka kusimba dikopa na yandi, guvernere na Yuda mpi yandi pesaka yandi mukumba ya kutwadisa kisalu ya kutunga bibaka ya Yeruzalemi. Dyambu yai vandaka luyantiku ya ‘bamposo makumi nsambwadi ya bamvula’ (NW) yina bo ketubila na kapu ya 9 ya mukanda ya Daniele mpi yo sadisaka na kuzaba badati yina Mesia, to Kristu, Yezu ya Nazareti, zolaka kumonana mpi kufwa. —Daniele 9:24-27; Nehemia 1:1; 2:1-18.
16. Inki ntangu mpi ti nki ntotila Ngolo ya Inza ya Medo-Persia kusukaka?
16 Dariusi III kuvandaka ntotila ya nsuka na kati ya bantotila sambanu yina kuyalaka na nima ya Artazeresesi I na Kimfumu ya Persia. Luyalu na yandi kusukaka na kintulumukina na mvu 331 ya N.T.B. ntangu Alesandre ya Nene kunungaka yandi na bitumba na Gaugamèles, penepene ti mbanza ya ntama ya Ninive. Kubedisa ya bo bedisaka yandi kusukisaka Ngolo ya Inza ya Medo-Persia yina kuvandaka kifwani ya kitini ya arza ya kiteki yina Nabukodonozore kumonaka na ndosi. Ngolo yina kwisaka na nima kuvandaka ngolo mpenza na mambu mingi, kansi na mambu yankaka yo vandaka ngolo mingi ve. Beto kemona yo pwelele ntangu beto kewa Daniele kelanda na kutendula ndosi ya Nabukodonozore.
KIMFUMU MOSI YA NENE, KANSI YA NGOLO MINGI VE
17-19. (a) Inki ngolo ya inza divumu ti bambende ya kwivre vandaka kumonisa, mpi luyalu na yo kukumaka tii na wapi? (b) Alesandre III kuvandaka nani? (c) Inki mutindu Kigreki kukumaka ndinga ya bansi mingi, mpi nki kusalaka nde yo vanda ndinga mosi ya mbote?
17 Daniele kuzabisaka Nabukodonozore nde divumu ti bambende ya kiteki yina ya nene kuvandaka ‘kimfumu ya tatu, ya kwivre, yina zolaka kuyala ntoto yonso.’ (Daniele 2:32, 39) Kimfumu yai ya tatu talanda kimfumu ya Babilone ti ya Medo-Persia. Mutindu kwivre kele na valere mingi ve bonso arza, ngolo yai ya mpa ya inza tavanda na lukumu mingi ve bonso kimfumu ya Medo-Persia sambu yo tavanda ve na dibaku ya kukatula bantu ya Yehowa na kimpika. Ata mpidina, kimfumu yai ya vandaka kifwani ya kwivre zolaka “kuyala ntoto yonso.” Dyambu yai kesonga nde yo zolaka kuvanda nene kuluta kimfumu ya Babilone to ya Medo-Persia. Masolo ya ntama ketubaka nki sambu na ngolo yai ya inza?
18 Ntama mingi ve na nima ya kubaka kimfumu na Masedonia na mvu 336 N.T.B, Alesandre III yina kuvandaka ti bamvula 20, kuvandaka ti mpusa ya kubotula babwala mingi. Yo yina yandi yantikaka kunwana bitumba mingi. Sambu yandi vandaka kununga bitumba yango, bo pesaka yandi zina ya Alesandre ya Nene. Sambu yandi vandaka kubotula bwala mosi na nima ya bwala yankaka, yandi kumaka tii na teritware yina vandaka na nsi ya luyalu ya Persia. Ntangu yandi nungaka Dariusi III na bitumba na bwala Gaugamèles na mvu 331 ya N.T.B., Kimfumu ya Persia yantikaka kubwa mpi Alesandre kukumisaka Grese ngolo ya mpa ya inza.
19 Na nima ya kununga bitumba na bwala Gaugamèles, Alesandre landaka na kunwana sambu na kubotula bantu-mbanza ya Persia, disongidila, Babilone, Suze, Persépolis, mpi Ekbatana. Na nima ya kubotula babwala yina kuvandaka na nsi ya Kimfumu ya Persia, yandi kwendaka kubotula babwala yina kuvandaka na westi ya Inde. Bimvuka ya Bagreki vandaka kwenda kuzinga na babwala yina yandi vandaka kubotula. Yo yina kusalaka nde ndinga mpi bikalulu ya Bagreki kumwangana na Kimfumu na yandi ya mvimba. Kimfumu ya Grese kukumaka nene mpenza kuluta bimfumu yonso yina vandaka na ntwala na yo. Kaka mutindu Daniele kutubaka, kimfumu ya kwivre ‘kuyalaka ntoto yonso.’ Yo salaka nde bantu yantika kutuba Kigreki (Koiné) na bansi mingi. Sambu ndinga yai kesadisaka na kutuba mambu na sikisiki, yo lombaka mpenza kusadila yo sambu na kusonika Masonuku ya Kigreki ya Bukristu mpi sambu na kumwanga nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi.
20. Inki kukuminaka Kimfumu ya Grese na nima ya lufwa ya Alesandre ya Nene?
20 Alesandre ya Nene kuzingaka kaka bamvula nana bonso mfumu ya inza ya mvimba. Ata yandi vandaka kaka leke ti bamvula 32, yandi belaka na nima ya feti mosi ya nene mpi yandi fwaka mwa ntangu fyoti na nima, disongidila na Yuni 13, 323 ya N.T.B. Na nima, kimfumu na yandi ya nene kukabwanaka na bitini iya, mpi konso zenerale na yandi vandaka kuyala kitini mosi. Yo yina, kimfumu mosi ya nene kubasisaka bimfumu iya, mpi na nima Kimfumu ya Roma kubwisaka yo yonso. Ngolo ya inza ya mefwanana na kwivre landaka na kuyala tii na mvu 30 ya N.T.B. ntangu kimfumu ya nsuka na kati ya bimfumu yina iya, disongidila kimfumu ya dibuta ya Ptolémées yina vandaka kuyala na Ezipte, kubwaka nsukansuka na maboko ya bantu ya Roma.
KIMFUMU MOSI YINA KEPANZA MPI KEFWA
21. Inki mutindu Daniele kutubilaka ‘kimfumu ya iya’?
21 Daniele landaka na kupesa ntendula ya kiteki ya ndosi nde: “Na nima, kimfumu ya nkaka ya iya ta vanda [na nima ya Babilone, Medo-Persia, ti Grese], yo ta vanda ngolo bonso kibende. Mutindu kibende ke panzaka konso kima yina ti kukumisa yo putulu, mutindu yo yina mpi kimfumu yina ta panza-panza ti kufwa bimfumu ya nkaka.” (Daniele 2:40) Ngolo yai ya inza tavanda ti ngolo mpi kiyeka ya kupanza, yo yina yo zolaka kuvanda bonso kibende, disongidila ngolo kuluta wolo, arza, to kwivre. Kimfumu ya Roma kuvandaka ti ngolo ya mutindu yina.
22. Na nki mutindu Kimfumu ya Roma kuvandaka bonso kibende?
22 Kimfumu ya Roma kupanzaka mpi kufwaka Kimfumu ya Grese, mpi yo nyataka bitini ya bangolo ya inza ya Medo-Persia ti ya Babilone yina kubikalaka. Yo monisaka ve ata luzitu fyoti na Kimfumu ya Nzambi yina Yezu Kristu vandaka kusamuna, yo fwaka yandi na zulu ya nti ya mpasi na mvu 33 ya T.B. Sambu na kufwa Bukristu ya kyeleka, kimfumu ya Roma kunyokulaka balongoki ya Yezu. Kuluta dyaka, bantu ya Roma kufwaka Yeruzalemi ti tempelo na yo na mvu 70 ya T.B.
23, 24. Katula Kimfumu ya Roma, inki kimfumu makulu ya kibende kemonisa?
23 Makulu ya kibende ya kiteki ya ndosi ya Nabukodonozore vandaka kumonisa ve kaka Kimfumu ya Roma kansi mpi kulandana na yo na mambu ya politiki. Tadila mambu yai ya kele na Kusonga 17:10: ‘Bantotila kele nsambwadi: na kati na bo, bantotila tanu mefwaka, ntotila mosi keyala ntangu yai, mosi mpi mekwisa ntete ve; kana yandi kwisa, yandi tavanda kaka bilumbu fioti.’ Ntangu ntumwa Yoane kusonikaka mambu yai, bantu ya Roma kukangaka yandi na kimpika na kisanga ya Patmosi. Bantotila, to bangolo ya inza tanu yina mefwaka, kuvandaka Ezipte, Asiria, Babilone, Medo-Persia, mpi Grese. Kimfumu ya sambanu, disongidila Kimfumu ya Roma, vandaka kuyala na ntangu yina. Kansi yo mpi vandaka kukwenda na lufwa, mpi ntotila ya nsambwadi zolaka kubasika na teritware mosi yina bantu ya Roma kubotulaka. Yo zolaka kuvanda nki ngolo ya inza?
24 Bretagne kuvandaka ntete kitini ya nordi-westi ya Kimfumu ya Roma. Kansi na bamvu 1763, yo kumaka Kimfumu ya Grande-Bretagne yina vandaka kuyala banzadi-mungwa nsambwadi. Banda na mvu 1776, bateritware 13 ya Amerika yina kuvandaka na nsi ya luyalu na yo kubakaka dipanda mpi yo basisaka États-Unis ya Amerika. Kansi, na bamvula yina kulandaka, Grande-Bretagne ti États-Unis ya Amerika kusalaka kinduku sambu na bitumba mpi ngemba. Yo yina, kuvukana yina bantu ya Angleterre ti ya Amerika kubasisaka ngolo ya Anglo-Amerika yina kukumaka ngolo ya inza ya nsambwadi ya bambikudulu ya Biblia. Bonso Kimfumu ya Roma, yo memonanaka “ngolo bonso kibende,” sambu yo ketwadisaka mambu na ngolo bonso kibende. Yo yina, makulu ya kibende ya kiteki ya ndosi kele Kimfumu ya Roma ti ngolo ya inza ya Anglo-Amerika.
KIMVUKA MOSI YA KUKONDA NGOLO
25. Inki Daniele kutubaka sambu na yina metala makulu ti misapi ya kiteki?
25 Daniele kutubilaka dyaka Nabukodonozore nde: “Nge monaka mpi nde makulu ti misapi ya kiteki vandaka ya kusala na kibende ti ntoto. Yo ke songa nde kimfumu ta kabana. Kimfumu yango ta vanda ngolo fioti bonso kibende sambu kibende me vukana na ntoto. Misapi ya kibende ti ya ntoto ke songa nde kimfumu ta vanda ngolo kansi yo mpi ta vanda mpasi ve na kufwa yo. Nge monaka mpi nde kibende me vukana ti ntoto, disongidila nde bantotila ta meka na kuvukana [ti bana ya bantu, NW], bo ta ndima na kukwelana bo na bo. Kansi bo ta kuka ve, mutindu kibende mpi ke vukanaka ve ti ntoto.” —Daniele 2:41-43.
26. Inki ntangu kimfumu yina makulu mpi misapi vandaka kumonisa kumonanaka?
26 Kulandana ya bangolo ya inza yina bo monisaka na bitini ya kuswaswana ya kiteki ya ndosi ya Nabukodonozore kuyantikaka na ntu mpi yo kitaka tii na makulu. Yo ketendula nde makulu ti misapi ya “kusala na kibende ti ntoto” kemonisa kimfumu ya nsuka ya bantu yina tavanda na “ntangu ya nsuka.”—Daniele 12:4.
27. (a) Makulu ti misapi ya kibende ya kuvukisa ti ntoto vandaka kumonisa inki? (b) Misapi kumi ya kiteki vandaka kifwani ya inki?
27 Na luyantiku ya mvu-nkama ya 20, Kimfumu ya Grande-Bretagne vandaka kuyala kimvuka mosi ya bantu kana beto kabisa bantu ya inza na bimvuka iya. Bimfumu yankaka ya Eropa vandaka kuyala bamilio ya bantu. Kansi banda na Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba, bimvuka ya bansi mingi yantikaka kubaka bisika ya bimfumu yina vandaka kuyala. Na nima ya Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba, dyambu yai kulandaka kusalama ebuna bansi kukumaka mingi. Mutindu zola ya insi kukumaka mingi, ntalu ya bansi na inza kukumaka mingi mpenza. Misapi kumi ya kiteki vandaka kumonisa bangolo mpi baluyalu yina yonso, sambu na Biblia, bantangu yankaka ntalu kumi ketendulaka kima yina kele ya kukuka sambu na yina metala mambu ya inza.—Fwanisa ti Kubasika 34:28; Matayo 25:1; Kusonga 2:10.
28, 29. (a) Na kutadila mambu yina Daniele kusonikaka, ntoto kemonisa inki? (b) Inki beto lenda tuba sambu na kuvukana ya kibende ti ntoto?
28 Ntangu yai ya beto kele na “ntangu ya nsuka,” beto kezinga na ntangu ya luyalu yina kumonisamaka na makulu ya kiteki. Baluyalu mingi yina kuvandaka kifwani ya makulu mpi misapi ya kibende ya kuvukana ti ntoto kele ngolo bonso kibende na mpila yo ketwadisaka bantu na kingolo-ngolo to na nku. Yankaka kele bonso ntoto. Na nki mutindu? Daniele kufwanisaka ntoto ti “bana ya bantu.” (NW) (Daniele 2:43) Ata ntoto, yina Nzambi kusadilaka sambu na kusala bana ya bantu kevandaka ngolo ve, bantu ya mpamba mepusaka baluyalu yina keyalaka bo mpi yina kele bonso kibende na kuwila bo. (Yobi 10:9) Ata mpidina, kuwakana ya kyeleka kevandaka mpenza ve na kati ya bantu mpi bimfumu ya kidiktatire, kaka mutindu yo kevandaka mpasi na kuvukisa kibende ti ntoto. Na ntangu kiteki yina tafwa, inza tavanda mpenza ya kukabwana na makambu ya politiki!
29 Keti kukabwana yina kele na kati ya makulu ti misapi ya kiteki tasala nde kiteki ya mvimba kubwa? Inki mambu takumina kiteki yango?
NSUKA MOSI YA BOMA!
30. Tubila mutindu ndosi ya Nabukodonozore kusukaka.
30 Beto tadila nsuka ya ndosi yango. Daniele kuzabisaka ntotila nde: “Ntangu nge vandaka ke tala kiteki, ditadi ya nene katukaka yo mosi na ngumba mosi, yo kwisaka kubwila kiteki na makulu na yo yina ya kibende ti ya ntoto, yo panza-panzaka yo. Na mbala mosi kibende, ntoto, [kwivre], arza ti wolo yo bukanaka kitini-kitini, yo kumaka bonso putulu na kisika ya bo ke tutilaka ble. Ebuna mupepe nataka yo, ata ndambu bikalaka ve. Kansi ditadi yina bwilaka kiteki yo kumaka ngumba ya nene, yo fulukaka ntoto yonso.”—Daniele 2:34, 35.
31, 32. Inki mambu Daniele kutubaka na ntwala sambu na yina metala kitini ya nsuka ya ndosi ya Nabukodonozore?
31 Mbikudulu kutubaka dyaka nde: “[Na bilumbu ya bantotila yina, Nzambi ya zulu tatula kimfumu mosi yina bo tabedisa ve. Mpi kimfumu yango taluta ve na maboko ya bantu yankaka. Yo tafwa mpi tasukisa bimfumu yai yonso, mpi yo tayala mvula na mvula, NW]. Ditadi yina ya nge monaka na ngumba, yo kwisaka kubwa ti kufwa kiteki yina ya mvimba, yo ke songa nge mfumu mutindu mambu ta bwa na ntwala. Nzambi ya nene muntu ta sala yo. Mfumu [ndosi kele ya kyeleka, mpi ntendula na yo mefwana na kutudila yo ntima, NW].” —Daniele 2:44, 45.
32 Sambu Daniele kuyibusaka mpi kutendudilaka yandi ndosi na yandi, Nabukodonozore kundimaka nde kaka Nzambi ya Daniele mpamba kuvandaka ‘ntotila ya bantotila, mpi muntu kesongaka mambu ya kinsweki.’ Ntotila kupesaka mpi Daniele ti banduku na yandi tatu ya Baebreo mikumba ya nene. (Daniele 2:46-49) Kansi, ‘ntendula ya mefwana na kutudila ntima’ yina Daniele kupesaka kele na nki mfunu bubu yai?
‘NGUMBA MOSI MEFULUKA NA NTOTO’
33. “Ditadi” kukatukaka na nki “ngumba,” mpi nki ntangu mpi nki mutindu yo salamaka?
33 Lere ‘ntangu yina [Nzambi] kutulaka sambu na makanda’ (NW) kusukaka na Oktobri ya mvu 1914, “Nzambi ya zulu” kutulaka Kimfumu ya zulu ntangu yandi tulaka Mwana na yandi ya kupakulama, Yezu Kristu, na kiti ya kimfumu bonso “Ntotila ya bantotila yonso, Mfumu ya bamfumu yonso.”a (Luka 21:24; Kusonga 12:1-5; 19:16) Yo yina, “ditadi” yina kele Kimfumu ya Mesia kukatukaka na “ngumba” ya kimfumu ya Yehowa ya inza ya mvimba, yo vandaka na ngolo ya Nzambi, kansi na maboko ya bantu ve. Luyalu yai ya zulu kele na maboko ya Yezu Kristu, muntu yina Nzambi mepesaka luzingu yina lenda fwa ve. (Roma 6:9; 1 Timoteo 6:15, 16) Yo yina, “kimfumu [yai] ya Mfumu [Nzambi] na beto mpi ya Kristu na yandi,” ya kele mutindu ya kumonisa kimfumu ya Yehowa ya inza ya mvimba, taluta ve na muntu yankaka. Yo tabikala kimakulu.—Kusonga 11:15.
34. Inki mutindu Kimfumu ya Nzambi kubutukaka “na bilumbu ya bantotila yina”?
34 Kimfumu kubutukaka “na bilumbu ya bantotila yina.” (Daniele 2:44) Bantotila yango kuvandaka ve kaka bayina kuvandaka kifwani ya misapi kumi ya kiteki kansi mpi bayina kuvandaka kifwani ya bitini na yo ya kibende, kwivre, arza mpi wolo. Ata bimfumu ya Babilone, Persia, Grese, mpi Roma kuvandaka dyaka ve bangolo ya inza na mvu 1914, babwala yina bo yalaka kuvandaka kaka. Kimfumu ya Turquie Ottaman kubakaka teritware ya Babilone, mpi baluyalu ya bansi vandaka kusala kisalu na Persia (Iran), na Grese mpi na Roma, Italie.
35. Inki ntangu “ditadi” tabwisa kiteki, mpi yo tabebisa kiteki yango na nki kiteso?
35 Ntama mingi ve Kimfumu ya zulu ya Nzambi tabula kiteki ya kifwani na makulu na yo, mpi yo tabuka bitini-bitini bimfumu yonso yina kumonisamaka na kiteki mpi yo tafwa yo. Ya kyeleka, na “bitumba ya kilumbu ya nene ya [Nzambi Nkwa-Ngolo Yonso, NW],” “ditadi” yina tabula kiteki yina ya kifwani ngolo mpenza na mpila nde yo kuma putulu mpi mupepe yina takatuka na Nzambi takomba yo mutindu mupepe kekombaka kibansala. (Kusonga 16:14, 16) Na nima, bonso ditadi yina kukumaka nene bonso ngumba mpi kufulukaka na ntoto, Kimfumu ya Nzambi takuma ngumba yina tayala “ntoto yonso.” —Daniele 2:35.
36. Sambu na nki beto lenda binga Kimfumu ya Mesia nde luyalu mosi ya ngolo?
36 Ata Kimfumu ya Mesia kele luyalu ya zulu, yo tayala ntoto ya mvimba sambu na mambote ya bantu ya bulemfu yina kezingaka na ntoto. Ata muntu mosi ‘tabedisa ve’ luyalu yai ya ngolo mpi yo “taluta ve na maboko ya bantu yankaka.” Na kuswaswana ti bimfumu ya bantu yina kefwaka, “yo tayala mvula na mvula,” kimakulu. (Daniele 2:44) Yo tavanda mpenza dibaku ya mbote ya kuzinga kimakulu na nsi ya kimfumu yina.
[Noti na nsi ya lutiti]
a Tala Kapu ya 6 ya mukanda yai.
INKI MAMBU NGE MESIMBA?
• Inki bangolo ya inza kele kifwani ya bitini ya kuswaswana ya kiteki ya nene ya ndosi ya Nabukodonozore?
• Makulu mpi misapi kumi ya kibende yina mevukana ti ntoto kemonisa nki mambu ya inza?
• Inki ntangu mpi na nki “ngumba” “ditadi” kukatukaka?
• Inki ntangu “ditadi” tabwisa kiteki?
[Lupangu/Bifwanisu ya balutiti 63-67]
NTOTILA MOSI YA VANDAKA KUNWANA MINGI METUNGA KIMFUMU MOSI
MWANA ya ntotila ya Babilone yina tayinga tata na yandi ti basoda na yandi kubedisaka basoda ya Farao Neko, Ntotila ya Ezipte, na Karkemishi na insi ya Siria. Basoda ya Ezipte yina bo bedisaka kutinaka na ndambu ya sudi ya Ezipte, ebuna bantu ya Babilone kulandaka bo. Kansi, nsangu mosi ya kukatukaka na Babilone kupusaka mwana ya ntotila yai ya kunungaka bitumba na kubika kulanda bambeni na yandi. Nsangu yango kutubaka nde tata na yandi Nabopolasare mefwa. Nabukodonozore kupesaka bazenerale na yandi mukumba ya kunata bampika ti bima yina ya bo botulaka na Babilone. Kansi yandi mosi kuvutukaka nswalu na Babilone sambu na kubaka kiti ya kimfumu yina tata na yandi kubikisaka.
Yo yina, Nabukodonozore kukumaka ntotila ya Babilone na mvu 624 ya N.T.B. mpi yandi kumaka ntotila ya zole ya Kimfumu ya Mpa ya Babilone. Na ntangu ya luyalu na yandi yina kuzingaka bamvula 43, yandi botulaka bateritware yina kuvandaka ntete na nsi ya luyalu ya Ngolo ya Inza ya Asiria. Yandi botulaka babwala bonso Siria na nordi mpi Palestine na westi mpi yandi kulumukaka tii na ndilu ya Ezipte.—Tala karte.
Na mvu ya iya ya luyalu na yandi (620 ya N.T.B.), Nabukodonozore kubotulaka insi ya Yuda mpi yandi kumaka kuyala yo. (2 Bantotila 24:1) Bamvula tatu na nima, bantu ya Yuda kukolamaka ebuna yo pusaka bantu ya Babilone na kwisa kuzyunga Yeruzalemi. Nabukodonozore kunataka Yoyakini, Daniele, mpi bantu yankaka na kimpika na Babilone. Ntotila kunataka mpi ndambu ya bisadilu ya tempelo ya Yehowa. Yandi tulaka Sedesiasi, ngwashi ya Yoyakini, ntotila na Yuda yina kuvandaka na nsi ya kiyeka na yandi.—2 Bantotila 24:2-17; Daniele 1:6, 7.
Na nima ya Mwa ntangu, Sedesiasi mpi kukolamaka, ebuna yandi salaka bangwisana ti bantu ya Ezipte. Nabukodonozore kuzyungaka dyaka Yeruzalemi, mpi na mvu 607 ya N.T.B., yandi bukaka bibaka na yo, yandi yokaka tempelo na yo, mpi yandi fwaka mbanza yina. Yandi fwaka bana ya Sedesiasi yonso mpi na nima yandi tobulaka Sedesiasi meso mpi kukangaka yandi bansinga sambu bo nata yandi bonso mpika na Babilone. Nabukodonozore kunataka bantu mingi na kimpika mpi yandi nataka bisadilu ya tempelo yina kubikalaka na Babilone. “Yo yina bantu ya Yuda bo simbaka bo, bo nataka bo na kimpika na nsi ya nkaka, ntama na ntoto na bo mosi.”—2 Bantotila 24:18–25:21.
Nabukodonozore kubotulaka mpi Tire na nima ya kuzyunga yo na nsungi ya bamvula 13. Na nsungi ya bamvula yina, basoda kukumaka ti mabandi sambu bansuki na bo “katuka-katukaka” sambu na bampu ya bo vandaka kulwata, mpi mapeka na bo kumaka “bamputa-bamputa” sambu na bima ya kisalu yina bo vandaka kunata. (Ezekiele 29:18) Nsukansuka, Tire kudibikaka na maboko ya basoda ya Babilone.
Ntembe kele ve nde ntotila ya Babilone zabaka kunwana bitumba. Mikanda yankaka, mingimingi yina kukatukaka na Babilone, kemonisaka nde yandi vandaka ntotila ya lunungu. Ata Masonuku ketuba ve na sikisiki yonso nde Nabukodonozore kuvandaka muntu ya lunungu, profete Yeremia kutubaka nde ata Sedesiasi kukolamaka, Nabukodonozore zolaka kusala yandi mbi ve ‘kana yandi kudipesaka, na maboko ya bantu ya Babilonia.’ (Yeremia 38:17, 18) Dyaka, na nima ya kufwa ya Yeruzalemi, Nabukodonozore vandaka kuzitisa Yeremia. Yandi pesaka nkutu ntuma yai sambu na yina metala Yeremia: “Kwenda kubaka Yeremia, tala yandi mbote. Kupesa yandi mpasi ve kansi sala konso kima ya yandi zola.” —Yeremia 39:11, 12; 40:1-4.
Sambu yandi vandaka mfumu ya leta, Nabukodonozore kusukininaka ve na kumona bikalulu mpi mayele ya Daniele ti banduku na yandi tatu, disongidila Shadraki, Meshaki, mpi Abedi-Nego, yina bazina na bo ya Kiebreo kuvandaka Anania, Mishaele, mpi Azaria.Yo yina ntotila kutulaka bo na bisika ya lukumu ya kimfumu na yandi.—Daniele 1:6, 7, 19-21; 2:49.
Nabukodonozore vandaka kusambila Marduku, nzambi ya ntetentete ya Babilone. Ntotila yai vandaka kutuba nde Marduku muntu vandaka kunungisa yandi na bitumba yonso. Na Babilone, Nabukodonozore kutungaka mpi yandi tomisaka batempelo ya Marduku ti ya banzambi yankaka ya Babilone. Ziku kiteki ya wolo yina yandi tedimisaka na nseke ya Dura, yandi salaka yo sambu na Marduku. Yo kemonana nde Nabukodonozore vandaka kutula mpenza ntima na banzambi na yandi ntangu yandi vandaka kutinda basoda na yandi na bitumba.
Nabukodonozore kudisikisaka dyaka na mpila yandi kumisaka Babilone mbanza ya kuvandaka na bibaka ya lupangu ya kuluta nda mpi ngolo ya ntangu yina. Sambu yandi manisaka kutunga bibaka zole ya nene yina kuzyungaka Babilone yonso ya tata na yandi kuyantikaka na kutunga, Nabukodonozore kumisaka ntu-mbanza ya insi na bo ngolo na mpila nde bambeni lendaka kubotula yo ve. Ntotila kutomisaka nzo mosi ya ntama ya kuvandaka na kati-kati ya ntu-mbanza mpi yandi tungaka nzo mosi ya bo vandaka kwenda kuzinga na nsungi ya kisiwu na kitamina ya bakilometre zole na nordi. Sambu na kusepedisa nkento na yandi ya insi ya Media, yina vandaka kuyindulamingi bangumba ti bamfinda ya bwala na bo, bantu ketubaka nde Nabukodonozore kusadisaka bamasamba ya nene. Bamasamba yai vandaka mosi na kati ya bima nsambwadi ya kuluta nene ya bantu kusalaka na inza yina ya ntama.
Kilumbu mosi ya yandi vandaka kutambula na nzo na yandi na Babilone, ntotila kubulaka ntulu na lulendo yonso nde: “A bwala Babilone kele nene! Mono muntu tungaka yo na ngolo na mono mosi, sambu yo vanda bwala ya kimfumu na mono, yo songa ngolo ti lukumu ti kimfumu na mono.” ‘Ntangu yandi manisaka ntete ve na kutuba’ yandi kumaka bonso muntu ya kilau. Bamvula nsambwadi ya mvimba, yandi kukaka dyaka ve na kuyala. Ebuna yandi kumaka kudya matiti, kaka mutindu Daniele kutubaka. Na nsuka ya nsungi yina, Nzambi kuvutudilaka Nabukodonozore kimfumu, mpi yandi yalaka tii na lufwa na yandi na mvu 582 ya N.T.B.—Daniele 4:27-33.
INKI MAMBU NGE MESIMBA?
Inki beto lenda tuba sambu na Nabukodonozore bonso
• muntu yina zabaka kunwana bitumba?
• mfumu ya leta?
• nsambidi ya Marduku?
• muntu yina kutungaka mingi?
[Karte]
(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)
KINTINU YA BABILONE
NZADI-MUNGWA YA MBWAKI
Yeruzalemi
Nzadi ya Efrate
Nzadi ya Tigre
Ninive
Suze
Babilone
Ure
[Kifwanisu]
Babilone, mbanza ya kuvandaka na bibaka ya lupangu ya kuluta nda mpi ya ngolo ya ntangu yina
[Kifwanisu]
Dragon vandaka kifwani ya Marduk
[Kifwanisu]
Bamasamba ya kuluta nene mpi kitoko ya Babilone
[Tablo/Kifwanisu ya kele na lutiti 56]
(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)
BANGOLO YA INZA YA MBIKUDULU YA DANIELE
Kiteki ya nene mpi ya nda (Daniele 2:31-45)
BABILONE banda na mvu 607 ya N.T.B.
MEDO-PERSIA banda na mvu 539 ya N.T.B.
GRESE banda na mvu 331 ya N.T.B.
ROMA banda na mvu 30 ya N.T.B.
NGOLO YA INZA YA ANGLO-AMERIKA banda na mvu 1763 ya T.B.
INZA MEKABWANA NA MAKAMBU YA POLITIKI na bilumbu ya nsuka