‘Beno Landa Malongi na Mono’

“Kana beno ke landa malongi na mono, ya kieleka beno kele balonguki na mono.”​—YOANE 8:31.

 1. (a) Ntangu Yezu kuvutukaka na zulu, inki yandi bikisaka na ntoto? (b) Inki bangyufula beto tatadila?

NTANGU Yezu Kristu, Muntu ya kusalaka dibundu ya Bukristu, kuvutukaka na zulu, yandi bikisaka ve na ntoto yai mikanda ya yandi sonikaka, banzo ya nene ya yandi tungaka, to bimvwama ya yandi fulusaka. Yandi bikisaka balongoki mpi mambu ya sikisiki ya yandi lombaka nde balongoki yango kusala. Na Evanzile ya Yoane, beto kemona nde Yezu kutubilaka mambu tatu ya mfunu ya yandi lombaka nde konso muntu yina kezola kuvanda longoki na yandi fwete lungisa. Inki mambu yango? Inki beto fwete sala sambu na kulungisa yo? Mpi nki mutindu muntu na muntu lenda zaba nde yandi mefwana na kuvanda longoki ya Kristu bubu yai?a

 2. Inki dyambu ya mfunu Yezu kelombaka na balongoki na yandi, mutindu Evanzile ya Yoane ketuba yo?

² Kiteso ya bangonda sambanu na ntwala ya lufwa na yandi, Yezu kwendaka na Yeruzalemi mpi yandi longaka bibuka yina kuvukanaka kuna sambu na kuta Nkinsi ya Bisasa yina vandaka kusala mposo ya mvimba. Ntangu nkinsi yai kukumaka na katikati, “bantu mingi ndimaka yandi.” Yezu kulandaka na kulonga, yo yina kusalaka nde na kilumbu ya nsuka ya nkinsi yina, “bantu mingi yantikaka kutula” dyaka “ntima na yandi.” (Yoane 7:10, 14, 31, 37; 8:30) Na ntangu yina, Yezu kutulaka dikebi na yandi na bantu ya mpa yina kukwikilaka na yandi mpi yandi tubaka dyambu mosi ya mfunu ya yandi kelombaka na bayina kele balongoki na yandi, mutindu ntumwa Yoane ketuba yo nde: “Kana beno ke landa malongi na mono, ya kieleka beno kele balonguki na mono.”​—Yoane 8:31.

 3. Inki kikalulu kele mfunu sambu na “kulanda malongi” ya Yezu?

³ Na kutuba yina, Yezu zolaka kumonisa ve nde bantu ya mpa yina kundimaka yandi kuvandaka ve ti lukwikilu. Kansi, yandi vandaka kumonisa nde na ntwala na bo, bo vandaka ti dibaku ya kukuma balongoki na yandi ya kyeleka, kana bo landa malongi na yandi, mpi kana bo kanga ntima. Bo ndimaka ndinga na yandi, kansi ntangu yai yo lombaka nde bo sadila yo tii kuna. (Yoane 4:34; Baebreo 3:14) Ya kyeleka, Yezu vandaka kutadila kukanga ntima bonso kikalulu mosi ya mfunu mpenza sambu na balongoki na yandi. Yo yina, na disolo na yandi ya nsuka ti bantumwa na yandi, yina kele na Evanzile ya Yoane, yandi longisilaka mbala zole nde: “Landa mono [tii kuna, NW].” (Yoane 21:19, 22) Bakristu ya ntete mingi kusalaka kaka mutindu yina. (2 Yoane 4) Inki kusadisaka bo na kukanga ntima?

 4. Inki kusadisaka Bakristu ya ntete na kukanga ntima?

⁴ Ntumwa Yoane, yina kuvandaka longoki ya kwikama ya Kristu tuka bamvula makumi nsambwadi, kumonisaka mfunu ya kikalulu yai. Yandi sikisaka Bakristu ya kwikama nde: “Beno ke na ngolo; mambu ya Nzambi ke vandaka na ntima na beno, beno mpi me bedisaka Muntu ya Mbi.” Balongoki yina ya Kristu kukangaka ntima, mpi bo landaka malongi ya Nzambi, sambu ndinga ya Nzambi kuvandaka na kati ya ntima na bo. Bo vandaka kumonisa ntonda ya masonga sambu na yo. (1 Yoane 2:14, 24) Mutindu mosi bubu yai, sambu na ‘kukanga ntima tii na nsuka,’ beto fwete sala yonso na mpila nde ndinga ya Nzambi kuvanda kaka na kati na beto. (Matayo 24:13) Inki mutindu beto lenda sala yo? Kingana mosi ya Yezu kutaka kepesa beto mvutu na ngyufula yai.

‘Kuwa Nsangu’

 5. (a) Inki bantoto ya kuswaswana Yezu kutubilaka na bingana na yandi? (b) Nkeni ti ntoto ya Yezu ketubila na kingana na yandi kele kifwani ya inki?

⁵ Yezu kutaka kingana ya muntu mosi yina kekunaka bankeni, ebuna bo mesonikaka yo na Baevanzile ya Matayo, Marko, ti Luka. (Matayo 13:1-9, 18-23; Marko 4:1-9, 14-20; Luka 8:4-8, 11-15) Na ntangu nge ketanga masolo yango, nge tamona nde dyambu ya mfunu ya yandi ketubila na kingana yango kele nde nkeni ya mutindu mosi kebwa na bantoto ya kuswaswana, yo kebuta mbutu ya kuswaswana. Ntoto ya ntete kele ya ngolo, ya zole kele ya zuluzulu, ebuna ya tatu kele ti bansende mingi. Ntoto ya iya kele ve bonso yina yankaka tatu. Yo kele ya “mbote.” Ntendula ya Yezu yandi mosi kemonisa nde nkeni kele nsangu ya Kimfumu yina kele na Ndinga ya Nzambi, ebuna ntoto kele bantu ya bantima ya kuswaswana yina kewa nsangu yango. Ata bantu ya bo kefwanisa ti bantoto ya kuswaswana kele na mambu mwa mingi ya kele kiteso mosi, bayina kele kifwani ya ntoto ya mbote kele na dyambu mosi ya keswaswanisa bo ti bayina yankaka yonso.

 6. (a) Inki mpila ntoto ya iya ya Yezu kutubilaka na kingana na yandi keswaswana ti bantoto yina yankaka tatu, mpi yo ketendula inki? (b) Inki balongoki ya Kristu kele na yo mfunu sambu na kumonisa kukanga ntima?

⁶ Disolo ya kele na Luka 8:12-15 kemonisa nde na bambandu yonso iya, bantu ‘kuwaka nsangu.’ Kansi, bayina kele na “ntima ya mbote mpenza” kusukaka ve kaka na “kuwa nsangu.” Bo “simbaka yo mpi bo butaka bambuma ti kukanga ntima.” (NW) Ntoto ya mbote mpi ya kitoko, kevandaka petepete mpi ti ntoto mingi, yo kepesaka misisa ya nkeni nzila ya kudinda na ntoto, mpi nsukansuka, nkeni keyelaka mpi kebutaka bambuma. (Luka 8:8) Mutindu mosi mpi, bayina kevandaka na ntima ya mbote kebakisaka ndinga ya Nzambi, kebakaka yo na valere, mpi kekudipesaka na yo. (Roma 10:10; 2 Timoteo 2:7) Ndinga ya Nzambi kebikalaka na kati na bo. Yo yina kesalaka nde, bo buta bambuma na kukanga ntima. Sambu balongoki ya Kristu kukanga ntima, yo kele mfunu nde bo monisa ntonda mingi mpi ya masonga sambu na Ndinga ya Nzambi. (1 Timoteo 4:15) Kansi, inki mutindu beto lenda yedisa ntonda ya masonga ya mutindu yina sambu na Ndinga ya Nzambi?

Mutindu ya Ntima mpi Kuyindula

 7. Inki dyambu kewakanaka ti ntima ya mbote?

⁷ Tala dyambu yina Biblia kevutukila mbala mingi sambu na kumonisa nde yo kewakana ti ntima ya mbote. “Na kupesa mvutu, [ntima ya muntu ya, NW] mbote ke yindulaka ntete.” (Bingana 15:28) “Mfumu Nzambi, mbote nge ndima mambu ya mono ke tubaka ti ya mono ke yindulaka [na ntima, NW].” (Nkunga 19:14) “Mambu ya mono ke yindula [na ntima na mono, NW] yo kele ya mayele.”​—Nkunga 49:4.

 8. (a) Na ntangu beto ketanga Biblia, inki beto fwete buya na kusala mpi nki beto fwete sala? (b) Inki mambote beto kebakaka kana beto keyindula Ndinga ya Nzambi na kati ya kisambu? (Kotisa mpi bangindu yina kele na lupangu ‘Bo Ke Landaka Mbote-Mbote Kieleka.’)

⁸ Bonso bansoniki yai ya Biblia, beto mpi fwete yindulaka Ndinga ya Nzambi ti bisalu na yandi na ntonda yonso mpi na kati ya kisambu. Na ntangu beto ketanga Biblia to mikanda yina ketendulaka Biblia, beto fwete salaka ve bonso baturiste yina kelutaka ntinuntinu na kubaka bafoto ya mambu yonso kukonda kutala yo mbotembote. Kansi, na ntangu beto kelonguka Biblia, beto kezola kubaka ntangu ya kutelamaka sambu na kutadila dyaka mbote verse.b Na ntangu beto mevanda mpima sambu na kuyindula mambu yina ya beto ketanga, ndinga ya Nzambi kesimba ntima na beto. Yo kesimba mawi na beto mpi yo ketomisa mutindu na beto ya kuyindula. Yo kepusaka beto mpi na kuzabisa Nzambi na kisambu mambu ya beto keyindula na nsi ya ntima. Yo yina kesalaka nde beto kangama dyaka ngolo na Yehowa, mpi zola na beto sambu na Nzambi kepusaka beto na kulanda kaka Yezu ata na ntangu ya mpasi. (Matayo 10:22) Yo kele pwelele nde, kuyindulula mambu yina Nzambi ketuba kele mfunu kana beto kezola kuvanda kaka ya kwikama tii na nsuka.​—Luka 21:19.

 9. Inki mutindu beto lenda sala na mpila nde ntima na beto kuvanda kaka ya kuyilama na kuyamba ndinga ya Nzambi?

⁹ Kingana ya Yezu kemonisa mpi nde kele ti mambu kekangisaka nzila nde nkeni, yina kele ndinga ya Nzambi, kuyela. Yo yina, sambu na kubikala balongoki ya kwikama ya Yezu, yo tavanda mbote nde beto (1) sosa kuzaba bibaka to mambu ya kekangisaka nzila yina kele kifwani ya ntoto ya kebutaka ve yina Yezu ketubila na kingana yango mpi (2) kusala mambu yina tatomisa to tasungika yo. Mpidina, beto tayidika mpenza ntima na beto sambu yo vanda kaka ya kuyilama na kuyamba nkeni ya Kimfumu mpi na kulanda kubuta bambuma.

“Na Kati ya Nzila” Ketendula Bayina Kevandaka na Basusi

10. Tubila ntoto ya ntete yina Yezu ketubila na kingana na yandi, mpi pesa ntendula na yo.

¹⁰ Ntoto ya ntete yina nkeni yango kubwaka kele “na kati ya nzila,” kisika ‘bantu kwisaka kuniata yo.’ (Luka 8:5) Ntoto ya nzila yina kenataka na bilanga kevandaka ngolo sambu bantu ya ketambulaka na makulu kenyataka yo mingi. (Marko 2:23) Mutindu mosi mpi, bayina kepesaka nzila nde mambu ya inza yina kekwisaka mpi kelutaka kutwadisa ntangu ti ngolo na bo, lenda mona nde bisalu ya bo kele na yo melutana mingi mpenza na mpila nde yo kepesa ve ntima na bo ntangu ya kuyedisa mpusa ya kuzola ndinga ya Nzambi. Bo kewaka yo, kansi bo keyindulaka yo ve. Yo yina yo kesimbaka ve ntima na bo. Na ntwala nde bo yantika kuyedisa zola na ndinga ya Nzambi, “Satana ke kwisaka kukatula nsangu yina na ntima na bo sambu bo kukwikila ve, bo kuguluka mpi ve.” (Luka 8:12) Keti mpila kele ya kuditanina sambu dyambu yai kukumina beto ve?

11. Inki mutindu beto lenda tanina ntima na beto na mpila nde yo kuma ve bonso ntoto ya ngolo?

¹¹ Kele ti mambu mingi ya muntu lenda sala sambu na kutanina ntima na yandi na mpila nde yo kuma ve bonso ntoto ya kati ya nzila yina kebutaka ve bambuma. Ntoto ya bo kenyata-nyataka mpi ya ngolo lenda kuma petepete mpi yo buta bambuma kana bo bundula yo mpi bo pasula nzila na kisika yankaka. Mutindu mosi mpi, kubaka ntangu ya kutanga mpi ya kuyindula na Ndinga ya Nzambi lenda sala nde ntima na beto kukuma bonso ntoto ya mbote yina kebutaka bambuma. Beto tanunga na kusala yo kana beto kekudipesa ve mingi na kuyindula bima ya luzingu ya inza yai. (Luka 12:13-15) Kansi, beto fwete sala yonso na mpila nde beto vanda na ntangu ya kuyindula “mambu yina ya kuluta mfunu” na luzingu.​—Filipi 1:9-11.

“Na Ntoto ya Matadi” Ketendula Kuvanda na Boma

12. Inki kikuma ya kyeleka kesalaka nde kimenina kukauka na mutindu ya ntoto ya zole ya Yezu metubila na kingana na yandi?

¹² Kana bankeni mebwa na ntoto ya zole, yo kebikalaka kaka ve na zulu, mutindu yo kesalaka na ntoto yina ya ntete. Yo kesalaka bansimbulu mpi yo kemenaka. Kansi na nima, kana ntangu mebasika, kimenina kekaukaka sambu na mwini. Ata mpidina, simba ntendula yai ya mfunu. Kikuma ya kyeleka ya kesalaka nde kimenina yina kukauka kele mwini ve. Sambu, na kutuba ya mbote, mwini kesimbaka mpi ata bimenina yina kevandaka na ntoto ya mbote, kansi yo kekaukaka ve, yo keyelaka. Ebuna luswaswanu kele na wapi? Yezu ketendula nde kimenina kukaukaka, “sambu ntoto vandaka mingi ve” mpi “ntoto vandaka na masa ve.” (Matayo 13:5, 6; Luka 8:6) “Matadi” yina kevandaka na ntoto fyoti mpamba na zulu na yo, kekangisaka nkeni nzila ya kukotisa bansimbulu na yo na nsi ya ntoto sambu yo benda masa mpi yo kangama ngolo. Kimenina kekaukaka sambu ntoto kevandaka kaka na zuluzulu.

13. Bantu ya nki mutindu kele bonso ntoto ya zuluzulu, mpi nki kikuma mpenza kepusaka bo na kusala mutindu yina?

¹³ Kitini yai ya kingana ketubila bantu yina “ke ndimaka [nsangu] na kiese” mpi kelandaka Yezu na kikesa sambu na “ntangu fioti kaka imene.” (Luka 8:13) Kana mwini ya ngolo ya “mpasi” kusimba bo to “bantu ya nkaka kumonisa bo mpasi,” bo kekumaka boma mingi kibeni na mpila nde bo kevidisaka kyese ti ngolo na bo mpi bo keyambulaka na kulanda Kristu. (Matayo 13:21) Kansi, boma na bo kekatukaka kibeni ve na mpasi ya bantu kemonisaka bo. Sambu na kutuba ya mbote, balongoki ya Kristu mingi mekangaka ntima na ntwala ya bampasi ya mutindu na mutindu, kansi bo mebikalaka kaka ya kwikama. (2 Korinto 2:4; 7:5) Kima mpenza ya kesalaka nde bantu yankaka kukuma na boma mpi bo yambula kyeleka kimakulu kele yai: ntima na bo kevandaka bonso ditadi mpi yo kekangisaka bo nzila ya kuyindula na mudindu mambu ya ketungaka mpi ya kimpeve. Yo yina, ntonda ya bo keyedisaka sambu na Yehowa ti ndinga na yandi kevandaka ya zuluzulu mpi ya kukonda ata ngolo fyoti ya kukanga ntima na ntangu bantu kepesa bo mpasi. Inki mutindu beto lenda tanina ntima na beto na kigonsa ya mutindu yai?

14. Inki mambu muntu fwete sala sambu ntima na yandi kukuma ve bonso ntoto ya zuluzulu?

¹⁴ Konso muntu fwete sala yonso na mpila nde mambu bonso kukangila muntu kimbeni ya ngolo, bwimi ya kubumbana, to mawi yankaka ya ngolo kansi ya kubumbana yina kele bonso matadi ya lenda kangisaka nzila, kukotila yandi ve na ntima. Kana kibaka ya mutindu yina kele na kubaka dezia kisika, ngolo ya ndinga ya Nzambi lenda buka yo. (Yeremia 23:29; Efezo 4:22; Baebreo 4:12) Yo yina, kana muntu keyindula na kisambu, yo tasala nde “nsangu” kukota mpenza ngolo na ntima na yandi. (Yakobo 1:21) Yo tapesa yandi ngolo ya kunwana na bantangu ya yandi kele ya kulemba mpi kikesa ya kubikala kaka ya kwikama ata na kati ya mpasi.

“Na Kati ya Bamwa-Nti ya Nsende”​—Ketendula Kuvanda na Ntima ya Kukabwana

15. (a) Sambu na nki ntoto ya tatu ya Yezu ketubila mefwana mpenza nde beto tudila yo dikebi? (b) Inki kesalamaka nsukansuka na ntoto ya tatu, mpi sambu na inki?

¹⁵ Mutindu ya tatu ya ntoto, yina kele ti bansende, mefwana mpenza nde beto tudila yo dikebi sambu yo kefwananaka na ntoto ya mbote na mitindu mingi. Bonso ntoto ya mbote, ntoto ya bansende kebikisaka nkeni nde yo tula misisa mpi yo yela. Na luyantiku, luswaswanu kevandaka ve na ntangu bimenina ya bantoto yai yonso zole keyelaka. Kansi, na nima, dyambu mosi kesalaka nde nsukansuka kimenina kuyela dyaka ve. Ntoto yai kele ve bonso ntoto ya mbote, sambu ntoto yai kefulukaka bansende. Ntangu kimenina ya fyoti keyelaka na ntoto yai, yo kenwanaka ti ‘bamwa-nti ya nsende.’ Na nsungi mosi, bimenina yango ti bansende kenwaninaka madya, nsemo, ti kisika, kansi nsukansuka bansende kelutaka bimenina ebuna yo ‘kekangisaka yo.’​—Luka 8:7.

16. (a) Inki bantu mefwanana na ntoto ya bansende? (b) Masolo ya Baevanzile tatu kemonisa nde bansende kele kifwani ya inki?​—Tala noti na nsi ya lutiti.

¹⁶ Bantu ya nki mutindu mefwanana na ntoto ya bansende? Yezu ketendula nde: “Bo ke wa nsangu yina, kansi ntangu bo ke kwenda na nzila, mambu yina ke pesaka bo mpasi na ntima, kimvwama ti kiese ya luzingu yai, yo ke kwisaka kukangisa bo nzila. Mpidina bambuma na bo ke yelaka ve.” (Luka 8:14) Kaka mutindu nkeni ya muntu yina kukunaka mpi bansende keyelaka ntangu mosi na ntoto yina, bantu yankaka mpi kemekaka kundima ndinga ya Nzambi mpi kaka na ntangu yo yina mosi bo kendimaka mpi “kiese ya luzingu yai.” Kyeleka ya ndinga ya Nzambi kekunamaka na ntima na bo, kansi ndinga yango kenwanaka ti bima yankaka ya kenataka dikebi na bo na bisika yankaka. Ntima na bo ya kifwani kevandaka ya kukabwana. (Luka 9:57-62) Dyambu yai kekangisaka bo nzila ya kupesa ntangu ya kufwana na kuyindula ndinga ya Nzambi na kati ya kisambu mpi na mutindu mosi ya lenda natila bo mambote. Bo kekudipesaka ve bo ya mvimba na ndinga ya Nzambi, yo yina bo kemonisaka ve ntonda ya kyeleka yina bo kele na yo mfunu sambu na kukanga ntima. Malembemalembe, mambu yina kele ve ya kimpeve kebakaka kisika ya mpusa ya kimpeve tii kuna yo ‘ke kwisaka kukangisa bo nzila’ kimakulu.c Ya kyeleka bantu yina kezolaka ve Yehowa na ntima na bo ya mvimba kesukaka mbi!​—Matayo 6:24; 22:37.

17. Inki mambu beto fwete pona na luzingu sambu bansende ya kifwani ya kingana ya Yezu kukangisa beto ve?

¹⁷ Kana beto ketula mambu ya kimpeve na kisika ya ntete ebuna mambu ya kinsuni na kisika ya zole, bampasi ti byese ya inza yai takangisa beto ve nzila. (Matayo 6:31-33; Luka 21:34-36) Kutanga Biblia mpi kuyindula mambu ya beto ketanga fwete vanda mpenza na mfunu na meso na beto. Beto tazwa ntangu mingi ya kutula mabanza kisika mosi mpi kuyindula na kati ya kisambu kana beto kumisa luzingu na beto petepete mpenza. (1 Timoteo 6:6-8) Yehowa kesakumunaka bansadi na yandi yina mesalaka mutindu yina; disongidila, na mutindu mosi ya kifwani, bo metumunaka bansende na ntoto sambu kimenina na bo kudya mbote, yo baka nsemo, mpi yo zwa kisika na mpila nde yo buta bambuma. Sandra, bamvula 26, ketuba nde: “Ntangu mu keyindulaka balusakumunu ya mono mebakaka na kyeleka, mono kebakisaka nde inza kele ve ata na kima mosi ya mu lenda fwanisa na yo!”​—Nkunga 84:12.

18. Beto Bakristu, inki mutindu beto lenda bikala kaka na ndinga ya Nzambi mpi kukanga ntima?

¹⁸ Ebuna, yo kele pwelele nde, kana ndinga ya Nzambi kele na kati na beto, pana beto yonso (baleke ti bambuta yina kele balongoki ya Kristu) lenda kuka na kulanda yo mpi na kukanga ntima. Yo yina, bika beto sala yonso na mpila nde ntoto ya ntima na beto ya kifwani kukuma ve ngolo, zuluzulu, to ya kufuluka na bimenina ya mbi, kansi yo vanda kaka petepete mpi ti ntoto ya kufwana. Kana beto sala mutindu yina, beto takuka kudipesa mbotembote na ndinga ya Nzambi mpi beto “tabuta bambuma ti kukanga ntima.”​—Luka 8:15.

[Banoti na nsi ya lutiti]

Inki Kele Bamvutu na Nge?

• Sambu na nki beto fwete ‘landa ndinga ya Yezu’?

• Inki mutindu beto lenda pesa ndinga ya Nzambi nzila ya kuvanda na ntima na beto?

• Inki bantu kele kifwani ya mitindu ya bantoto iya yina Yezu kutubilaka?

• Inki mutindu nge lenda zwa ntangu ya kuyindula ndinga ya Nzambi?

[Lupangu/Kifwanisu ya kele na lutiti 19]

BO ‘KE LANDAKA MBOTE-MBOTE KIELEKA’

BALONGOKI mingi ya Kristu yina kesadilaka yandi tuka bamvula mingi kemonisaka konso mvula nde bo ‘ke landaka mbote-mbote kieleka.’ (2 Piere 1:12) Inki kesadisaka bo na kukanga ntima? Tadila mwa bakomantere yai ya bo salaka.

“Na nsuka ya konso kilumbu mu ketangaka mwa kitini mosi ya Biblia mpi mu kesalaka kisambu. Na nima mu keyindulaka mambu yina ya mu metanga.”​—Jean, yandi bakaka mbotika na mvu 1939.

“Kuyindula mutindu Yehowa, muntu ya kuluta kuzanguka, kezolaka beto mingi kesalaka nde mu kudiwa na lutaninu mpi mu vanda na kikesa ya kubikala kaka ya kwikama.”​—Patricia, yandi bakaka mbotika na mvu 1946.

“Kukangama na bikalulu ya mbote ya kulonguka Biblia mpi kudipesa na kubakisa ‘mambu ya mudindu ya Nzambi,’ mesadisaka mono na kukonda kuvutuka nima.”​—1 Korinto 2:10, NW; Anna, yandi bakaka mbotika na mvu 1939.

“Mono ketangaka Biblia mpi mikanda yina ketendulaka Biblia ti dibanza ya kufimpa ntima ti mabanza na mono.”​—Zelda, yandi bakaka mbotika na mvu 1943.

“Bantangu na mono ya kuluta mbote kevandaka balere yina mono kekwendaka kisika mosi buna sambu na kusolula ti Yehowa na kisambu mpi kuzabisa yandi mambu yonso ya kele na ntima na mono.”​—Ralph, yandi bakaka mbotika na mvu 1947.

“Kima ya ntete ya mono kesalaka na luyantiku ya konso kilumbu kele kutadila mukapu ya lumbu mpi kutanga kitini mosi ya Biblia. Kusala mutindu yai kepesaka mono kima mosi ya mpa ya mono keyindulaka kilumbu ya mvimba.”​—Marie, yandi bakaka mbotika na mvu 1935.

“Mikanda yina ketendulaka verse ya Biblia mosimosi kepesaka mono kikesa ya kyeleka mpenza.”​—Daniel, yandi bakaka mbotika na mvu 1946.

Inki lere nge kebakaka ntangu ya kuyindula ndinga ya Nzambi na kati ya kisambu?​—Daniele 6:10; Marko 1:35; Bisalu 10:9.

[Kifwanisu ya kele na lutiti 22]

Kana beto ketula mambu ya kimpeve na kisika ya ntete, beto lenda ‘buta bambuma ti kukanga ntima’