Samuna na Meso ya Bantu Sambu na Kuguluka
“Konso muntu yina tasamba na zina ya Yehowa taguluka.”—ROMA 10:13, NW.
1. Na bansungi yonso ya nkenda, inki lukebisu kepesamaka?
NKENDA ya Biblia ketendula ‘bilumbu ya Yehowa’ mingi. Mvula ya Ngolo ya ntangu ya Noa, lufwa ya Sodome ti Gomore, ye mbungulu ya Yeruzalemi na 607 N.T.B. mpi na 70 T.B., vandaka bilumbu ya boma ya Yehowa. Yau vandaka bilumbu ya kuzenga nkanu ya bayina kolamaka na Yehowa. (Malashi 4:5; Luka 21:22) Na bilumbu yina, bantu mingi fwaka sambu na mbi na bau. Kansi, bankaka gulukaka. Yehowa tindaka balukebisu, na kusonga bantu ya mbi nde kigonsa mefinama mpi na kupesa bantu ya mbote dibaku ya kuguluka.
2, 3. (a) Inki bangogo ya mbikudulu Piere tangaka na Pantekoti? (b) Kubanda na Pantekoti ya 33 T.B., inki mambu kulombamaka sambu na kusamba na zina ya Yehowa?
2 Mbandu ya nene ya dyambu yai kele mbungulu ya Yeruzalemi na 70 T.B. Na kutubilaka dikambu yina kiteso ya bamvula 900 na ntwala, mbikudi Yoele sonikaka nde: “Mono ta sala mambu ya kuyituka na zulu ti na ntoto: menga, tiya ti midinga ta vanda; ntangu ta kuma mpimpa, ngonda ta kuma mbwaki bonso menga. Na nima, kilumbu na mono Mfumu Nzambi ta kwisa, kilumbu ya nene ti ya boma.” Inki mutindu muntu lendaka kuguluka na ntangu ya mpasi ya mutindu yina? Yoele sonikaka nde: “Ebuna, konso muntu yina ta samba [na zina ya Yehowa], yandi ta guluka. Mutindu Mfumu Nzambi tubaka, bantu ya nkaka ta tina lufwa na ngumba ya Sioni, bantu ya nkaka, bayina ya Mfumu Nzambi ta sola, bo ta zingaka na Yeruzalemi.”—Yoele 3:3-5 (2:30-32, NW).
3 Na Pantekoti 33 T.B., ntumwa Piere tubaka na kimvuka mosi ya Bayuda ti baprozelite na Yeruzalemi mpi kusadilaka bangogo ya mbikudulu ya Yoele, na kumonisaka nde bawi na yandi lendaka kumona ndungisa na yau na bilumbu na bau: “Mono ta sala mambu ya kuyituka na zulu ti bidimbu ya nkaka na ntoto: menga, tiya, ti midinga ta vanda, ntangu ta kuma mpimpa, ngonda ta kuma mbwaki bonso menga. Na nima, Kilumbu na mono ta kwisa, kilumbu yina ya nene ti ya lukumu. Ebuna konso muntu yina ta samba [na zina ya Yehowa], yandi ta guluka.” (Bisalu 2:16-21) Bantu yina yonso vandaka widikila Piere vandaka na nsi ya Nsiku ya Moize; disongidila nde bau zabaka zina ya Yehowa. Yau yina, Piere tendulaka nde kusamba na zina ya Yehowa vandaka kulomba mambu yankaka. Ntetentete, yau vandaka kulomba kubotama na zina ya Yezu, muntu yina fwaka mpi futumukaka sambu na kubaka luzingu yina lenda fwa ve na zulu.—Bisalu 2:37, 38.
4. Inki nsangu Bakristu samunaka na bisika yonso?
4 Kubanda na Pantekoti mata, Bakristu yalumunaka nsangu ya Yezu yina futumukaka. (1 Korinto 1:23) Bau zabisaka nde bantu lendaka kukuma bana ya kimpeve ya lundi ya Yehowa Nzambi ye kukota na kati ya ‘Israele ya mpa ya Nzambi,’ dikanda mosi ya kimpeve yina ‘ta zabisa bantu nsangu ya mambu ya nene ya Yehowa salaka.’ (Galatia 6:16; 1 Piere 2:9) Bayina bikalaka ya kwikama tii na lufwa fwanaka kubaka luzingu ya lenda fwa ve na zulu bonso bamvingidi ya difwa mosi ti Yezu na Kimfumu na yandi ya zulu. (Matayo 24:13; Roma 8:15, 16; 1 Korinto 15:50-54) Kuluta dyaka, Bakristu yina vandaka na mukumba ya kusamuna kilumbu ya nene mpi ya boma ya Yehowa. Yau lombaka nde bau kebisa Bayuda yonso nde bau tamona mpasi ya kintulumukina ya kuluta bampasi yonso ya ntwala, yina mebwilaka Yeruzalemi ti Bayuda. Kansi, yau lombaka nde baguluki kuvanda. Banani? Bayina sambaka na zina ya Yehowa.
“Na Bilumbu ya Nsuka”
5. Inki bambikudulu melunganaka bubu yai?
5 Na mitindu mingi, mambu ya ntangu yina vandaka kidimbu ya mambu ya beto kemona bubu yai. Kubanda na 1914, bantu kezingaka na nsungi mosi ya kuswaswana yina Biblia kebingaka nde “ntangu ya nsuka,” “nsuka ya ngidika ya bima,” mpi “bilumbu ya nsuka.” (Daniele 12:1, 4; Matayo 24:3-8, NW; 2 Timoteo 3:1-5, 13) Na mvu-nkama na beto, bamvita ya kefwa bantu, mubulu ya mingi, ye kubebisa bimvuka ti nzyunga ya bantu, kemonisaka mbotembote nde bambikudulu ya Biblia kelungana. Yai yonso kele bitini ya kidimbu yina Yezu bikulaka, yau kemonisa nde bantu kezola kukota na kilumbu ya Yehowa ya nsuka kibeni mpi ya boma. Yau takuma bendabika na Armagedoni, nsuka ya “mpasi mosi ya ngolo yina me bwaka ntete ve katuka kuna ya Nzambi salaka bima yonso tii bubu yai. Ata mpasi ya nkaka ya mutindu yina ta vanda diaka ve.”—Matayo 24:21; Kusonga 16:16.
6. (a) Inki mutindu Yehowa mesalaka na kugulusa bantu ya kudikulumusa? (b) Na wapi beto kemona ndongisila ya Polo kepesa sambu na luguluku?
6 Mutindu kilumbu ya mbungulu mefinama kibeni, Yehowa kesala ngolo sambu na kugulusa bantu ya kudikulumusa. Na ‘ntangu yai ya nsuka,’ yandi mevukisaka kumosi bantu ya nsuka ya Izraele ya Nzambi, mpi yandi mebalulaka dikebi na bansadi na yandi ya ntoto, kubanda na bamvu 1930 tii bubu, sambu na kuvukisa ‘[kibuka mosi ya nene], ya muntu mosi ve lunga kutanga. Bantu ya makanda yonso ti ya bandinga yonso ti ya bansi yonso.’ Na kimvuka, bau ‘[kebasika ya moyo na mpasi ya nene].’ (Kusonga 7:9, 14) Kansi, inki mutindu konso muntu lenda sala na mpila nde yandi guluka? Ntumwa Polo kepesa mvutu na ngyufula yina. Na mukanda ya Roma kapu 10, yandi kepesa ndongisila mosi ya kitoko sambu na luguluku—ndongisila ya mfunu na ntangu na yandi ti na ntangu na beto.
Kusamba Sambu na Kuguluka
7. (a) Inki kivuvu memonisama na Roma 10:1, 2? (b) Sambu na inki Yehowa ketinda bantu na kusamuna dyaka mingi “nsangu ya mbote” bubu yai?
7 Ntangu Polo sonikaka mukanda ya Roma, Yehowa vandaka mebuya dezia dikanda ya Izraele. Kansi, Polo kendima nde: “Mambu yina ya mono ke zolaka na ntima na mono yonso, [ti] ya mono kelombaka na Nzambi sambu na bantu ya Israele, yo yai: mono zola nde bo guluka.” Kivuvu na yandi vandaka nde Bayuda kuzwa nzayilu ya sikisiki ya luzolo ya Nzambi, sambu na kuguluka. (Roma 10:1, 2) Dyaka, Yehowa zolaka nde bantu ya lukwikilu na ntoto ya mvimba kuguluka, mutindu yau kemonana na Yoane 3:16: “Nzambi me lutaka kuzola bantu yonso; yo yina yandi pesaka bo mwana mosi yina kele na yandi, sambu konso muntu yina me ndima yandi na ntima na yandi, yandi kufwa ve, kansi yandi kuvanda na moyo ya mvula na mvula.” Nkudulu ya kimenga ya Yezu kangulaka nzila ya luguluku yina ya nene. Bonso na ntangu ya Noa ti na bilumbu yankaka ya mfundusu yina kulandaka, Yehowa vandaka tinda bantu na kusamuna “nsangu ya mbote,” sambu na kusonga nzila ya luguluku.—Marko 13:10, 19, 20.
8. Na kulandaka mbandu ya Polo, Bakristu ya kyeleka kemonisaka luzolo ya mbote na banani bubu yai, ye inki mutindu?
8 Sambu na kumonisa luzolo na yandi ya mbote na Bayuda ti na Bantu ya Makanda, Polo vandaka kusamuna na konso dibaku. ‘Yandi vandaka kusosa mpila ya kukumisa Bayuda ti bantu yina kele Bayuda ve bakristo.’ Yandi songaka bankuluntu ya Efezo nde: “Mono bumbilaka beno ve mambu yina vandaka ya mfunu sambu na beno. Mono vandaka kuzabisa beno ti kulonga beno Nsangu ya Mbote na meso ya bantu yonso ti na banzo na beno. Mono longaka mbote-mbote Bayuda ti bantu yina kele Bayuda ve nde bo fweti balula ntima na Nzambi, bo fweti tula ntima na Mfumu na beto Yesu.” (Bisalu 18:4; 20:20, 21) Mutindu mosi, bubu, Bambangi ya Yehowa mekudipesaka na kusamuna, kaka ve na bayina kekudibingaka Bakristu, kansi mpi na bantu yonso, nkutu “tii na nsuka ya ntoto.”—Bisalu 1:8; 18:5.
Ndima “Nsangu ya Lukwikilu”
9. (a) Masonuku kesyamisa lukwikilu ya inki mutindu na Roma 10:8, 9? (b) Inki ntangu mpi inki mutindu beto fwete ndima lukwikilu na beto?
9 Sambu na kuguluka, lukwikilu ya ngolo kele mfunu mingi. Polo sadilaka Kulonga 30:14 na kutuba nde: “ ‘Nsangu . . . kele penepene na nge, yo kele na kati ya munoko na nge ti na kati ya ntima na nge.’ Mambu yina kele nsangu ya lukwikilu yina ya beto ke longaka.” (Roma 10:8) Ntangu beto kelonga ‘nsangu yina ya lukwikilu,’ yau kekuma ntangu yonso ngolo na ntima na beto. Yau vandaka mutindu yina sambu na Polo, ye bangogo na yandi yina kelanda lenda syamisa lukanu na beto, na kusamuna lukwikilu yina na bantu yankaka bonso yandi: “Kana nge ke ndima na munoko na nge na meso ya bantu yonso nde: ‘Yesu kele Mfumu’ ti kana nge ke kwikilaka na kati ya ntima na nge nde Nzambi tedimisaka yandi na lufwa, nge ta guluka.” (Roma 10:9) Yau ketendula ve kaka kundima yina beto kendimaka na meso ya bantu yonso na kilumbu ya mbotika. Yau kele kundima ya kefulaka ntangu yonso, kuta kimbangi ya bakyeleka ti kikesa yonso na meso ya bantu: bakyeleka yina ketadila zina ya mbalu ya Nkwa-Kimfumu Yehowa; Ntotila na beto ya Mesia mpi Mupesi-Nkudulu, Mfumu Yezu Kristu; ti balusilu ya Kimfumu.
10. Na kuwakana ti Roma 10:10, 11, inki beto fwete sala ti “nsangu ya lukwikilu”?
10 Muntu yonso yina kendima ve mpi kesadila ve ‘nsangu yai ya lukwikilu’ taguluka ve, mutindu ntumwa kelanda na kutuba: “Muntu ketulaka lukwikilu na ntima sambu na lunungu, kansi yandi ketubaka ti munoko na meso ya bantu sambu na luguluku. Sambu Masonuku ketuba nde: ‘Muntu mosi ve ya ketulaka lukwikilu na yandi tabaka nsoni.’ ” (Roma 10:10, 11, NW) Beto fwete zwa nzayilu ya sikisiki ya “nsangu ya lukwikilu” yai mpi kulanda kuyedisa yau na ntima na beto, na mpila nde yau pusa beto na kusonga yau na bankaka. Yezu yandi mosi keyibusa beto nde: “Kana muntu kumona mono nsoni to kumona malongi na mono nsoni na meso ya bantu ya ntangu yai yina ke landaka Nzambi ve, ke salaka mambu ya mbi, Mwana-muntu mpi ta mona yandi nsoni ntangu yandi ta kwisa ti bawanzio ya Nzambi na lukumu ya Tata na yandi.”—Marko 8:38.
11. Inki kiteso beto fwete samuna nsangu ya mbote, ye sambu na inki?
11 Mutindu mbikudi Daniele yitaka kutuba, na ntangu yai ya nsuka, beto kemona “bantu yina kele mayele” kesema “bonso nzasi na zulu,” ntangu nsangu ya Kimfumu kemwangana tii na nsuka ya ntoto. Bau ‘ke longaka bantu mingi na kusala mambu ya mbote,’ ye nzayilu ya kyeleka mekumaka mpi mingi, sambu Yehowa kele na kumwanga nsemo ya kuluta dyaka mingi na bambikudulu yina ketadila ntangu ya nsuka. (Daniele 12:3, 4) Yai kele nsangu ya luguluku yina kele mfunu sambu na bayina yonso kezolaka kyeleka ti lunungu.
12. Inki mutindu Roma 10:12 kewakana ti kisalu ya wanzio yina kele na Kusonga 14:6?
12 Ntumwa Polo kelanda na kutuba nde: “Diswaswanu kele ve na kati ya Bayuda ti bayina kele Bayuda ve. Bo yonso ke na Mfumu mosi, Mfumu yina ke pesaka makabu na yandi mingi na bantu yina ke sambaka yandi.” (Roma 10:12) “Nsangu ya mbote” fwete samunama bubu yai na ntoto ya mvimba—na bantu yonso, tii na nsuka kibeni ya ntoto. Wanzio ya Kusonga 14:6 kefula na kutambula na kati ya zulu, yandi kepesa beto “Nsangu ya Mbote ya mvula na mvula sambu na kuzabisa na bantu ya nsi-ntoto, na bantu ya makanda yonso ti ya bandinga yonso ti ya bansi yonso.” Inki mutindu bantu yina kendima tabakila yau mambote?
Kusamba na Zina ya Yehowa
13. (a) Mukapu na beto ya mvu 1998 kele inki? (b) Sambu na inki mukapu ya mvu yai mefwana mbotembote na bilumbu yai?
13 Na kutangaka Yoele 2:32 (NW), Polo ketuba nde: “Konso muntu yina tasamba na zina ya Yehowa taguluka.” (Roma 10:13, NW) Yau fwanaka mpenza nde bangogo yai kuponama bonso mukapu ya mvu ya Bambangi ya Yehowa na 1998! Beto mevandaka ntete ve na mfunu ya kutula ntima mingi na Yehowa bonso bubu, na kuzabisaka zina na yandi ti balukanu ya nene yina ketadila yau! Bonso na mvu-nkama ya ntete, mutindu mosi ti na bilumbu ya nsuka ya ngidika ya bima ya mbi ya ntangu yai, beto keboka nde: “Beno ndima na kuguluka, beno tina bantu yai me vilaka.” (Bisalu 2:40) Imvitasio yai kele bonso mpungi sambu na bantu yonso yina kebangaka Nzambi na ntoto ya mvimba na kusamba Yehowa sambu yandi gulusa bau, kumosi ti bayina kewaka nsangu ya mbote yina bau kesamunaka.—1 Timoteo 4:16.
14. Na inki Ditadi beto fwete samba sambu na kuguluka?
14 Inki tasalama ntangu kilumbu ya nene ya Yehowa tabwa na zulu ya ntoto yai? Bamingi tasosa ve Yehowa sambu na kuguluka. Na kimvuka, bantu talanda “kutubila bangumba ti matadi nde: ‘Beno kwisa kubwila beto, beno bumba beto sambu muntu yina me vanda na kiti ya kimfumu yandi kumona beto ve, sambu Mwana-dimeme mpi kuwila beto makasi ve.’ ” (Kusonga 6:15, 16) Kivuvu na bau tavanda na bimvuka ti bangidika yina kele bonso bangumba na ngidika ya bima yai. Kansi, yau zolaka vanda mbote kibeni kana bau tulaka ntima na Ditadi ya kuluta matadi yonso, Yehowa Nzambi! (Kulonga 32:3, 4) Ntotila Dividi tubilaka Yehowa nde: “Nge kele dikunzi na mono, nge kele kisika ya ngolo ya mono ke tininaka, nge muntu ke gulusaka mono na bambeni.” Yehowa kele “Dikunzi na beto, Ngulusi na beto.” (Nkunga 18:2; 95:1) Zina na yandi kele “nzo-zulu ya ngolo,” “nzo-zulu” mosi kaka ya kuluta ngolo yina lenda tanina beto na mpasi ya kekwisa. (Bingana 18:10, NW) Yau yina, yau kele mfunu nde beto longa bantu mingi yina lenda monika, na kati ya bantu bamiliare sambanu yina kezinga bubu yai, na kusamba na zina ya Yehowa na kwikama mpi na masonga yonso.
15. Inki Roma 10:14 kemonisa sambu na lukwikilu?
15 Sambu na yau, ntumwa Polo keyula nde: “Nki mutindu bantu lenda samba Mfumu, kana bo me tulaka yandi ntete ntima ve?” (Roma 10:14) Bantu ya beto lenda sadisa, na kuzaba “nsangu ya lukwikilu” sambu na kusamba Yehowa mpi kuguluka, kele dyaka mingi. Lukwikilu kele ya kuluta mfunu. Na mukanda yankaka, Polo ketuba nde: “Kana muntu ke na lukwikilu ve, yandi lenda pesa Nzambi kiese ve. Sambu konso muntu yina ke kwisaka na Nzambi yandi fweti kwikila nde Nzambi kele, mpi nde Nzambi ke pesaka matabisi na bantu yina ke sosaka yandi.” (Baebreo 11:6) Kansi, inki mutindu bantu mingi dyaka takuma kukwikila na Nzambi? Na mukanda ya Roma, Polo keyula nde: “Nki mutindu bo lenda tula yandi ntima, kana bo me waka ntete ve nsangu na yandi?” (Roma 10:14) Keti Yehowa kepesaka bau mwaye ya kuwa? Ee, yandi kepesaka! Wa mutindu bangogo ya Polo kelanda: “Nki mutindu bo lenda wa nsangu yina, kana muntu me longaka bo yo ntete ve?”
16. Na ngidika ya Nzambi, sambu na inki bansamuni kele na mfunu mingi?
16 Kutuba ya Polo kemonisa pwelele nde bansamuni fwete vanda. Yezu monisaka nde yau fwete vanda mutindu yina “tii na nsuka ya ngidika ya bima.” (Matayo 24:14; 28:18-20, NW) Kusamuna kele kima mosi ya mfunu na ngidika ya Yehowa mesalaka sambu na kusadisa bantu na kusamba na zina na yandi sambu na kuguluka. Ata na kati ya Kikristu, bantu mingi kesalaka kima mosi ve sambu na kukumisa zina ya mbalu ya Nzambi. Bankaka kevwalangasaka makambu na kuvukisaka Yehowa ti bantu yankaka zole na kati ya Butatu-Busantu. Bankaka kele na ndonga ya bantu yina Nkunga 14:1 ti 53:1 ketubila nde: “Bazoba ke tubaka na ntima na bo nde: ‘[Yehowa] kele ve.’ ” Bau kele na mfunu ya kuzaba nde Yehowa kele Nzambi ya moyo, mpi bau fwete zaba mambu yonso ya zina na yandi ketendula kana bau kezola kuguluka na mpasi ya nene yina mefinama.
‘Makulu ya Kitoko’ ya Bansamuni
17. (a) Sambu na inki Polo vandaka ti kikuma ya mbote ya kutubila mambu yina kele na mbikudulu ya kuvutulula? (b) Kuvanda ti ‘makulu ya kitoko’ ketendula inki?
17 Ntumwa Polo kele dyaka ti ngyufula mosi ya mfunu: “Nki mutindu bantu lenda longa nsangu yina, kana Nzambi me tinda bo ve na kulonga yo? Mutindu bo sonikaka na Mukanda ya Nzambi nde: ‘[“Makulu ya bantu yina kesamunaka nsangu ya mbote ya bima ya mbote kele kitoko,” NW]!’ ” (Roma 10:15) Mambu ya Polo ketubila awa kele na Yezaya 52:7, ye yau kele na kati ya bambikudulu ya kuvutulula yina melunganaka kubanda na 1919. Bubu yai dyaka, Yehowa ketinda ‘muntu yina ke kwisaka ti nsangu ya mbote, nsangu ya ngemba, nsangu ya kuguluka ya bantu.’ Na bulemfu yonso, “basantinele” ya kupakulama ya Nzambi ti bankundi na bau kefulaka na kuboka na kyese yonso. (Yezaya 52:7, 8) Makulu ya bantu yina kesamunaka lugulusu lenda lemba, lenda kuma mvindu ntangu bau ketambula nzo na nzo, kansi kyese mingi kibeni kemonanaka na ilungi na bau! Bau kezabaka nde Yehowa metindaka bau na kusamuna nsangu ya mbote ya ngemba ti na kulembika bankwa ntantu, kusadisa bau na kusamba na zina ya Yehowa sambu na kuguluka.
18. Inki Roma 10:16-18 ketuba na yina metala mbutu ya kusamuna nsangu ya mbote?
18 Ata bantu ‘kukwikila nsangu ya bo kewa’ to bau buya na kulemfuka na yau, Polo ketuba kyeleka nde: “Keti bo waka nsangu yina ve? Bo waka yo si! . . . ‘Ndinga na bo wakanaka na nsi-ntoto ya mvimba. Malongi na bo kumaka tii na nsuka ya ntoto.’ ” (Roma 10:16-18) Kaka mutindu “zulu ke songa mbote-mbote lukumu ya Nzambi,” yina kele na bima ya kugangamaka, mutindu mosi Bambangi na yandi na zulu ya ntoto fwete “kusonga bantu nde yai kele ntangu ya Nzambi ta kwisa kugulusa bantu na yandi ti kuvutula mbi na bambeni na yandi . . . [Ti] kukatula mawa ya bantu yina ke na mafwa.”—Nkunga 19:1-4; Yezaya 61:2.
19. Inki mambote bayina ‘kesamba na zina ya Yehowa’ bubu yai tabaka?
19 Kilumbu ya nene mpi ya boma ya Yehowa kefinama dyaka mingimingi kibeni. “Mawa, kilumbu ya Mfumu Nzambi me kuma penepene; yo kele kilumbu ya [“Nkwa-Ngolo,” NW] ta sambisa bantu.” (Yoele 1:15; 2:31) Beto kesamba nde bantu mingi dyaka kundima nswalu nsangu ya mbote, bau kota na organizasio ya Yehowa. (Yezaya 60:8; Habakuki 2:3) Yibuka nde bilumbu yankaka ya Yehowa nataka mbungulu na zulu ya bantu ya mbi—na ntangu ya Noa, na ntangu ya Loti, mpi na ntangu ya Izraele ti Yuda yambulaka lukwikilu. Ntangu yai, beto metelama na lweka ya mpasi ya kuluta nene, ntangu mupepe ya ngolo ya Yehowa takomba mambi na zulu ya ntoto yai, sambu na kuyidika nzila ya paladisu sambu na ngemba ya kimakulu. Keti nge tavanda muntu yina “kesambaka na zina ya Yehowa” na kwikama yonso? Kana nde ee, sepela! Nzambi yandi mosi kesila nge nde nge taguluka.—Roma 10:13.
Inki Mutindu Nge Tapesa Mvutu?
◻ Inki mambu ya mpa bantumwa samunaka na nima ya Pantekoti ya mvu 33 T.B.?
◻ Inki mutindu Bakristu fwete tula dikebi na “nsangu ya lukwikilu”?
◻ ‘Kusamba na zina ya Yehowa’ ketendula inki?
◻ Na inki mutindu bansamuni ya Kimfumu kele ti ‘makulu ya kitoko’?
[Bifwanisu ya kele na lutiti 15]
Bansadi ya Nzambi kesamuna mambu ya nene ya yandi salaka na Porto Rico, na Sénégal, na Pérou, na Papouasie-Nouvelle-Guinée—ee, na ntoto ya mvimba