Ntangu Yezu Takwisa ti Lukumu na Kimfumu

“Bantu ya nkaka kele awa, bo ta fwa ve tii kuna ya bo ta mona Mwana-muntu me kwisa na Kimfumu na yandi.”​—MATAYO 16:28.

1, 2. Inki mambu kubwaka bilumbu fyoti na nima ya Pantekoti ya mvu 32 T.B., mpi kikuma ya dyambu yina kuvandaka inki?

NTANGU fyoti na nima ya Pantekoti ya mvu 32 T.B., bantumwa tatu ya Yezu Kristu monaka mbonameso mosi ya mfunu. Nsangu ya kupemama ketuba nde, “Yezu bakaka Piere, Yakobo ti Yoane leki ya Yakobo. Yandi kwendaka ti bo na zulu ya ngumba ya nda; kuna bo vandaka kaka bo mosi mpamba. Ebuna nitu na yandi balukaka [“yandi kitukaka,” NW] mutindu ya nkaka.”​—⁠Matayo 17:​1, 2.

² Mbonameso ya lukituku salamaka na ntangu mosi ya mpasi. Yezu vandaka keyita kuzabisa balandi na yandi nde bau tamonisa yandi mpasi na Yeruzalemi mpi bau tafwa yandi, kansi balongoki vandaka na mpasi na kubakisa bangogo na yandi. (Matayo 16:​21-23) Mbonameso yina kumisaka lukwikilu ya bantumwa yina tatu ngolo. Yau yidikaka bau sambu na lufwa ya Yezu yina vandaka mfinama mpi sambu na bamvula mingi ya kisalu ya ngolo mpi munyokudi yina zolaka kubwila dibundu ya Bukristu. Keti bubu yai mbonameso yina lenda longa beto kima mosi ya mfunu? Ee, sambu yau vandaka kizusi ya mambu yina kesalama awa na ntangu na beto.

3, 4. (a) Inki mambu Yezu tubaka bilumbu sambanu na ntwala ya lukituku? (b) Tendula mambu yina salamaka na lukituku.

³ Bilumbu sambanu na ntwala ya lukituku, Yezu songaka balandi na yandi nde: “Mwana-muntu ta kwisa ti bawanzio na yandi na lukumu ya Tata na yandi, ebuna yandi ta futa konso muntu bonso kele bikalulu na yandi.” Mambu yai talungana na “nsuka ya ngidika ya bima.” Yezu yikaka dyaka nde: “Mono ke tubila beno mambu ya kieleka: Bantu ya nkaka kele awa, bo ta fwa ve tii kuna ya bo ta mona Mwana-muntu me kwisa na Kimfumu na yandi.” (Matayo 16:​27, 28; 24:​3, NW; 25:​31-34, 41; Daniele 12:4) Lukituku kusalamaka sambu na kulungisa bangogo yai.

⁴ Inki kibeni bantumwa yina tatu kumonaka? Tala mutindu Luka ketendula yau: “Ntangu [Yezu] vandaka kusamba, ilungi na yandi balukaka mutindu ya nkaka, bilele na yandi kumaka mpembe mpenza. Na kintulumukina bantu zole monikaka kuna, bo vandaka kusolula na Yesu. Bantu yina bo yai: Moize ti Elia. Bo vandaka kumonika ti lukumu ya zulu. Bo vandaka kusolula na Yesu sambu na lufwa yina ya yandi fweti kwenda kufwa na Yeruzalemi.” Na nima, “dituti kwisaka kufika [bantumwa]. Ebuna, ntangu balonguki monaka nde dituti ke kwisa kufika bo, boma simbaka bo. Ebuna ndinga basikaka na dituti yina nde: ‘Yai kele Mwana na mono ya mono me solaka. Beno wila yandi!’ ”​—⁠Luka 9:​29-31, 34, 35.

Yau Kekumisa Lukwikilu na Beto Ngolo

 5. Inki malanda lukituku vandaka na yau na zulu ya ntumwa Piere?

⁵ Ntumwa Piere yitaka kuzaba nde Yezu vandaka “Mesia, Mwana ya Nzambi ya moyo!” (Matayo 16:16) Ndinga ya Yehowa yina katukaka na zulu pesaka nzikisa nde yau vandaka mpidina. Mpi, mbonameso ya lukituku ya Yezu yitaka kumonisa ngolo mpi lukumu ya kukwisa ya Kristu na Kimfumu sambu na kusambisa bantu. Bamvula kuluta 30 na nima ya lukituku, Piere sonikaka nde: “Bansangu yina ya mpamba-mpamba ya bantu ke yindulaka na ntu, beto landaka yo ve ntangu beto zabisaka beno nde Mfumu na beto Yesu Kristo ta kwisa ti ngolo; kansi beto monaka kimfumu na yandi na meso na beto mosi. Beto vandaka ti yandi na zulu ya ngumba ya santu, ntangu Tata Nzambi pesaka yandi luzitu ti lukumu. . . . Nzambi tindilaka yandi ndinga nde: ‘Yai kele Mwana na mono ya mono ke zolaka; mono ke na kiese mingi sambu na yandi.’ Beto waka beto mosi ndinga yina katukaka na zulu.”​—⁠2 Piere 1:​16-18; 1 Piere 4:⁠17.

 6. Inki mutindu mambu landanaka na nima ya lukituku?

⁶ Bubu yai, lukwikilu na beto mpi kekuma ngolo sambu na mambu yina bantumwa yina tatu kumonaka. Ya kyeleka, kubanda na mvu 32 T.B. mambu kekwendaka kaka na ntwala. Na mvu yina kulandaka, Yezu fwaka mpi yandi futumukaka. Yandi tombukaka na zulu na diboko ya kibakala ya Tata na yandi. (Bisalu 2:​29-36) Na Pantekoti ya mvu yango yina mosi, “Israele ya Nzambi” ya mpa butukaka mpi kisalu ya kusamuna yantikaka na Yeruzalemi mpi yau landaka tii na nsuka ya ntoto. (Galatia 6:16; Bisalu 1:⁠8) Kaka na ntangu yina, lukwikilu ya balandi ya Yezu kumekamaka. Bau kangaka bantumwa mpi bulaka bau ngolo sambu bau zolaka ve kubikisa kisalu ya kusamuna. Na nima fyoti, bau fwaka Etiene. Na nima, bau fwaka Yakobo, mosi na kati ya bantu tatu ya kumonaka lukituku. (Bisalu 5:​17-40; 6:8–7:60; 12:​1, 2) Kansi, Piere ti Yoane gulukaka mpi sadilaka Yehowa na kwikama bamvula mingi dyaka. Na kutuba ya mbote, na nsuka ya mvu-nkama ya ntete T.B., Yoane sonikaka mambu yankaka ya mbonameso ya lukumu ya zulu ya Yezu.​—⁠Kusonga 1:​12-20; 14:14; 19:​11-16.

 7. (a) Inki ntangu mbonameso ya lukituku yantikaka kulungana? (b) Inki ntangu Yezu futaka bantu yankaka bonso vandaka bikalulu na bau?

⁷ Kubanda na luyantiku ya “kilumbu ya Mfumu” na 1914, bambonameso mingi ya Yoane monaka melunganaka. (Kusonga 1:10) Inki beto lenda tuba sambu na ‘kukwisa ya Yezu na lukumu ya Tata na yandi,’ mutindu kifwani na yau monanaka na lukituku? Mbonameso yai yantikaka kulungana banda lubutuku ya Kimfumu ya zulu ya Nzambi na 1914. Ntangu Yezu basikaka bonso mbwetete ya suka-suka mpi yantikaka kisalu na inza ya mvimba bonso Ntotila ya mpa na zulu ya kiti na yandi ya kimfumu, na kifwani yau vandaka bonso luyantiku ya kilumbu ya mpa. (2 Piere 1:19; Kusonga 11:15; 22:16) Keti na ntangu yina Yezu futaka bantu yankaka bonso vandaka bikalulu na bau? Ee. Kele ti nzikisa ya ngolo ya kemonisa nde, bilumbu fyoti na nima, lufutumuku ya Bakristu ya kupakulama yantikaka.​—⁠2 Timoteo 4:8; Kusonga 14:⁠13.

 8. Inki mambu tasonga nde kulungana ya mbona-meso ya lukituku mekuma na nsuka?

⁸ Kansi, ntama mingi ve, Yezu “ta kwisa bonso Mfumu ya nene ti bawanzio yonso” sambu na kusambisa bantu yonso na kimvuka. (Matayo 25:31) Na ntangu yina, yandi takudisonga na nkembo yonso ya lukumu na yandi mpi yandi tafuta “konso muntu” bonso kele bikalulu na yandi. Bantu yina kele bonso mameme tabaka luzingu ya mvula na mvula na Kimfumu yina bongisamaka sambu na bau, ebuna bantu yina kele bonso bankombo takwenda na “lufwa ya mvula na mvula.” (NW) Kulungana ya mbonameso yai ya lukituku tavanda ti nsuka mosi ya lukumu kibeni!​—⁠Matayo 25:​34, 41, 46; Marko 8:38; 2 Tesalonika 1:​6-10.

Banduku ya Lukumu ya Yezu

 9. Keti beto lenda tula kivuvu nde Moize ti Elia tavanda ti Yezu na ndungisa ya mbonameso ya lukituku? Tendula.

⁹ Na lukituku Yezu vandaka yandi mosi ve. Moize ti Elia monanaka na lweka na yandi. (Matayo 17:​2, 3) Keti bau vandaka bantu ya kyeleka? Ve, sambu bantu yai zole vandaka mefwaka mpi melalaka na ntoto na kukingaka lufutumuku. (Longi 9:​5, 10; Baebreo 11:35) Keti bau tamonana kumosi ti Yezu ntangu yandi takwisa na lukumu na yandi ya zulu? Ve, sambu Moize ti Elia zingaka ntangu kivuvu ya zulu vandaka mepesama ntete ve na bantu. Bau tavanda na kati ya “bantu ya mbote . . . [yina] ta telama na lufwa” na zulu ya ntoto. (Bisalu 24:15) Na yau, kumonana na bau na mbonameso ya lukituku kele kifwani. Kifwani ya inki?

10, 11. Na bisika mingi Elia ti Moize vandaka bifwani ya banani?

¹⁰ Na bisika yankaka na Masonuku, Moize ti Elia kele bambikudi. Bonso ngwakanisi ya ngwakana ya Nsiku, Moize vandaka kifwani ya Yezu, Ngwakanisi ya ngwakana ya mpa. (Kulonga 18:18; Galatia 3:19; Baebreo 8:⁠6) Elia vandaka kifwani ya Yoane Mbotiki, muntu ya kuyitaka Mesia. (Matayo 17:​11-13) Dyaka, na mukanda ya Kusonga kapu 11, Moize ti Elia kele bifwani ya nsadila ya bapakulami ya ntangu ya nsuka. Inki mutindu beto kezaba yau?

¹¹ Kangula Biblia na Kusonga 11:​1-6. Na mvese ya 3, beto ketanga nde: “Mono ta tinda batemwe na mono zole me lwata bilele ya ngoto; bo ta [bikula] na bilumbu yina mile mosi nkama zole na makumi sambanu (1260).” Mbikudulu yai lunganaka na zulu ya nsadila ya Bakristu bapakulami na nsungi ya Mvita ya I ya Inza ya Mvimba.a Sambu na inki batemwe zole? Sambu nsadila ya bapakulami kesala bisalu yina kemonana na kimpeve bonso bisalu ya Moize ti Elia. Mvese 5 ti 6 kelanda na kutuba nde: “Kana muntu kusosa mpila ya kusala [batemwe yina zole] mbi, tiya ta basika na munoko na bo, ebuna yo ta fwa bambeni na bo; konso muntu yina ta sosa mpila ya kusala bo mbi, yandi ta fwa mutindu yina. Bo ke na kiyeka ya kukanga zulu na mpila nde mvula kunoka ve na ntangu ya bo ke zabisa [“bikula,” NW] nsangu ya Nzambi. Bo ke na kiyeka ya kukumisa masa menga; bo ke na kiyeka ya kutinda bampasi ya mutindu na mutindu awa na nsi-ntoto konso ntangu ya bo zola.” Mambu yai keyibusa beto kibeni bidimbu ya ngituka ya Elia ti Moize kusalaka.​—⁠Kutanga 16:​31-34; 1 Bantotila 17:1; 2 Bantotila 1:​9-12.

12. Na mukapu ya ketubila lukituku, Moize ti Elia vandaka kifwani ya banani?

¹² Kansi na mukapu ya ketubila lukituku, Moize ti Elia vandaka kifwani ya nani? Luka ketuba nde bau monanaka kumosi ti Yezu “ti lukumu.” (Luka 9:31) Yau kemonana pwelele nde, bau kele kifwani ya Bakristu yina pakulamaka na mpeve santu sambu na kukuma “bamvingidi-difwa ya tavukana” ti Yezu. Na yau, bau kezwa kivuvu ya kitoko ya “kubaka lukumu kumosi” ti Yezu. (Roma 8:​17, NW) Bapakulami ya tafutumuka tavanda ti Yezu ntangu yandi takwisa ti lukumu ya Tata na yandi sambu yandi “futa konso muntu bonso kele bikalulu na yandi.”​—⁠Matayo 16:⁠27.

Bambangi Bonso Moize ti Elia

13. Inki banzikisa kemonisa Moize ti Elia bonso bambikudi ya kifwani ya kufwanana ti bamvingidi-difwa ya bapakulami yina tavukana mpi tabaka lukumu kumosi ti Yezu?

¹³ Banzikisa ya ngolo kele yina kemonisa Moize ti Elia bonso bambikudi ya kifwani yina mefwanana ti bamvingidi-difwa ya bapakulami yina tavukana ti Yezu. Moize ti Elia salaka bonso binati-ndinga ya Yehowa bamvula mingi. Bau yonso zole kutanaka ti makasi ya bamfumu ya luyalu. Na ntangu ya mpasi, dibuta mosi ya nzenza sungiminaka konso muntu na kati na bau. Konso muntu samunaka na kikesa yonso na bantotila mpi bikalaka ngwi na ntwala ya bambikudi ya luvunu. Moize ti Elia kele bantu ya kumonaka ngolo ya Yehowa na Ngumba Sinai (yina bo kebingaka mpi nde Orebi). Konso muntu solaka kilandi na yandi na simu ya esti ya Yordani. Mpi bilumbu ya Moize (ti Yozue) ti bilumbu ya Elia (ti Elisa), kele bilumbu ya kumonaka bimangu mingi, kana beto katula bilumbu ya Yezu.b

14. Inki mutindu bapakulami mesalaka bonso binati-ndinga ya Yehowa, mutindu Moize ti Elia kusalaka?

¹⁴ Keti mambu yina yonso keyibusa beto ve Izraele ya Nzambi? Yau keyibusa beto. Yezu songaka balandi na yandi ya kwikama nde: “Beno kwenda kukumisa bantu yonso balonguki na mono: Beno botika bo na zina ya Tata ti ya Mwana ti ya [m]peve [s]antu, beno longa bo mpi na kulanda mambu yonso ya mono vandaka kusonga beno na kusala. Beno fweti zaba mbote nde mono ta vandaka ti beno bilumbu yonso tii na nsuka ya ntoto.” (Matayo 28:​19, 20) Na kulemfukaka na bangogo yai, Bakristu ya kupakulama kesadilaka Yehowa bonso binati-ndinga na yandi kubanda na Pantekoti ya mvu 33 T.B. tii bubu yai. Bonso Moize ti Elia, bau mekutanaka ti makasi ya bamfumu ya luyalu mpi mesamunaka na ntwala na bau. Yezu songaka bantumwa na yandi 12 nde: “Beno ta kwenda kusamba na meso ya baguvernere ti na meso ya bantotila sambu na mono. Mpidina beno ta zaba kupesa kitemwe na beno na meso na bo ti na meso ya bantu yina kele Bayuda ve.” (Matayo 10:18) Mbala na mbala, bangogo na yandi kelunganaka na zulu ya dibundu ya Bukristu.​—⁠Bisalu 25:​6, 11, 12, 24-27; 26:⁠3.

15, 16. Fwanisa bapakulami ti Moize mpi Elia na yina metala (a) kunwanina kyeleka nkatu boma, (b) kuzwa lusadisu ya bantu yina vandaka bantu ya Izraele ve.

¹⁵ Dyaka, Bakristu ya kupakulama mefwanana na bantu ya kukonda boma bonso Moize ti Elia na kunwaninaka kyeleka na ntwala ya luvunu ya mabundu. Yibuka mutindu Polo nganinaka Baryezu, Muyuda mpi mbikudi ya luvunu mpi mutindu yandi tungululaka luvunu ya banzambi ya bantu ya Atene na mayele yonso kansi na ntima-ngolo. (Bisalu 13:​6-12; 17:​16, 22-31) Yibuka mpi nde na ntangu na beto, nsadila ya bapakulami metungululaka Kikristu ngolo mpi kimbangi yango mepesaka yau mpasi.​—⁠Kusonga 8:​7-12.c

¹⁶ Ntangu Moize tinaka sambu Farao wilaka yandi makasi, yandi kwendaka kubumbana na nzo ya Yetro, yina vandaka muntu ya Izraele ve. Na nima, Yetro pesaka Moize ndongisila sambu na kutwadisa dikanda, mpi Obadi, mwana ya Yetro, twadisaka Izraele na kati ya ntoto makanga.d (Kubasika 2:​15-22; 18:​5-27; Kutanga 10:29) Keti bantu ya Izraele ya Nzambi mebakaka mpi lusadisu ya mutindu mosi na maboko ya bantu yina kele ve bantu ya kupakulama ya Izraele ya Nzambi? Ee, “kibuka ya nene” ya “mameme ya nkaka,” yina memonanaka na bilumbu yai ya nsuka, kepesaka bau maboko. (Kusonga 7:​9, NW; Yoane 10:16; Yezaya 61:⁠5) Yezu yitaka tubila lusadisu ya tiya mpi ya zola ya “mameme” yai lendaka kupesa na bampangi na bau ya kupakulama. Yandi songaka bau na mbikudulu nde: “Mono vandaka na nzala, beno pesaka mono madia; mono vandaka na nzala ya masa, beno pesaka mono yo; mono vandaka nzenza, beno yambaka mono na banzo na beno; mono vandaka kinkonga, beno lwatisaka mono bilele; mono vandaka na maladi, beno kwisaka kutala mono; mono vandaka na boloko, beno kwisaka kutala mono. . . . Mono ke tubila beno mambu ya kieleka: Konso ntangu ya beno salaka mambu yina na mpangi mosi yina kele [“ya kuluta fyoti na kati ya bampangi na mono yai,” NW] beno salaka yo na mono!”​—⁠Matayo 25:​35-40.

17. Inki dyambu bwilaka bapakulami mutindu yau kuminaka Elia na Ngumba Orebi?

¹⁷ Dyaka, Izraele ya Nzambi monaka mambu bonso yina ya Elia monaka na Ngumba Orebi.e Bonso Elia na ntangu yandi vandaka kutina Ntotila-nkento Yezabele, ntangu Mvita ya I ya Inza ya Mvimba manaka, nsadila ya bansolami yindulaka nde kisalu na bau vandaka memana. Na ntangu yina, kaka mpi bonso Elia, bau vandaka ti makambu ya kusamba ti Yehowa ntangu yandi kwisaka kusambisa bimvuka yina vandaka bula ntulu nde bau vandaka “nzo ya Nzambi.” (1 Piere 4:​17, NW; Malashi 3:​1-3) Kikristu kangamaka bonso kimvuka ya mefwana ve, kansi nsadila ya bapakulami ndimamaka bonso “mpika ya kwikama mpi ya mayele.” Bau bakaka kiyeka na zulu ya bima ya Yezu yonso na zulu ya ntoto. (Matayo 24:​45-47, NW) Na Orebi, Elia kuwaka “ndinga ya kulembama, ya nsi-nsi.” (NW) Yau vandaka ndinga ya Yehowa. Yandi vandaka kupesa yandi kisalu mingi dyaka na kusala. Na bamvula ya pima yina landaka mvita, bansadi ya Yehowa, bapakulami ya kwikama, waka ndinga na yandi na kati ya Biblia. Bau mpi bakisaka nde bau vandaka ti kisalu ya kulungisa.​—⁠1 Bantotila 19:​4, 9-18; Kusonga 11:​7-13.

18. Inki mutindu Yehowa memonisaka ngolo na yandi ya ngituka na nzila ya Izraele ya Nzambi?

¹⁸ Na kusukisa, keti ngolo ya ngituka ya Yehowa memonanaka na nzila ya Izraele ya Nzambi? Na nima ya lufwa ya Yezu, bantumwa salaka bimangu mingi, kansi malembemalembe yau sukaka. (1 Korinto 13:​8-13) Bubu yai, beto kemonaka dyaka ve bimangu kesalama na sansa ya kinsuni. Kansi, Yezu songaka balandi na yandi nde: “Mono ke tubila beno mambu ya kieleka: Muntu yina ke tulaka ntima na mono, yandi ta salaka mpi bisalu yai ya mono ke salaka. Yandi ta salaka ata bisalu ya kuluta nene.” (Yoane 14:12) Mambu yai lunganaka mbala ya ntete ntangu balongoki ya Yezu samunaka nsangu ya mbote na bansi yonso ya Kintinu ya Roma na mvu-nkama ya ntete. (Roma 10:18) Nsadila ya bapakulami ketwadisa bubu yai kisalu ya kuluta nene ya kusamuna nsangu ya mbote “na nsi-ntoto ya mvimba, na mpila nde bantu ya makanda yonso kuwa yo.” (Matayo 24:14) Mbutu kele inki? Na nkenda yonso ya bantu, kuvukana ya ntalu ya kuluta nene ya bansadi ya Yehowa ya kudipesa mpi ya kwikama mesalama na mvu-nkama ya 20. (Kusonga 5:​9, 10; 7:​9, 10) Nzikisa ya ngolo ya kemonisa ngolo ya Yehowa!​—⁠Yezaya 60:⁠22.

Bampangi ya Yezu Kekwisa na Lukumu

19. Inki ntangu bampangi ya Yezu ya kupakulama kemonana ti yandi na lukumu?

¹⁹ Mutindu nsadila ya bampangi ya kupakulama ya Yezu kele na kumanisa luzingu na bau ya ntoto, bau kebaka lukumu kumosi ti yandi. (Roma 2:​6, 7; 1 Korinto 15:53; 1 Tesalonika 4:​14, 17) Yau yina, na kimfumu ya zulu, bau kekuma bantotila mpi banganga-nzambi yina lenda fwa ve. Kumosi ti Yezu, bau ta “yala bantu ti fimbu ya kibende na maboko, bo ta pasula bo mutindu bo ke pasulaka mabungu ya ntoto.” (Kusonga 2:27; 20:​4-6; Nkunga 110:​2, 5, 6) Kumosi ti Yezu, bau tavanda na zulu ya biti ya kimfumu sambu na kusambisa “makanda kumi na zole ya Israele.” (Matayo 19:28) Lugangu ya kedila kekingaka mambu yai ya kele kitini ya “nzayikusu ya bana ya Nzambi” (NW) ti mpusa yonso.​—⁠Roma 8:​19-21; 2 Tesalonika 1:​6-8.

20. (a) Lukituku kumisaka lukwikilu ya Piere ngolo sambu na inki kivuvu? (b) Inki mutindu lukituku kepesaka Bakristu kikesa bubu yai?

²⁰ Polo tubilaka nzayikusu ya Yezu na ntangu ya “mpasi ya nene” ntangu yandi sonikaka nde: “Yandi ta kwisa na Kilumbu yina na kubaka lukumu na bantu ya yandi [ya santu] ti na bantu yina ke na lukwikilu.” (Matayo 24:21; 2 Tesalonika 1:10) Yai kele kivuvu ya lukumu ya ngolo kibeni sambu na Piere, Yakobo, Yoane ti Bakristu ya kupakulama yonso! Lukituku kumisaka lukwikilu ya Piere ngolo. Ya kyeleka mpenza, kana beto ketanga yau, yau takumisa lukwikilu na beto mpi ngolo. Ata ntima ya beto ketula na Yezu nde kubika fyoti yandi “ta futa konso muntu bonso kele bikalulu na yandi” takuma mpi ngolo. Bakristu ya kupakulama mpi ya kwikama, yina kezingaka tii bubu yai, kemona mpenza bukyeleka ya kutula ntima na bau nde bau tabaka lukumu kumosi ti Yezu. Mameme yankaka kezaba nde yandi tagulusa bau na nsungi ya nsuka ya ngidika yai sambu na kukotisa bau na kati ya inza ya mpa ya nkembo. Lukwikilu na bau na nzayilu yai mpi kekuma ngolo. (Kusonga 7:14) Yai kele kibeni dyambu ya kepesa beto kikesa ya kubikala ngwi tii na nsuka! Mpi mbonameso yai lenda longa beto mambu yankaka mingi mutindu beto tamona yau na dilongi ya kelanda.

[Banoti na nsi ya lutiti]

Keti Nge Keyibuka?

◻ Nani kumonanaka na lweka ya Yezu na lukituku?

◻ Inki mutindu lukituku kumisaka lukwikilu ya bantumwa ngolo?

◻ Ntangu Moize ti Elia kumonanaka “ti lukumu” na lweka ya Yezu na lukituku, bau vandaka bifwani ya banani?

◻ Fwanisa Izraele ya Nzambi ti Moize mpi Elia.

[Kifwanisu ya kele na lutiti 8]

Lukituku kumisaka lukwikilu ya Bakristu ngolo na ntangu ya ntama ti sesepi yai