KAPU KIA 13
Walongoka Muna Vilwa Wandi
1, 2. (a) Nkia diambu diabwila Yona ye ansau mu kuma kia vilwa wa Yona? (b) O lusansu lwa Yona aweyi lulenda kutusadisila?
YONA kazola diaka wá mazu mangolo ko. Ke makala mpasi mazu ko ma tembwa kiawandamanga muna nzaza ngatu mavuku manene manikunanga mabaya ma nzaza. E diambu dialuta tokanesa Yona, i mazu ma ansau ye mbut’a nzaza ekolo banwananga ye nzaza kimana yalembi dimuka. Yona wakala ye ziku vo e mioyo mia wantu awaya mu vonza miakala mu kuma kiandi.
2 Ekuma Yona kakadila mu mpasi zazi? Vilwa wampwena kavanga vana meso ma Yave wa Nzambi andi. Nkia vilwa? Nga vilwa wau ke wafwana singikwa ko? Tulenda longoka mayingi muna mvutu za yuvu yayi. Kasikil’owu, o lusansu lwa Yona lukutusadisanga mu zaya vo kana nkutu awana bena ye lukwikilu lwakieleka balenda yoya. Lukutusonganga mpe una balenda singikila e vilwa wau.
Ngunza wa Mwisi Ngalili
3-5. (a) Vava wantu beyindulanga Yona mu nkia diambu besianga e sungididi? (b) Adieyi tuzeye mu kuma kia nsasuk’a Yona? (Tala mvovo vana yanda lukaya.) (c) E salu kia Yona nze ngunza ekuma kiakadila kiampasi?
3 Vava wantu beyindulanga Yona, nanga besianga e sungididi muna vilwa kavanga nze ukolami ye ntala zandi. Kansi, mayingi tulenda longoka mu kuma kia muntu ndioyo. Sungamena dio vo Yona solwa kasolwa kimana kakala ngunz’a Yave wa Nzambi. Yave kadi kunsola ko yo kumvana kiyekwa kiaki kele vo kakala munkondwa kwikizi yovo muntu walembi songa.
Mayingi tuzeye mu kuma kia Yona, ke vilwa wandi kaka ko
4 Nkand’a Nzambi ke uvovanga mayingi ko mu kuma kia nsansuk’a Yona. (Tanga 2 Ntinu 14:25.) Mwisi Ngati–kefe kakala, mbanza yakala kilometa 4 ye Nazarete, kuna Yesu Kristu kasansukila vava vavioka nkama nana za mvu.a Yona wakala se ngunza vava Yerobame II wa Ntinu kayalanga muna kintinu kia makanda kumi ma Isaele. E ntangwa ina Eleya kasalanga se ngunza yakiviokela, Elesa ona wavinga vana fulu kiandi wafwa ekolo se dia Yerobame kayalanga. Kana una vo Yave wasadila wantu awaya mu fokola nsambil’a Bale, Isaele yavengomoka diaka. E nsi yakota diaka muna wisa kia ntinu ona ‘wavanganga oma mambi vana meso ma Yave.’ (2 Nti. 14:24) Muna kuma kiaki, e salu kia Yona nze ngunza kiampasi kiakala. Kana una vo i wau, Yona walungisa e salu kiandi ye kwikizi kiawonso.
5 Kansi, lumbu kimosi e mambu masoba muna zingu kia Yona. Watambula kiyekwa kwa Yave kina kamwena vo kiampasi muna kio lungisa. Nkia diambu kanlomba Yave vo kavanga?
“Telama, Wenda Kuna Nineve”
6. Nkia salu Yave kavana kwa Yona? Ekuma kiakadila kiampasi?
6 Yave wavovesa Yona: “Telama, wenda kuna Nineve, e mbanza yayina yampwena, wenda mo bokela; kadi o bi wau utombokele oku ngina.” (Yona 1:2) Diasazu mu bakula e kuma kiyekwa kiaki kiakadila kiampasi. Nineve kilometa 800 yakala kuna este, o kangala tini kiaki muna malu tezo kia ngonde mosi kiavanganga. Kansi, e mpasi za nkangalu zike avo zitezaneso ye zina kadi mona muna salu kiandi. Yona wafilwa kuna Nineve, mu kwenda samuna nsangu za mfundis’a Yave kwa esi Asuri, ana bazayakana vo akwa umpumbulu ye nsoki. Wau vo akete kaka mun’awana basambilanga Nzambi bawila Yona, adieyi tuvova mu kuma ki’awana bakala kuna bubu? Aweyi selo kiaki kia Yave yandi mosi kadi tambulwilwa muna mbanza yayina yanene ya Nineve yayiza yikilwa vo ‘mbanza ya abungudi a menga’?—Nak. 3:1, 7.
7, 8. (a) Yona adieyi kavanga mu tina kiyekwa kavewa kwa Yave? (b) Ekuma katufwete badikila Yona ko nze zowa?
7 Ka tuzeye ko kana vo Yona mambu mama kayindulanga. Kansi edi tuzeye vo Yona watina. Yave wavovesa Yona vo kenda kuna este, kansi Yona wayenda kuna weste, kwanda kikilu ye este kuna Yave kantuma. Wayenda kuna Yafo mbanza yakala ye fulu kianingamena nzaza, kuna kabakila nzaza yayendanga ku Tasisi. Akwa ngangu bevovanga vo Tasisi ku Espanha yakala. Avo i wau, Yona kwandá kayendanga, tezo kia 3.500 za kilometa ye Nineve. O nkangalu wau, mvu mosi wadi vanga mu sauka Mbu Anene. Yona wavanga mawonso mu tina kiyekwa kavewa kwa Yave.—Tanga Yona 1:3.
8 Nga ediadi disongele vo Yona zowa yovo nkwa wonga kakala? Ke diambote ko mu kala ye ngindu zazi. Nze una tumona, Yona unkabu wayingi kakala wau. Yona muntu kakala nze yeto, wanwananga mpe ye usumuki. (Nku. 51:5) Yeto awonso twamona kala wonga.
9. Ezak’e ntangwa aweyi tulenda mona mu kuma kia kiyekwa tuvewangwa kwa Yave? Nkia ludi tufwete sungamena muna kolo kiaki?
9 Ezak’e ntangwa tulenda mona vo diambu katulombele Yave diampasi kikilu yovo ke tulenda dio vanga ko. Nanga tulenda mona vo diampasi mu lungisa salu kia samuna nsangu za Kintinu kia Nzambi, eki kiavewa kwa Akristu. (Mat. 24:14) Dilenda kala diasazu mu vilakana ludi kayika Yesu: “Kuna kwa Nzambi, mawonso melendakana.” (Maku 10:27) Wau vo ezak’e ntangwa ediadi dikutubwilanga, tulenda bakula e mpasi kamona Yona. Adieyi diabwila Yona vava katina kiyekwa kavewa kwa Yave?
Yave Walonga Ngunza Andi Wakolama
10, 11. (a) Nkia vuvu kakala kiau Yona ekolo nzaza yasisanga ekumu? (b) Mu nkia vonza yakala e nzaza ye ansau bakala mo?
10 Tulenda yindula vava Yona kakota muna nzaza yayina yampwena mu vanga nkangalu wandá. Yona watalanga ansau ye mbut’a nzaza ekolo bakubamanga mu yantika o nkangalu. Ekolo e nzaza yasisanga ekumu malembe-malembe, Yona nanga wayindula vo ovevokele muna salu kiamwesanga o wonga. Vana vau mambu masoba.
11 Tembwa kiangolo kiayantika, mavuku mampwena manikunanga e nzaza nze má kiakete. Kolo kwa kiavioka kimana e nzaza yayina ya mabaya ya moneka vo má kiakete vana kati kwa mavuku mampwena? Nga muna kolo kiakina Yona wateka zaya mana kasoneka kuna kwalanda vo: “O Yave otwikidi tembwa kiangolo muna mbu”? Ka tuzeye ko. Kansi, Yona wamona ansau bakazanga mu lomba lusadisu kwa nzambi zau ye wazaya wo vo ke mosi ko muna nzambi zazi wadi kubasadisa. (Fuka 19:4) Yona wasoneka vo: ‘Mukedi lunga luangolo, e nzaza se idimuka.’ (Yona 1:4) Aweyi Yona kadi lombela lusadisu lwa Nzambi ona katinanga?
12. (a) Ekuma ka tufwete fundisila Yona ko wau kaleka muna kolo kia tembwa kiangolo? (Tala mvovo vana yanda lukaya.) (b) Yave aweyi kasengomwena ndiona watwasa e mpasi?
12 Vava kamona vo ke lenda vana lusadisu ko, Yona wakulumuka muna ngudi a nzaza yo lavalala. Vana vau wayenda kuna wosola kia tulu.b O mbut’a nzaza, omwene Yona wakala kuna tulu unsikamese, umvovese vo kasamba kwa nzambi andi nze una akaka bavanganga. Wau vo ansau bakala ye ziku vo kiakina ke kiakala mpasi tembwa ko, bata e nkas’a mienze mu zaya kana nani watwasa e mpasi zazina. Ka lukatikisu ko vo Yona wazakama yo wonga ekolo mosi mosi muna yau ke batatamenanga nkas’a mienze ko. Vana vau e ludi kiasengomoka. Yave wasengomona ndiona watwasa e mpasi muna yambula vo e nkas’a mienze yatatamena Yona.—Tanga Yona 1:5-7.
13. (a) Yona adieyi kavovesa ansau? (b) Adieyi kalomba vo bavanga? Ekuma?
13 Yona wazayisa mawonso kwa ansau. Wavova vo selo kia Yave wa Nzambi a mpungu-ngolo kakala. I Nzambi ona katinanga o Yona yo tianguna. Ekiaki i kuma mioyo miau miakadila mu vonza. Ansau bazakama kikilu mu kuma kia dina Yona kavova. Yona wabakula vo wonga kikilu bakala wau. Banyuvula dina bafwete kumvanga mu vukisa e nzaza yo wantu awonso bakala mo. Adieyi Yona kavova? Nanga wazakama yo yindula una kadi fwila muna mbu wauna wazala ye mavuku. Kansi, aweyi kadi yambulwila wantu awaya awonso bafwa, wau kazaya vo olenda kubavuluza? Muna kuma kiaki, Yona wavova vo: “Numbonga, nwantuba muna mbu; i ndembamena ukunulembamen’o mbu: kadi nzeye wo vo muna kuma kiame o lunga lualu luangolo lunuluakidi.”—Yona 1:12.
14, 15. (a) Aweyi tulenda tanginina lukwikilu lwa Yona? (b) Ansau aweyi babadikila dina Yona kabalomba?
14 Nga tulenda vova vo e mvovo miami mia uzowa? Nanga Yave wayangalala kikilu mu kuma kia unkabu wa Yona ye nzol’amvevo kasonga muna ntangwa yayina yampasi. Tulenda mona lukwikilu lwasikila kakala lwau Yona. O unu, tulenda tanginina lukwikilu lwa Yona muna sianga e nsatu z’akaka vana fulu kiantete ke mu zeto ko. (Yoa. 13:34, 35) Vava tumonanga muntu ovavanga lusadisu lwa nitu, lwa mwanda yovo lufiaulwisu, nga tuvanganga mana tulenda muna kunsadisa? Tuyangidikanga kikilu Yave vava tuvanganga wo.
15 Ansau mpe nanga bakendalala mu kuma kia dina Yona kabavovesa, kadi kuna lubantiku, ke bazola vanga dina Yona kalomba ko. Bavanga mawonso balenda muna vukisa mioyo miawonso kansi ke balenda ko. E tembwa kiawokelanga kaka. I bosi, bamona vo bafwete tuba Yona muna mbu. Badodokela Yave wa Nzambi a Yona kabafwila e nkenda, i ntuba batuba Yona muna mbu.—Yona 1:13-15.
Yona walomba kwa ansau bantuba muna mbu
Yona Wafwilwa Nkenda yo Vuluzwa
16, 17. Yika dina diabwila Yona vava katubwa muna mbu. (Tala mpe fwaniswa.)
16 Yona wabwa muna mavuku ma kalunga. Nanga wateza nwana kimana kalembi dimuka muna maza, wamona una nzaza yayantikila vavuka mu nzaki zawonso. Kansi, mavuku mangolo mayantika kundimuna muna maza yo dimbula e vuvu kiandi kiawonso.
17 Kuna kwalanda, Yona wayika una kamona muna kolo kiakina. Wayindula m’aka mambu mu kuma kia zingu kiandi. Wakendalala vava kayindula vo kesinga mona diaka tempelo a Yave ko kuna Yerusaleme. Yona wamona una kadimukinanga muna kalunga yakuna masina ma miongo, kuna kazingilwa kwa ngodia za mbu. Kuna kwa Yona ediadi diakala nze wulu yovo ziami kiandi.—Tanga Yona 2:2-6.
18, 19. Nkia diambu diabwila Yona vava kakala vana sina dia mbu? Nkia mpila mbizi yamina Yona ye nani wasadila e mbizi yayi? (Tala mvovo vana yanda lukaya.)
18 Yindula diambu diabwa. Má kiamoyo kia ndombe kiafinamanga vana vakala Yona. Owau kilweke vana kena. Nua wampwena uziukidi yo mina Yona.
O Yave “okubikidi mbizi ampwen’a maza yamina Yona”
19 Eyayi yakala nze mfoko a zingu kia Yona. Kansi, Yona wabakula esivi diadi diampwena. Moyo kakala. Kalwala ko, kadiwa ko ngatu yambula fulumuna. Kana una vo va fulu kina nze ziami kakala, kafwa ko. Ke kolo ko, Yona wayantika zakama yo wonga. Ka lukatikisu ko, Yave wa Nzambi andi ‘wakubika mbizi ampwen’a maza yamina Yona.’c—Yona 1:17.
20. Adieyi tulenda longoka muna sambu kia Yona ekolo kakala muna vumu kia mbizi ampwena?
20 E ntangwa yaviokanga. Ekolo kakala muna tombe kiakina kiasina, Yona wakala ye ntangwa ya yindula yo samba kwa Yave wa Nzambi. Tulenda longoka mayingi muna sambu kia Yona kiasonama muna kapu kiazole kia nkand’a Yona. Muna sambu kiaki, nkumbu miayingi kayika e mvovo mia Nkunga, ediadi disongele vo Yona zayi wayingi kakala wau wa Nkand’a Nzambi. Kisonganga mpe fu kiamfunu kakala kiau kia vutula matondo. Yona wafokola e sambu kiandi mu mvovo emi: “Vo i mono ikukelel’e kimenga ye nding’a matondo; edi yasil’o nsilu nlunganisa dio. O luvuluzu kwa Yave lutuka.”—Yona 2:9.
21. Nkia diambu kalongoka Yona mu kuma kia luvuluzu? Nkia diambu diamfunu dikutusungamesanga?
21 Yona walongoka vo Yave olenda vuluza konso selo kiandi, kana nkutu nkia ola ye fulu kalenda wanuka. Kana nkutu muna “vumu kia mbizi,” Yave wasolola yo vuluza selo kiandi ona wakala mu mpasi. (Yona 1:17) Yave kaka wafwana vuluza muntu ona wakala fuku tatu ye mini tatu muna vumu kia mbizi ampwena. O unu, diamfunu twasungamenanga vo Yave i “Nzambi ona wina yo mwel’aku vana koko.” (Dan. 5:23, ML) Yandi i tuku dia mioyo ye fulumwinu kieto. Nga tuvutulanga matondo muna diambu diadi? Wau vo Yave i Mvangi eto, tufwete kumvutulanga matondo muna kunlemvokelanga.
22, 23. (a) Yona aweyi katontelwa? (b) Adieyi tulenda longoka mu kuma kia Yona vava tuvanganga vilwa?
22 Adieyi tuvova mu kuma kia Yona? Nga walongoka vutula matondo muna lemvokela Yave? Elo, wavanga wo kikilu. Vava kalungisa lumbu tatu ye fuku tatu, e mbizi yayina ‘yaluka Yona kun’eseke.’ (Yona 2:10) Yindula e diambu edi: Yona kavava nkutu siensia ko mu lwaka kun’ekumu! Dialudi vo kana nkutu nkia fulu kakala, wadi solola e nzila mu vutuka. Kansi vana vau e kwikizi kiandi kiatontwa mu zaya kana vo ovutula kikilu matondo. Muna Yona 3:1, 2 tutanganga vo: “E diambu dia Yave dizidi e ngiz’ezole kwa Yona, oku vo, telama, wenda kuna Nineve, e mbanz’ampwena, wenda bokel’o mboko una ivovese.” Adieyi kadi vanga Yona?
23 Yona katina ko. Muna kuma kiandi tutanga vo: “O Yona otelamene, wele kuna Nineve, mun’owu wa diambu dia Yave.” (Yona 3:3) Elo, Yona walemvoka. Kieleka, Yona walongoka muna vilwa wandi. Oyeto mpe tufwete tanginina lukwikilu lwa Yona. Yeto awonso tu asumuki tuvanganga vilwa. (Roma 3:23) Nga tuvutukanga manima yovo tulongokanga muna vilwa weto yo vanga dina Nzambi kevavanga oku kwa yeto?
24, 25. (a) Yona nkia nsendo katambula ekolo kakala moyo? (b) Nkia nsendo ketambula Yona kuna sentu?
24 Nga Yave wasenda Yona mu kuma kia lemvo wandi. Elo. Nanga umosi muna nsendo katambula i zaya vo ansau ana bantuba muna mbu bavuluka. E tembwa kiakuluka mu kuma kia nzol’amvevo kasonga Yona muna yambula vo katubwa muna mbu. Ansau ‘bayantika vumina kikilu Yave’ yo kunkelela e kimenga, vana fulu kia kelela kio nzambi zau zaluvunu.—Yona 1:15, 16.
25 E nsendo wakaka una usundidi ku ntwala wakala. Yesu watezanesa ekolo kina Yona kakala muna vumu kia mbizi ye kolo kina yandi kibeni kadi kala muna ziami. (Tanga Matai 12:38-40.) Yindula e kiese kemona Yona mu zaya e nsambu zazi vava kefuluka yo zingila va ntoto yakwele mvu! (Yoa. 5:28, 29) Yave ozolele mpe kusambula. Nze Yona, nga olongoka muna vilwa waku yo songa nzol’amvevo yo lemvo?
a Diasivi kikilu mu zaya vo Yona mwisi Ngalili kakala, kadi vava bayika Yesu, Afarisi bavova kuna lulendo lwawonso vo: “Nd’asati, watala vo muna Ngalili ke mutuka ngunza ko.” (Yoa. 7:52) Asekodi kumosi y’afimpi a mambu bevovanga vo Afarisi ngunza zawonso bayika vava bavova vo ke mu vaika ngunza ko muna Ngalili. Avo i wau, o wantu awaya ke baveza kaka lusansu ko kansi baveza mpe ungunza.—Yes. 9:1, 2.
b E nsekola ya Septuaginta isonganga vo Yona watang’e ngozi muna songa vo ku wosola kia tulu kakala. Muna kuma kiaki, vana fulu kiavova vo Yona katokanenanga mpasi z’akw’andi ko, tufwete sungamena vo ezak’e ntangwa o muntu okalanga mu lukendalalu, tulu twayingi kekalanga twau. Muna ntangwa Yesu kakala mu mpasi kuna Ngetesemane, Yakobo, Yoane yo Petelo baleka mu kuma kia “ntantu.”—Luka 22:45.
c O mvovo wa Kiyebere “mbizi,” wasekolwa muna Kingerekia vo “mbizi anene a maza.” Kana una vo ka tulendi vova ye ziku kiawonso ko kana nkia mpil’a mbizi yakala, kuna Mediterrâneo kuvwidi mbizi zampwena zilenda mina muntu amvimba. Muna fulu yakaka mpe muvwidi mbizi zampwena, ezaka zina yo lá kwa meta 15.