Eteni ya liboso—Bingɛngiseli ya pole—Ya Minene mpe ya mike
“Njela na bayɛngɛbɛni ejali lokola pole oyo ekongɛnga lisusu mpe lisusu kino na mokɔlɔ na malamu koleka.”—MASESE 4:18.
1. Mpo na nini solo emonisamaki mokemoke?
KOMONISAMA ya makambo ya solo ya elimo oyo ezali kosalema moke moke na nzela ya bingɛngiseli ya pole, na boyokani na Masese 4:18, ezali elembo ya mayele ya Nzambe. Na lisoló oyo euti koleka, tomonaki lolenge nini mokapo oyo mokokanaki na eleko ya bantoma. Soki ebele na makambo ya solo oyo mazwami kati na Biblia mayebisamaki nyonso na mbala moko, mbɛlɛ elingaki kobebisa miso mpe kobulunganisa—lolenge moko na likambo oyo emonanaka soki outi na libulu ya molili mpo na kobima na esika pole ya moi ezali kongala makasi. Lisusu, solo oyo emonisami mokemoke eyeisaka ntango nyonso kondima ya baklisto makasi. Engɛngisaka ntango nyonso nzela oyo basengeli kotambola mpe ekopelisaka elikya na bango ntango nyonso.
“Moombo na sembo mpe na mayele”
2. Yesu amonisaki ete akosalela nani mpo na komema pole ya elimo epai na bayekoli na ye, mpe banani nde bazali esaleli yango?
2 Na eleko ya bantoma, Yesu Klisto amonaki malamu kosalela mwango oyo eleki nguya ya bato mpo na kopesa bingɛngiseli ya liboso epai na bayekoli na ye. Tozali na bandakisa mibale ya likambo yango: Pantekote na mobu 33 T.B. mpe kobongwana ya Korneye na mobu 36 T.B. Na nsima, Klisto amonaki malamu ete asalela bato, lokola asakolaki yango ete: “Nani ajali moombo na sembo mpe na mayɛlɛ oyo nkolo na ye atiki ye likolo na [basáli kati na ndako, NW] na ye ete apɛsa bango bilei na elaka na yango? Esɛngo na moombo yango oyo nkolo na ye akomɔna ye kosalaka boye wana ekoya ye. Najali koloba na bino sɔlɔ ete, akotya ye likolo na bilɔkɔ yɔnsɔ bijui ye.” (Matai 24:45-47) Moombo yango akokaki te kozala bobele moto moko, mpamba te asengelaki kopesa bilei ya elimo kobanda na ntango oyo lisangá ya boklisto ebandaki, na Pantekote, kino na ntango Nkolo, Yesu Klisto, asengelaki koya kotala. Makambo mamonisi ete kelasi ya moombo na sembo mpe na mayele esangisi baklisto nyonso bapakolami lokola etuluku awa na mabelé na bileko nyonso.
3. Banani bazalaki kati na basangani ya liboso ya kelasi ya moombo na sembo mpe na mayele?
3 Banani bazalaki kati na basangani ya liboso ya kelasi ya moombo ya sembo mpe ya mayele? Moko na bango ezalaki bongo ntoma Petelo, oyo alandaki etinda oyo ya Yesu, ete: “Leisa bampate na ngai.” (Yoane 21:17) Basangani mosusu ya liboso ya kelasi ya moombo bazalaki: Matai, ye oyo akomaki Evanzile oyo ebéngami na nkombo na ye, mpe Paulo, Yakobo mpe Yuda, baoyo bakomaki nkómá epemami. Ntoma Yoane, oyo akomaki mokanda ya Emoniseli, Evanzile na ye, mpe nkómá na ye, azalaki mpe moko na basangani ya kelasi ya moombo ya sembo mpe ya mayele. Mibali yango bakomaki na boyokani na etindá ya Yesu.
4. Banani bazali “basáli kati na ndako”?
4 Soki etuluku mobimba ya bapakolami, kozanga kotalela esika oyo bango nyonso bafandi awa na mabelé, bazali basangani ya kelasi ya moombo, banani nde bazali “basáli kati na ndako”? Ezali bobele bapakolami wana kasi batalelami na lolenge mosusu—moko na moko kati na bango. Ee, na kotalela moto mokomoko, basengelaki kozala kati na kelasi ya “moombo” to ya “basáli kati na ndako,” na kotalela soki bazalaki kopesa bilei ya elimo to kolia bilei yango. Na ndakisa: Lokola yango ekomami kati na 2 Petelo 3:15, 16, ntoma Petelo alobeli nkómá ya Paulo. Wana azalaki kotánga yango, Petelo asengelaki kotalelama lokola mosáli oyo azali kolia bilei ya elimo oyo Paulo apesi, lokola momonisi ya kelasi ya moombo na sembo mpe na mayele.
5. (a) Nini ekómelaki moombo na boumeli ya bikeke oyo elandaki nsima ya liwa ya bantoma? (b) Makambo nini mabimaki na eteni ya mibale ya ekeke ya 19?
5 Mpo na yango, búku Le Royaume millénaire de Dieu s’est approché elobaki ete: “Mpo na oyo etali lolenge oyo kelasi ya ‘moombo na sembo mpe na mayele’ ezalaki mpe esalaki na boumeli ya bikeke na nsima ya liwa ya bantoma ya Nkolo Yesu Klisto, toyebi yango na bosikisiki te. Emonani polele ete na kelasi ya ‘moombo’ ya eleko moko ezalaki koleisa oyo ya eleko oyo ezalaki kolanda na nsima. (2 Timoté 2:2) Kasi na nsima ya katikati ya ekeke ya zomi na libwa ezalaki na bato ya kobanga Nzambe baoyo bazalaki kolinga bilei ya elimo oyo ezwami kati na Biblia Mosantu mpe oyo bazalaki kosepela kolia yango . . . bituluku ya boyekoli Biblia . . . bisalemaki mpe bizalaki kokóla kati na boyebi ya mateya ya moboko matali solo ya Makomami ya bulɛɛ. Baoyo bazalaki sembo mpe bazalaki koluka litomba ya moimi te bazalaki na mposa makasi ya kopesa bilei wana ya elimo mpe ya ntina mingi epai na basusu. Bazalaki na elimo ya sembo ya ‘moombo’ oyo aponamaki mpo na kopesa ‘bilei ya elimo na ntango na yango’ mpo na kokokisa mposa ya ‘basáli kati na ndako.’ Bazalaki na ‘mayele’ na kososoláká ete wana ezalaki ntango oyo ebongi mpe nini ezalaki myango mileki malamu mpo na kopesa bilei. Basalaki milende mpo na kopesa bilei yango.”—Nkásá 344 kino 345.a
Bingɛngiseli ya liboso ya solo na mikolo na biso
6. Makombo nini mamonani polele mpo na komonisama ya solo mokemoke?
6 Likambo moko ezali mpenza kobenda likebi, na kotalela baoyo Yehova asalelaki mpo na koyeisa bokóli wana ya pole ya elimo mokemoke, ezali oyo ete: bamikumisaki te. Ezaleli ya C. T. Russell, prezidá wa yambo ya la Société Watch Tower, ezalaki oyo ete Nkolo asepelaki kosalela mwa makoki moke oyo bazalaki na yango. Na kotalela bankombo oyo bayini na bango bazalaki kosalela, ndeko Russell ayebisaki ete ezalaki na moto ata moko te oyo abéngamaki “Russelliste” mpe eloko oyo babéngi “Russellisme” ezalaki soko moke te. Lokumu nyonso epesamaki na Nzambe.
7. Elembeteli nini ndeko Russell mpe basálani elongo na ye bamonisaki ete bazalaki basangani ya moombo na sembo mpe na mayele?
7 Na kotalela engebene oyo emonanaki, ntembe ezali soko moke te ete elimo santu ya Yehova ezalaki kokamba milende ya ndeko Russell mpe baoyo bazalaki kosala na ye elongo. Bamonisaki elembeteli ete bazalaki kati na moombo na sembo mpe na mayele. Atako bakonzi mingi ya mangomba ya eleko wana bazalaki koloba ete bazalaki kondimela Biblia lokola Liloba lipemami ya Nzambe mpe ete Yesu azali Mwana ya Nzambe, kasi bandimaki mateya ya lokuta oyo eutaki na Babilone, lokola Bosato, kozanga kokufa ya molimo, mpe minyoko ya seko. Engebene elaká ya Yesu, ezalaki mpenza mpo na elimo santu nde milende ya komikitisa ya Russell mpe ya baninga na ye esalaki ete solo engɛnga mingi koleka liboso. (Yoane 16:13) Bayekoli ya Biblia bapakolami wana bamonisaki mpenza ete bazalaki basangani ya kelasi ya moombo na sembo mpe na mayele oyo mokumba na yango ezali ya kopesa bilei ya elimo mpo na basáli ya Nkolo. Milende na bango mizalaki lisungi monene mpo na oyo etali koyanganisama ya bapakolami.
8. Makambo nini ya moboko Bayekoli ya Biblia basosolaki na ntina na Yehova, Biblia, Yesu Klisto mpe elimo santu?
8 Ezali likambo ya kobenda likebi, na komona lolenge oyo Yehova, na nzela ya elimo santu, andimaki Bayekoli ya Biblia wana ya liboso na kopesáká bango bingɛngiseli mingi ya pole. Ya liboso, bamonisaki na molende nyonso ete Mozalisi azali mpe ete azali na nkombo Yehova, oyo ekeseni na nkombo nyonso mosusu. (Nzembo 83:18; Baloma 1:20) Basosolaki ete Yehova azali na bizaleli minei ya minene—nguya, boyengebene, mayele, mpe bolingo. (Genese 17:1; Deteronome 32:4; Baloma 11:33; 1 Yoane 4:8) Baklisto bapakolami wana bamonisaki polele ete Biblia ezali Liloba lipemami na Nzambe mpe ezali solo. (Yoane 17:17; 2 Timoté 3:16, 17) Lisusu, bandimaki ete Mwana ya Nzambe, Yesu Klisto, azalisamaki mpe apesaki bomoi na ye lokola mbeka mpo na mokili mobimba. (Matai 20:28; Bakolose 1:15) Elimo santu, ezali soko moke te moto ya misato kati na Bosato, basosolaki ete ezali nguya ya Nzambe oyo ekosalaka mosala.—Misala 2:17.
9. (a) Makambo nini ya solo Bayekoli ya Biblia basosolaki na ntina na moto mpe bilikya oyo bimonisami kati na Biblia? (b) Makambo nini mosusu ya solo basaleli ya Yehova bazali kososola polele?
9 Bayekoli ya Biblia bamonaki polele ete moto azali te na molimo oyo ezangi kokufa kasi azali nde molimo oyo ekokufaka. Basosolaki ete “lifuti oyo lisumu efutaka ezali liwa,” kasi te minyoko ya seko, lifelo ya mɔ́tɔ ezali te. (Baloma 5:12; 6:23, NW; Genese 2:7; Ezekiele 18:4) Lisusu, bamonaki polele ete liteya ya évolution euti na makomami te mpe ezali na bilembeteli ya solosolo te. (Genese, mokapo 1 mpe mokapo 2) Basosolaki mpe ete Biblia ezali komonisa bilikya mibale—oyo ya bomoi na likoló mpo na bapakolami 144 000 baoyo balandaka matambé ya Klisto mpe ya bomoi na mabelé oyo ekobongwana Paladiso mpo na “ebele monene” ya “bampate mosusu” oyo motuya na bango ekoki kotángama te. (Emoniseli 7:9; 14:1; Yoane 10:16) Bayekoli ya Biblia wana ya liboso bayebaki ete mabelé ezali mpo na libela mpe ekozikisama te, lokola mangomba mingi ezali koteya yango. (Mosakoli 1:4; Luka 23:43) Bayekolaki mpe ete bozongi ya Klisto esengelaki kozala ya kozanga komonana mpe na nsima asengelaki kosambisa mabota mpe kotya paladiso na mabelé.—Misala 10:42; Baloma 8:19-21; 1 Petelo 3:18.
10. Solo nini Bayekoli ya Biblia bayekoli na ntina na batisimo, bokabwani kati na bakonzi ya mangomba mpe basangani mosusu, mpe Ekaniseli ya liwa ya Klisto?
10 Bayekoli ya Biblia bayaki koyeba ete engebene Makomami batisimo elimboli te komwangisa mwa matangá ya mai epai na bana mike kasi esengeli kosalema na boyokani na etindá ya Yesu oyo ezwami na Matai 28:19, 20, ezali bongo kozindisa bandimi kati na mai, baoyo basilaki koteyama. Bayaki komona ete kokabola bakonzi ya mangomba mpe basangani mosusu ezali na moboko te kati na Makomami. (Matai 23:8-10) Nzokande, baklisto nyonso basengeli kozala basakoli ya nsango malamu. (Misala 1:8) Bayekoli ya Biblia bayebaki malamu ete Ekaniseli ya Nkolo esengelaki kosalema bobele mbala moko na mbula, na 14 Nisan. Lisusu, bamonaki ete Pasika ezali elambo ya bapakano. Mpe, bapakolami wana bazalaki na elikya makasi ete Nzambe azalaki kosimba mosala na bango, yango wana bazalaki te kokongola makabo. (Matai 10:8) Uta na ebandeli mpenza, basosolaki ete baklisto basengeli kotosa mitinda ya Biblia, kati na yango mpe kolóna mbuma ya elimo santu ya Nzambe.—Bagalatia 5:22, 23.
Bokóli ya bingɛngiseli ya pole
11. Pole nini emwangisamaki likoló na mokumba ya moklisto mpe likoló na lisese ya bampate mpe bantaba?
11 Mingimingi, uta 1919, basaleli ya Yehova bapambolami na bingɛngiseli ya pole oyo ezali sé kobakisama. Oyo nde kongɛnga ya pole makasi engɛngaki na liyangani oyo esalemaki na Cedar Point wana J. F. Rutherford, prezidá ya mibale ya la Société Watch Tower alobelaki makasi ete mokumba ya liboso ya basaleli ya Nzambe ezali bongo ‘Kosakola, kosakola, kosakola, Mokonzi mpe Bokonzi na ye’! Bobele na mbula oyo elandaki, pole makasi emwangisamaki likoló na lisese ya bampate mpe bantaba. Esosolamaki ete esakweli wana esengelaki kokokisama na mokolo ya Nkolo, eleko oyo tozali, kasi te na boumeli ya Mbula Nkótó, lokola eteyamaki liboso. Na boumeli ya mbula nkóto, bandeko ya Klisto bakobɛla te mpe bakotyama na boloko te. Lisusu, na nsuka ya mbula nkóto, Yehova nde akosambisa, kasi Yesu Klisto te.—Matai 25:31-46.
12. Engɛngiseli nini ya pole emonisamaki na ntina na Armagedon?
12 Na 1926 engɛngiseli mosusu ya pole makasi emonisaki ete etumba ya Armagedon ezali te mbongwana ya makambo ya bato, lokola Bayekoli ya Biblia bazalaki koteya yango liboso. Kasi, ekozala nde etumba oyo kati na yango Yehova akomonisa nguya na ye polele na boye ete bato banso bakondimisama solo ete ye azali Nzambe.—Emoniseli 16:14-16; 19:17-21.
Eyenga ya Mbotámá—Elambo ya bapakano
13. (a) Pole nini emwangisamaki likoló na kokumisama ya Eyenga ya Mbotamá? (b) Mpo na nini batikaki kokumisa mokolo ya kobotama? (Lobelá maloba na nsé ya lokosa.)
13 Mwa moke na nsima, engɛngiseli moko ya pole epusaki Bayekoli ya Biblia na kotika kokumisa Eyenga ya Mbotámá. Liboso, Bayekoli ya Biblia kati na mokili mobimba bazalaki kokumisa Eyenga ya Mbotama, mpe na biro monene na Brooklyn, bazalaki kosala elambo monene mpo na yango. Kasi, na nsima bayaki kososola ete kokumisa mokolo mwa 25 Desɛ́mbɛ ezalaki mpenza momeseno ya bapakano mpe boklisto ya lipɛngwi nde eponaki yango mpo na kobenda bapakano ete babongwana nokinoki. Lisusu, emonanaki ete Yesu akokaki te kobotama na eleko ya mpiɔ, mpamba te na ntango abotamaki babateli na mpate bazalaki koleisa bampate kati na bilanga—bakokaki kosala yango te na butu, pene na nsuka ya sanza ya Dɛsɛ́mbɛ. (Luka 2:8) Nzokande, Makomi mamonisi ete Yesu abotamaki pene na 1 Ɔkɔtɔ́bɛ. Bayekoli ya Biblia basosolaki mpe ete baoyo babéngamaki bato ya mayele oyo bayaki kotala Yesu bambula mibale nsima ya kobotama na ye bazalaki bapakano banganga-minzoto.b
Nkombo ya sika
14. Mpo na nini nkombo Bayekoli ya Biblia ekokanaki na bosikisiki te mpo na basaleli ya Yehova?
14 Na 1931 engɛngiseli ya pole ya solo emonisaki epai ya bayekoli wana ya Biblia nkombo ebongi na bango mpenza oyo euti na Makomami. Basaleli ya Yehova basilaki kososola ete bakokaki te kondima bankombo oyo basusu babambaki bango, lokola ba Russellistes, ba Auroristes du Millénium, ba “anti-infernalistes.”c Kasi bakómaki mpe komona ete nkombo oyo bango moko bakamataki—Bayekoli ya Biblia na mikili ndenge na ndenge—ekokaki na bango na bosikisiki mpenza te. Bazalaki bobele te bayekoli ya Biblia. Lisusu, ezalaki mpe na bato mingi mosusu oyo bazalaki bayekoli ya Biblia nzokande bazalaki na boyokani te elongo na Bayekoli ya Biblia.
15. Nkombo nini Bayekoli ya Biblia bakamataki na 1931, mpo na nini yango ebongi?
15 Lolenge nini Bayekoli ya Biblia bazwaki nkombo ya sika? Na boumeli ya bambula mingi Linɔ́ngi ya Mosɛnzɛli ezalaki kobenda likebi makasi likoló na nkombo ya Yehova. Na yango, ebongaki mpenza ete Bayekoli ya Biblia bándima nkombo oyo ezwami na Yisaya 43:10: “[Yehova] alobi ete, Bino bojali batatoli na ngai, mpe moombo na ngai, oyo nasili kopɔna yɔ, ete boyeba mpe bondima ngai mpe bosɔsɔla ete ngai najali ye. Liboso na ngai Njambe mosusu asalamaki tɛ, mpe mosusu akojala nsima na ngai tɛ.”
Kolóngisama mpe “Ebele Monene”
16. Mpo na nini bisakweli na ntina na kozongisama ekokisamaki te na bozongi ya Bayuda na mosuni na Palestine, kasi ezali kokokana epai na banani?
16 Kati na volimi ya mibale ya búku Justification (Kolóngisama), oyo ebimisamaki na la Société Watch Tower Society na 1932, engɛngiseli moko ya pole emonisaki ete bisakweli ya kozongisama oyo Yisaya, Yilimia, Ezekiele mpe basakoli mosusu bakomaki ekokanaki te epai na Bayuda ya mosuni (lokola ekanisamaki liboso), baoyo bazalaki kozonga na Palestine, baoyo bazalaki na mikano mizangi kondima mpe mikano ya politiki. Nzokande, bisakweli wana ya kozongisama, oyo ekokanaki na moke epai na Bayuda na ntango bazongaki nsima na kobima na boombo na Babilone na 537 L.T.B., ekokanaki na bonene na yango na ntango Yisraele ya elimo esikolamaki mpe ezongisamaki kobanda na 1919 mpe na bozwi mingi oyo emonanaki na nsima kati na paladiso ya elimo oyo basaleli ya solo ya Yehova bazali kati na yango lelo oyo.
17, 18. (a) Na nsima, na nzela ya engɛngiseli moko ya pole, nini emonisamaki ete ezali mokano moleki monene ya Yehova? (b) Na ntina etali Emoniseli 7:9-17 engɛngiseli nini ya pole emonanaki na 1935?
17 Na nsima, bingɛngiseli ya pole emonisaki ete mokano monene ya Yehova mozalaki te lobiko ya bato, kasi kolóngisama ya boyangeli na ye. Emonanaki ete motó ya likambo lileki monene ya Biblia ezalaki bongo lisiko te kasi Bokonzi, mpamba te yango nde ekolóngisa boyangeli ya Yehova. Oyo ezalaki solo engɛngiseli ya pole! Baklisto ya sembo batikaki komibanzabanza bobele mpo na kokende na bango na likoló.
18 Na 1935, engɛngiseli moko ya solo emonisaki ete ebele monene oyo elobelami na Emoniseli 7:9-17 ezalaki te kelasi ya mibale ya bato bakokende na likoló. Ekanisamaki ete baoyo balobelami na mikapo wana ezalaki bongo bapakolami mosusu oyo bazalaki mpenzampeza sembo te, yango wana batelemaki liboso ya kiti ya bokonzi na esika ete báfanda na kiti ya bokonzi mpo na koyangela lokola bakonzi mpe banganga elongo na Yesu Klisto. Kasi moto moko te akoki kozala sembo bobele ndambo. Moto akoki kozala bobele sembo to sembo te. Na yango, emonanaki ete esakweli wana etalelaki ebele monene ya bato oyo motuya na bango eyebani te, baoyo bauti na mabota nyonso mpe bazali sikawa koyanganisama mpe bazali na elikya ya kozala na bomoi awa na mabelé. Bazali “bampate” oyo balobelami na Matai 25:31-46 mpe “bampate mosusu” oyo balobelami na Yoane 10:16.
Ekulusu—Ezali elembo ya boklisto te
19, 20. Mpo na nini ekulusu ekoki te kozala elembo ya bokliksto?
19 Na boumeli ya bambula mingi, Bayekoli ya Biblia basalelaki mingi ekulusu lokola elembo ya boklisto. Nkutu, bazalaki na elembo ya “ekulusu mpe motóle ya bokonzi.” Engebene libongoli ya King James, Yesu asɛngaki bayekoli na ye ete bakamata “ekulusu” na bango, mpe bato mingi bayaki kondima ete abomamaki likoló na ekulusu. (Matai 16:24; 27:32) Na boumeli ya bambula mingi elembo yango ezalaki mpe kobima na ezipeli ya zulunalo Linɔ́ngi ya Mosɛnzɛli (na Lingelesi).
20 Mokanda Richesses, oyo la Société abimisaki na 1936, emonisaki polele ete Yesu abomamaki likoló na ekulusu te, kasi likoló na nzeté moko semba. Engebene nganga mayele moko, liloba ya Greke (stau·rosʹ) oyo ebongolami “ekulusu” na libongoli ya King James, “emonisi, liboso mpenza, nzete moko semba [esengeli] kokesenisama na ekulusu ya mangomba, oyo esalemi na banzete mibale . . . Yango eutaki na mokili ya kala ya Bakaladi, mpe esalelamaki lokola elembo ya nzambe Tammuz.” Na esika ete esambelama, eloko oyo Yesu abakisamaki likoló na yango esengeli kotalelama na mpii nyonso.
21. Nini ekolobelama na lisoló lilandi?
21 Ezali na bandakisa mosusu ya bingɛngiseli minene mpe ya oyo ekoki kotalelama na oyo ya moke. Mpo na kososola yango, talá lisoló lilandi.
[Maloba na nse ya lokasa]
a Ebimisami na Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
b Na nsima, emonanaki ete soki mokolo ya kobotama oyo eleki ntina esengelaki kokumisama te, tosengeli te kokumisa mikolo nyonso mosusu ya kobotama. Lisusu, ezala Bayisraele, to mpe baklisto ya liboso bazalaki kokumisa te mokolo ya kobotama. Biblia elobeli bobele bokundoli mibale na ntina etali mokolo ya kobotama, oyo Falao mpe Elode Antipa basalaki. Mokomoko na yango ezwaki lokumu mabe mpo ete na boumeli na yango bato babomamaki. Batatoli ya Yehova bakumisaka te mokolo ya kobotama mpamba te milulu yango euti na bapakano mpe etombolaka moto oyo azali kokumisa mokolo na ye ya kobotama.—Genese 40:20-22; Malako 6:21-28.
c Wana ezalaki libunga oyo mangomba mingi ya boklisto ya nkombo mpamba basalaki. Babambaki nkombo oyo ete Luthérien epai na balandi ya Martin Luther, oyo na nsima bandimaki nkombo yango. Bobele bongo, ba Baptistes bandimaki nkombo oyo bato mosusu babambaki bango mpamba te bazalaki koteya batisimo ya kozindisa na mai. Lolenge moko mpe, ba Methodistes bandimaki nkombo oyo bato mosusu babambaki bango. Mpo na oyo etali lolenge nini basangani ya la Société des Amis bakómaki kobéngama ba Quakers, búku The World Book Encyclopedia elobi ete: “Liloba Quaker ezalaki liboso mpo na kofinga Fox [mobandisi], oyo ayebisaki zuzi moko ya Angleterre ete ‘alɛnga liboso na Liloba ya Nkolo.’ Zuzi yango abengaki ye ‘quaker [molɛngisi].’”
Ozali komikundola?
◻ Nani azali “moombo na sembo mpe na mayele,” mpe banani bazalai “basáli kati na ndako”?
◻ Wapi mwa ndambo ya bingɛngiseli ya pole na eleko na biso?
◻ Mpo na nini nkombo ya sika, Batatoli ya Yehova ebongi?
◻ Mateya nini ya solo mamonisamaki na 1935?
[Elilingi na lokasa 17]
C. T. Russell mpe basálani elongo na ye bapalanganisaki pole ya elimo, kasi lokumu nyonso ekendeki epai na Yehova