Kitoko ya biloko oyo Yehova akelá

“Ebele ya bozwi ya mbu”

NA MPOKWA, ntango moi ezali kolala, mwa mopɛpɛ ya mbu etombolaka mai mpe etindaka mbonge na libongo. Ebele ya bato oyo bazali na mposa ya kopema mpe ya kimya basepelaka kokende na libongo mpo na koyoka lokito ya mbonge.a

Na mokili mobimba, mabongo ya ndenge wana ezali bakilomɛtrɛ na bakilomɛtrɛ na bokula ya mbu. Bisika wana oyo ekaboli mai ná mokili ezali bandelo ya mbu. Mozalisi nde abongisá yango bongo. Nzambe alobi ete ye moko nde ‘atyá zɛlɔ mpo na ndelo ya mai ya monana.’ Abakisi boye: “Ata mbonge na yango ekopumbwapumbwa, nde ekolonga te, ata ekonguluma, ekoleka wana te.”​—Yilimia 5:22; Yobo 38:8; Nzembo 33:7.

Mabelé ezali na mai mingi mpenza; ezali na planɛti mosusu te lokola yango. Ndambo na yango monene (70 %) ezipami na mai. Ntango Yehova azalaki kobongisa mabelé mpo bato báfanda wana, alobaki boye: “Tiká mai mazali na nse ya likoló eyangana na esika moko, mpe tiká ete mabelé makaoki emonana.” “Ezalaki mpe bongo.” Biblia elobi lisusu boye: “Nzambe abyangaki mabelé makaoki mokili; koyangana ya mai abyangaki [mbu]; mpe Nzambe amonaki ete ezalaki malamu.” (Genese 1:9, 10) Mai ya mbu ezali na ntina nini?

Mai ya mbu ebatelaka bomoi na ndenge mingi ya kokamwa. Na ndakisa, mai ebombaka molunge. Na bongo, mbu ezali ebombelo monene ya molunge oyo ekitisaka mwa moke malili makasi ya eleko ya mpiɔ.

Mai ebatelaka mpe bomoi na ndenge mosusu. Biloko mingi elimwaka na mai koleka na eloko mosusu nyonso oyo ezali lokola mai. Mpo bomoi ezala, esɛngaka biloko ndenge na ndenge esangana esika moko; yango wana mai ezali na ntina mingi mpo na bomoi mpamba te yango nde esalisaka na kosangisa biloko yango. Biloko mingi oyo ezali na kati ya nzoto ya bikelamu ya bomoi ezalaka na mai na kati. Buku Mbu (na Lingelesi) elobi boye: “Bikelamu nyonso ya bomoi, ata banzete mpe banyama oyo efandaka na mai te, ezalaka na mposa ya mai, mpe mai yango eutaka libosoliboso na mbu.”

Mai ya mbu esalaka mpe mosala monene ya kopɛtola mopɛpɛ. Mwa milona mikemike oyo ezalaka na mai ya mbu (plancton) ebendaka mopɛpɛ ya mabe mpe ebimisaka mopɛpɛ ya malamu oyo moto apɛmaka. Moto moko ya mayele alobaki ete “mbula na mbula, ndambo monene (70 %) ya mopɛpɛ oyo bato bapɛmaka eutaka na milona mikemike wana ya mbu.”

Mbu ezali mpe na biloko mingi oyo bakoki kosala na yango nkisi mpo na kosalisa bamaladi. Banda bankama ya bambula, basalaka nkisi na biloko ndenge na ndenge oyo bazwaka na kati ya mbisi. Banda kala, basalelaka mafuta oyo bazwaka na libale ya mbisi babengi morue. Banda mwa bambula, bazali kosala nkisi na biloko oyo bazali kozwa na mbisi mpe banyama mosusu ya mai mpo na kosalisa maladi ya mpema, mpo na koboma mikrobɛ ya makasi to mpe kosalisa maladi ya kanser.

Bato ya mayele balukaki koyeba motángo ya makambo malamu nyonso oyo mbu esalelaka bato. Atako bakoki koyeba motángo na yango te, balobi ete soki tokamati makambo misato oyo ebatelaka bomoi, mibale kati na yango esalemaka na mbu. Yango emonisi mpenza ete Nzambe asalaki mbu mpo na kobatela bomoi mpe kokokisa bamposa na yango. Yango eyokani mpenza na oyo Biblia ebengi “ebele ya bozwi ya mbu”!​—Deteronome 33:19, NW.

Yehova abongi kozwa lokumu mpo azali Mozalisi Monene mpe Mosali ya bozwi yango. Nehemia akumisaki ye na maloba oyo: “Yo ozali [Yehova], bobele yo mpenza; yo osalaki lola, . . . mai mpe biloko nyonso kati na yango, mpe yo ozali kobatela yango nyonso.”​—Nehemia 9:6.

[Maloba na nse ya lokasa]

[Etanda/Bililingi na lokasa 9]

Mai, mopɛpɛ, mpe mbonge

Ntango mopɛpɛ ezali kobɛta likoló ya mbu, etindaka mbonge minene oyo ekendaka kobɛta na lokito makasi mabanga oyo ezali na bokula ya mbu, lokola oyo tozali komona na fɔtɔ oyo, na etúká ya Californie, na États-Unis. Mbonge ya mbu ezalaka ntango nyonso likambo ya kokamwa, mpe emonisaka nguya monene na yango. Emonisaka mpe nguya monene ya Mozalisi. Yehova nde ye oyo “akotambolaka likoló ya mbonge ya mai.” “Abangisi mai na nguya na ye, na bososoli na ye abɛti Laaba.” (Yobo 9:8; 26:12) Ya solo, ‘Yehova na lola aleki na nguya makɛlɛlɛ ya mai mingi, ɛɛ, aleki mbonge ya mai-ya-monana. Yehova oyo na likoló azali na nguya.’​—Nzembo 93:4.

Mayemi likoló ya zɛlɔ

Ntango mosusu, mayemi kitoko esalemaka likoló ya zɛlɔ oyo ezali na mabongo ya mbu, lokola na bangomba ya zɛlɔ oyo tozali komona awa na fɔtɔ, na bokula ya Namibie, na sudi ya Afrika. Ezali mopɛpɛ nde esalaka mayemi yango. Na bisika mosusu, zɛlɔ esalaka mabondo ya mikemike, nzokande, na bisika mosusu esalaka bangomba oyo ekoki kokóma na bosanda ya mɛtrɛ 400. Ebele ya zɛlɔ wana ezali kosalisa biso tókanga ntina ya maloba “zɛlɔ na libongo ya mai” oyo Biblia elobi. Biblia esaleli maloba yango mpo na kolobela biloko oyo ekoki kotángama motuya te. (Genese 22:17) Totikalaka monɔkɔ polele ntango tozali kokanisa Mozalisi oyo, na mayele mpenza, atyaki zɛlɔ mpo ezala ndelo ya mbu.

[Elilingi na lokasa 9]

Kolala ya moi na mbu, na bokula ya Biafra, na Cameroun