Ba Ba Toyezwi Tumelo ya Bona

“Mu ka toiwa ki batu kamukana kabakala Libizo la ka.”—MATEU 10:22.

 1, 2. Kana mwa kona ku kandeka miinelo ye ezahezi luli ye ba tiyezi Lipaki za Jehova kabakala litumelo za bona za bulapeli?

MULEKISI wa mwa sintolo ya sepahala mwa sioli sa Kreta u tamiwa hañata-ñata mi u kuta-kutela ku tiswa fapil’a likuta za Greece. U ba mwa tolongo lilimo hamoho ze fitelela ze silezi, a siile musal’a hae ni bana ba hae baketalizoho. Mwa Japan muituti wa lilimo ze 17 u lelekwa kwa sikolo, nihaike kuli ki ya likute mi mwa sitopa sa hae sa baituti b’a 42, ki yena ya butali ka ku fitisisa. Mwa France batu ba bañata ba zwiswa mubeleko ka sipundumukela, niha ba zibahala ka miswalo ni ku sebeza hande kwa bona. Ki ifi nto ye swana mwa miinelo yeo ye ezahezi luli?

² Batu bao kaufela ki Lipaki za Jehova. Ne ba “fosizeñi”? Ka mutomo, ne ba latelezi litumelo za bona za bulapeli. Ka ku ipeya ku utwa lituto za Jesu Kreste, mulekisi wa mwa sintolo n’a bulelela ba bañwi tumelo ya hae. (Mateu 28:19, 20) Sihulu n’a tamilwe ka mulao wa Greece wa kale wa kuli ku cinca bulapeli bwa mutu ki mulatu o mutuna. Muituti n’a lelekilwe kwa sikolo kakuli lizwalo la hae le ne li lutilwe ka Bibele ne li sa mu lumelezi ku ikenya mwa lituto ze lukela ku eziwa ki mañi ni mañi za bucaziba bwa si-Japan bwa ku lwana ka mikwale. (Isaya 2:4) Mi ba ne ba zwisizwe mubeleko mwa France ne ba bulelezwi kuli libaka li nosi le ne ba lundulezwi ki la ku itibahaza ku ba Lipaki za Jehova.

 3. Ki kabakalañi Lipaki za Jehova ba bañata ha ba sa nyandiswi hahulu ki batu ba bañwi?

³ Miinelo ye t’ata yeo ki mitala ya miinelo ye ba tiyezi Lipaki za Jehova cwanoñu fa mwa linaha ze ñwi. Kono ki ka siwela Lipaki za Jehova ba bañata ba nyandiswa hahulu ki batu ba bañwi. Batu ba Jehova mwa lifasi kamukana ba zibwa ka muzamao wa bona o munde—ili nto ye sa fi ufi kamba ufi libaka le li tiile la ku bata ku ba holofaza. (1 Pitrosi 2:11, 12) Ha ba leli ze maswe ka sikwata kamba ku ikenya mwa miinelo ye holofaza. (1 Pitrosi 4:15) Kono ba lika ku utwa kelezo ya Bibele ya ku ipeya kwatas’a Mulimu pili, kihona ba ipeya kwatas’a milonga ya lifasi. Ba lifa mitelo ye tokwiwa ki mulao ni ku ikataza ku ‘pilisana mwa kozo ni batu kaufela.’ (Maroma 12:18; 13:6, 7; 1 Pitrosi 2:13-17) Mwa musebezi wa bona wa ku luta Bibele, ba susueza ku kuteka mulao, lipimo za lubasi, ni muzamao o munde. Milonga ye miñata i ba babalize kabakala ku ba bayahi ba naha ba ba latelela mulao. (Maroma 13:3) Niteñi, sina ka mo i boniseza paragilafu ya makalelo, fokuñwi ba lwanisizwe—mane mwa linaha ze ñwi, ba kwalezwi ki milonga. Kana seo si swanela ku lu komokisa?

“Teko” ya Bulutiwa

 4. Ka ku ya ka Jesu, mutu u kona ku libelelañi ha s’a bile yo muñwi wa balutiwa ba hae?

⁴ Jesu Kreste n’a bonisize fo ku sweu se ne si ka amiwa mwa ku ba mulutiwa wa hae. N’a bulelezi balateleli ba hae kuli: “Mutanga h’a fiti mulen’a hae. Ha ba ni nyandisize, ba ka mi nyandisa ni mina.” Jesu n’a toilwe “fela.” (Joani 15:18-20, 25; Samu 69:4; Luka 23:22) Balutiwa ba hae ni bona ne ba kona ku libelela ku lwaniswa ku si na libaka. N’a ba lemusize ku fitelela hañwi, a li: “Mu ka toiwa.”—Mateu 10:22; 24:9.

 5, 6. (a) Ki kabakalañi Jesu ha n’a susuelize ba ne ba ka ba balateleli ku “bala lisinyehelo”? (b) Kacwalo, ki kabakalañi ha lu sa swaneli ku zingeha ha lu lwaniswa?

⁵ Kacwalo, Jesu n’a susuelize ba ne ba ka ba balateleli ku “bala lisinyehelo” za bulutiwa. (Luka 14:28, Bibele ye Kenile, hatiso ya 1984) Kabakalañi? Isi kuli ba kete ka za haiba ba swanela ku ba balateleli ba hae kamba kutokwa, kono kuli ba ikatulele ku taleleza ze amiwa teñi. Lu lukela ku itukiseza ku tiyela litiko kamba butata bufi kamba bufi bo bu tahiswa ki tohonolo yeo. (Luka 14:27) Ha ku na ya lu hapeleza ku sebeleza Jehova ka ku ba mulateleli wa Kreste. Ki keto ya luna; mi hape ki keto ye tomile fa zibo. Lu zibela cimo kuli kwand’a limbuyoti ze lu ka fumana ka ku ba mwa swalisano ni Mulimu ka ku ineela ku yena, lu ka “toiwa.” Kacwalo ha lu zingehi ha lu lwaniswa. Lu ‘balile lisinyehelo,’ mi lu itukiselize ka ku tala ku li taleleza.—1 Pitrosi 4:12-14.

⁶ Ki kabakalañi ba bañwi, mane ni babusi ba milonga ba bañwi, ha ba bata ku lwanisa Bakreste ba niti? Lu ka tusiwa ku fumana kalabo ka ku tatuba likwata za bulapeli ze peli za mwa lilimo za mwanda wa pili C.E. Bubeli bwa zona ne li toilwe—kono ili ka mabaka a fapana hahulu.

Ku Toya ni ku Toiwa

 7, 8. Ki lifi lituto ze ne bonisa ku nyenya Balicaba, mi kacwalo mubonelo wa Majuda ne li ufi?

⁷ Ha ku t’o fitwa mwa lilimo za mwanda wa pili C.E., Isilaele n’a busiwa ki Roma, mi bulapeli bwa Sijuda kaufela ne bu etelelwa ki bahateleli ba ba cwale ka Bafalisi ni bañoli. (Mateu 23:2-4) Bona baeteleli bao ba ne ba ngangatezi litoho ne ba kopamisize taelo ya mwa Mulao wa Mushe ya ku ikauhanya kwa macaba ku i bisa taelo ya ku nyenya ba ne ba si Majuda. Ha ne ba eza cwalo, ne ba tahisize bulapeli bo ne bu susueza ku toya Balicaba, mi kacwalo ili ku susumeza Balicaba ku bu toya.

⁸ Baeteleli ba Majuda ne ba fumana bunolo ku bulela ka ku nyenya Balicaba, kakuli Majuda ka nako yeo ne ba nga kuli Balicaba ne li libupiwa ze silafezi. Baeteleli ba bulapeli ne ba luta kuli musali wa Mujuda a si ke a ba a nosi ni Balicaba, kakuli ba “nahanelwa buitamaeli.” Munna wa Mujuda a si ke a “ba ni bona a nosi kakuli ba nahanelwa bubulai.” Mabisi a hamilwe ki Mulicaba ne a si ke a itusiswa konji haiba Mujuda n’a li teñi kwa n’a hamelwa. Ka ku kukuezwa ki baeteleli ba bona, Majuda ne ba ikemezi ni ku ikauhanya ka ku tala.—Mu bapanye Joani 4:9.

 9. Ki sifi se ne si zwile mwa tuto ya baeteleli ba Majuda ka za ba ne ba si Majuda?

⁹ Lituto ze cwalo ka za ba ne ba si Majuda ne li si ka tahisa silikani se sinde mwahal’a Majuda ni Balicaba. Balicaba ne ba fitile fa k’u nga kuli Majuda ne ba toile batu kaufela. Muituti wa litaba ze ezahezi wa Muroma, Tacitus, (ya n’a pepilwe ibat’o ba ka 56 C.E.) n’a bulezi kuli Majuda “ba toile batu kaufela sina lila.” Tacitus hape n’a bulezi kuli Balicaba ba ne ba bile baproselite ba Majuda ne ba lutwa ku hana naha ya bona ni ku sa kuteka lubasi ni balikani ba bona. Maroma kamita ne ba tuhelela Majuda kakuli ne li ba bañata mi ne ba sa konwi ku tulwa. Kono kwenuhelo ya Majuda ka 66 C.E. ne i susuelize Maroma ku kutisa misuha ka buhali, ko ne ku isize kwa sinyeho ya Jerusalema ka 70 C.E.

10, 11. (a) Mulao wa Mushe ne u tokwa kuli balicaba ba ngiwe cwañi? (b) Lu itutañi ku se ne si ezahezi kwa bulapeli bwa Sijuda?

¹⁰ Mubonelo o cwalo wa balicaba u bapanyiwa cwañi ni mufuta wa bulapeli o talusizwe mwa Mulao wa Mushe? Mulao ne u susueza ku ikauhanya ku balicaba, kono seo ne li kabakala ku sileleza Maisilaele, sihulu bulapeli bwa bona bo bu kenile. (Joshua 23:6-8) Nihaiba cwalo, Mulao ne u tokwa kuli balicaba ba ngiwe ka ku luka ni ku amuhelwa hande—ibile fela kuli ne ba sa lobi ka ku tala milao ya Isilaele. (Livitike 24:22) Ka ku hana mulelo o munde o ama balicaba o talusizwe hande mwa Mulao, baeteleli ba bulapeli bwa Sijuda ba mwa lizazi la Jesu ne ba tahisize bulapeli bo ne bu susueza sitoyo mi ne bu toilwe. Kwa mafelelezo, sicaba sa Sijuda sa mwa lilimo za mwanda wa pili ne si latehezwi ki sishemo sa Jehova.—Mateu 23:38.

¹¹ Kana seo si lu luta tuto ye ñwi? Ee, luli. Mubonelo wa ku ipala ku luka, wa buitundumuni ili wa ku nyenya ba ba sa lumeli litumelo za luna za bulapeli ha u yemeli ka ku nepahala bulapeli bo bu kenile bwa Jehova, mi hape ha u mu tabisi. Mu nyakisise Bakreste ba ba sepahala ba mwa lilimo za mwanda wa pili. Ne ba si ka toya ba ne ba si Bakreste, kamba ku kwenuhela Roma. Niteñi, ne ba ‘toilwe.’ Kabakalañi? Mi ne ba toilwe ki bomañi?

Bakreste ba kwa Makalelo —Ne Ba Toilwe ki Bomañi?

12. Mañolo a utwahaza hande cwañi kuli Jesu u bata kuli balateleli ba hae ba nge ka ku itikanelela ba ba si Bakreste?

¹² Tuto ya Jesu i utwahaza hande kuli u bata kuli balutiwa ba hae ba nge ka ku itikanelela ba ba si Bakreste. Kwa lineku le liñwi, n’a bulezi kuli balateleli ba hae ne ba ka ikauhanya kwa lifasi—f’o kikuli, ne ba ka tokolomoha mibonelo ni mizamao ye sa lumelelani ni linzila za Jehova ze lukile. Ne ba ka ikambusa kwa litaba za lindwa ni bupolitiki. (Joani 17:14, 16) Mi kwa lineku le liñwi, mwa sibaka sa ku kutaza za ku nyenya ba ne ba si Bakreste, Jesu n’a bulelezi balateleli ba hae ku ‘lata be ili lila ku bona.’ (Mateu 5:44) Muapositola Paulusi n’a susuelize Bakreste kuli: “Ya ku toile h’a lapile, u mu fe lico; h’a shwile linyolwa u mu nwise.” (Maroma 12:20) Hape n’a bulelezi Bakreste kuli ba “eze batu kaufela hande.”—Magalata 6:10.

13. Ki kabakalañi baeteleli ba bulapeli bwa Sijuda ha ne ba lwanisa hahulu balutiwa ba Kreste?

¹³ Niteñi, balutiwa ba Kreste hañihañi ba ipumana ba ‘toilwe’ ki likwata ze talu. Ba pili ne li baeteleli ba bulapeli bwa Sijuda. Ha ku komokisi mamelelo ya bona ha ne i hohezwi ka bubebe kwa Bakreste! Bakreste ne ba na ni lipimo ze pahami za muzamao ni busepahali, mi ne ba shaela lushango lwa sepo ka tukufalelo ye tuna. B’a likiti-kiti ne ba zwile mwa bulapeli bwa Sijuda mi ne ba amuhezi Bukreste. (Likezo 2:41; 4:4; 6:7) Baeteleli ba bulapeli bwa Sijuda ne ba nga fela kuli balutiwa ba Jesu ba Majuda ne li bakwenuheli! (Mu bapanye Likezo 13:45.) Bona baeteleli ba ne ba nyemile bao ne ba ikutwa kuli Bukreste ne bu felisa lizo za bona. Mane, ne bu hanile mo ne b’a ngela Balicaba! Ku kala ka 36 C.E., Balicaba ne ba kona ku ba Bakreste, ili ku ba ni tumelo ye swana ni ya Bakreste ba Majuda ni ku ikola matohonolo a swana.—Likezo 10:34, 35.

14, 15. (a) Ki kabakalañi Bakreste ha ne ba toilwe ki balapeli ba sihedeni? Mu fe mutala. (b) Bakreste ba kwa makalelo ne ba ‘toilwe’ ki sikwata sifi sa bulalu?

¹⁴ Sa bubeli, Bakreste ne ba toilwe ki balapeli ba sihedeni. Sina ka mutala, mwa Efese ya kwaikale, ku eza tutempele twa silivera twa mulimu wa musali ya bizwa Diana ne li pisinisi ye ne fumisa. Kono Paulusi ha n’a kutalize teñi, ba mwa Efese ba bañata ne b’a ngile muhato, mi ne ba tuhezi ku lapela Diana. Bambuti ba lika za silivera ba tisa mifilifili kakuli pisinisi ya bona ne i feliswa. (Likezo 19:24-41) Nto ye swana ne i ezahezi Bukreste ha ne bu yandulukezi mwa Bitinia (yeo cwale ili mutulo wa wiko wa Turkey). Mañolo a Sigerike a Sikreste a sa zo fezwa ku ñolwa, mubusisi wa Bitinia, Pliny yo Munyinyani, n’a bihile kuli litempele za sihedeni ne li yubekilwe mi pisinisi ya ku lekisa bucwañi bwa lifolofolo za matabelo ne i fokozi hahulu. Bakreste ne ba filwe mulatu—ni ku nyandiswa—kakuli bulapeli bwa bona ne bu sa ezi matabelo a lifolofolo ni ku lapela maswaniso. (Maheberu 10:1-9; 1 Joani 5:21) Kaniti, ku yanduluka kwa Bukreste ne ku felisize lituelo ze ñwi ze ne tahiswa ki bulapeli bwa sihedeni, mi ba ne ba latehezwi ki mubeleko ni mali ne ba sa lati cwalo.

¹⁵ Sa bulalu, Bakreste ne ba ‘toilwe’ ki Maroma ba ne ba itata ka sicaba. Pili, Maroma ne ba ziba kuli Bakreste ne li sikwata se sinyinyani mwendi mane se si ngangatezi litoho. Kono kwa nalulelule, ku ipapata fela ku ba Mukreste ne li mulatu o ne u bulaisa. Ki kabakalañi bayahi ba naha ba ba sepahala ba ne ba pila ka Sikreste ha ne ba bonwa ku ba ba ba swanela ku nyandiswa ni ku bulaiwa?

Bakreste ba kwa Makalelo —Ne Ba Toyezwiñi ki Maroma?

16. Bakreste ne ba ikauhanyize cwañi kwa lifasi, mi ki kabakalañi seo ha ne si ba tahiselize ku toiwa ki Maroma?

¹⁶ Sihulu, Bakreste ne ba toilwe ki Maroma kabakala ku latelela litumelo za bona za bulapeli. Sina ka mutala, ne ba ikauhanyize kwa lifasi. (Joani 15:19) Kacwalo ne ba si na litulo za bupolitiki, mi ne ba hanile ku ba masole. Kabakaleo, muituti wa litaba ze ezahezi, Augustus Neander, u li: Ne “ba ngiwa kuli ne ba si na taba ni lifasi, mi ne ba sa tusi mwa litaba kaufela za bupilo.” Hape ku sa ba ba lifasi ne ku tokwa kuli ba pime linzila ze maswe za Maroma ba ne ba silafezi. Muituti wa litaba ze ezahezi, Will Durant, u talusa kuli: “Tumelo ni bukeni bwa tukwata twa Bakreste ne li kataza lizwalo la bahedeni ba ne ba lata minyaka.” (1 Pitrosi 4:3, 4) Maroma ha ne ba nyandisa ni ku bulaya Bakreste, ba kana ba batile ku sa kataziwa ki lizwalo.

17. Ki sifi se si bonisa kuli musebezi wa ku kutaza wa Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili ne u kondisize lika?

¹⁷ Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili ne ba kutaza taba ye nde ya Mubuso wa Mulimu ka tukufalelo kamita. (Mateu 24:14) Ha ku to fitwa ibat’o ba ka 60 C.E., Paulusi n’a kona ku bulela kuli taba ye nde ne i “bulezwi ku ba ba li teñi kaufela mwatas’a lihalimu.” (Makolose 1:23) Ha ku to fitwa kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa pili, balateleli ba Jesu ne se ba tahisize balutiwa mwa Mubuso wa Roma kaufela—mwa Asia, Yurope, ni Africa! Mane “ba ndu ya Sesare” ba bañwi ne ba bile Bakreste.a (Mafilipi 4:22) Ku kutaza ka tukufalelo k’o ne ku tahisize bunyemi. Neander u li: “Bukreste ne bu amuhelwa kamita ki batu ba mifuta kaufela, mi ne bu bonahala ku koma bulapeli bwa naha.”

18. Ku lapela Jehova a nosi ne ku tahisize cwañi kuli Bakreste ba be lila za mulonga wa Roma?

¹⁸ Balateleli ba Jesu ne ba lapela fela Jehova. (Mateu 4:8-10) Mwendi kalulo ya bulapeli bwa bona yeo ki yona ye ne ba bisize lila mwa Roma ku fita nto ifi kamba ifi ye ñwi. Maroma ne ba tuhelela bulapeli bo buñwi, ibile fela kuli baezi ba bona ne ba lapela hape mulena. Bakreste ba kwa makalelo ni kamuta ne ba sa ikenyi mwa bulapeli bo bu cwalo. Ne ba ipona ku ikalabela ku Jehova Mulimu, mubusi yo mutuna ya fita wa Naha ya Roma. (Likezo 5:29) Kacwalo, ku si na taba ni kuli Mukreste n’a li muyahi wa naha yo munde ku ze ñwi kaufela, n’a ngiwa ku ba sila sa Naha.

19, 20. (a) Sihulu ne li bomañi ba ne ba bulela buhata bo bu maswe bo ne bu hasanyizwe ka za Bakreste ba ba sepahala? (b) Ki milatu ifi ya buhata ye ne ba tamelelizwe Bakreste?

¹⁹ Ne ku na ni libaka le liñwi hape leo Bakreste ba ba sepahala ne ba ‘toyezwi’ ki Maroma: Buhata bo ne ba tamelezwa sihulu ki baeteleli ba bulapeli bwa Sijuda ne bu lumelwa ka bunolo. (Likezo 17:5-8) Ibat’o ba ka 60 kamba 61 C.E., Paulusi ha n’a libelela ku atulwa ki Mulena Nero mwa Roma, baeteleli ba Majuda ne ba bulezi ka za Bakreste kuli: “Lwa ziba kuli tuto yeo ye keluhile i lwaniswa kai ni kai.” (Likezo 28:22) Ku si na kakanyo Nero n’a utwanga litaba za buhata ze ne ba tamelelizwe. Ka 64 C.E., ha n’a nyazizwe kabakala mulilo o ne u yongisize Roma, ku bihilwe kuli Nero n’a tamelelize Bakreste ba ne ba sinyizwe kale libizo. Ku bonahala kuli seo ne si tahisize nyandiso ye situhu ye ne lelezwi ku yundisa Bakreste.

²⁰ Litaba ze ne ba tamiwa Bakreste hañata ne li za buhata bo bunsu hamoho ni ku kopamisa litumelo za bona. Bakeñisa kuli ne ba lapela Mulimu a nosi mi ne ba sa lapeli mulena, ne ba bulelwa kuli ne ba hanile Mulimu. Bakeñisa kuli lilama ba bañwi ba mabasi ba ne ba si Bakreste ne ba lwanisa bahaho bona ba Bakreste, Bakreste ne ba tamelezwa ku shandaula mabasi. (Mateu 10:21) Ne ba bulelwa kuli ne ba ca nama ya batu, ili tamilikezo yeo ba bañwi ba bulela kuli ne i tahisizwe ki ku kopamisa manzwi ao Jesu n’a bulezi fa Mulalelo wa Mulena.—Mateu 26:26-28.

21. Bakreste ne ba ‘toyezwi’ mabaka afi a mabeli?

²¹ Kacwalo, Bakreste ba ba sepahala ne ba ‘toilwe’ ki Maroma kabakala mabaka a mabeli a’ mutomo: (1) litumelo ni likezo za bona ze ne tomile fa Bibele, ni (2) ku tamelezwa litaba. Libaka ibe lifi kamba lifi, balwanisi ne ba na ni mulelo u li muñwi fela—wa ku felisa Bukreste. Kono batahisi luli ba nyandiso ya Bakreste ne li balwanisi ba ba m’ata ku fita batu, ona mioya ye maswe ye sa bonahali.—Maefese 6:12.

22. (a) Ki ufi mutala o bonisa kuli Lipaki za Jehova ba ikataza ku ‘eza batu kaufela hande’? (Mu bone kakwenda fa likepe 21.) (b) Ki sifi se si ka nyakisiswa mwa taba ye tatama?

²² Sina Bakreste ba kwa makalelo, Lipaki za Jehova mwa linako za cwale ba ‘toilwe’ mwa linaha ze fitana-fitana. Niteñi ha ba toyi ba ba si Lipaki; mi ba li ku ba ba kwenuhele milonga. Ka ku fapana, ba zibwa mwa lifasi kaufela ka lilato la bona la niti le li tulile miseto kaufela ya linyangela, mibala, ni mishobo. Kacwalo, ki kabakalañi ha ba nyandisizwe? Mi ba eza cwañi ha ba lwaniswa? Lipuzo zeo li ka nyakisiswa mwa taba ye tatama.

[Litaluso za kwatasi]

Mu Ka Alaba Cwañi?

◻ Ki kabakalañi Jesu ha n’a susuelize ba ne ba ka ba balateleli ku bala lisinyehelo za bulutiwa?

◻ Mubonelo o ne u atile wa ba ne ba si Majuda ne u tahisizeñi kwa bulapeli bwa Sijuda, mi lu itutañi ku seo?

◻ Bakreste ba ba sepahala ba kwa makalelo ne ba lwaniswa ki likwata lifi ze talu?

◻ Ki mabaka afi a’ mutomo a n’a tahisize kuli Bakreste ba kwa makalelo ba ‘toiwe’ ki Maroma?

[Mbokisi fa likepe 21]

‘Ku Eza Batu Kaufela Hande’

Lipaki za Jehova ba ikataza ku utwa kelezo ya Bibele ya kuli ba “eze batu kaufela hande.” (Magalata 6:10) Mwa linako za butokwi, lilato la ku lata bomuyahwa ni bona li ba susueza ku tusa ba ba sa lapeli ni bona. Sina ka mutala, ha ne ku bile ni butata mwa Rwanda ka 1994, Lipaki ba kwa Yurope ne ba itatezi ku ya kwa Africa ku yo tusa. Mafulo a mande ni lipatela za swalelele ne li yahilwe ka bubebe kuli li tuse. Lico, liapalo, ni likubo ze ñata hahulu ne li lumezwi teñi ka fulai. Palo ya babalehi ba ne ba fumani tuso yeo ne i fitelela halalu palo ya Lipaki ba mwa sibaka seo.

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili ne ba kutalize taba ye nde ka tukufalelo kamita