Minzi ya Masabelo—Tukiso ya Mulimu ya ka Mufelañeke
“Minzi yeo ye 6, ikaba ya masabelo . . . kuli mutu ni mutu ya bulaile mutu isi ka bomu, a sabele mwateñi.”—NUMERE 35:15.
1. Ki ufi o li mubonelo wa Mulimu ka za bupilo ni mulatu wa mali?
JEHOVA MULIMU u’ nga bupilo bwa butu ku ba bo bu kenile. Mi bupilo bu mwa mali. (Livitike 17:11, 14) Kaine, mutu wa pili ya n’a pepilwe fa lifasi-mubu, kacwalo n’a bile ni mulatu wa mali ha n’a bulaile munyan’a hae Abele. Ka libaka leo, Mulimu n’a bulelezi Kaine kuli: “Linzwi la mali a munyan’a hao li huweleza ku Na, li zwa mwa mubu.” Mali a n’a lambehile fa mubu fa sibaka fo ne i ezelizwe pulao ne a fa bupaki bwa ka ku kuza, nihaike ili bo bu tiile, ka za bupilo bo ne bu kaulelizwe ka situhu. Mali a Abele n’a huweleza ku Mulimu kuli a lombotwe.—Genese 4:4-11.
2. Likute la Jehova kwa bupilo ne li koñomekilwe cwañi hamulaho wa Munda?
2 Likute la Mulimu kwa neku la bupilo bwa butu ne li koñomekilwe hamulaho wa ku zwa mwa aleka kwa Nuwe ni lubasi lwa hae sina bapunyuhi ba Munda wa mwa lifasi-mubu kamukana. Ka yona nako yeo Jehova n’a ekelize kwa mukoloko wa ze ciwa ki mufuta wa mutu ili ku ekeza teñi nama ya lifolofolo kono isiñi mali. Hape n’a laezi kuli: “Mali a mina, kikuli bupilo bwa mina, ni ka bu buza; ni ka bu buza kwa lifolofolo kamukana; ni ka buza bupilo bwa mutu ku mutu, e ku mutu, yena mwanahabo mutu. Ya sulula mali a mutu, ni a hae a ka sululwa ki mutu; kakuli Mulimu u ezize mutu ka siswaniso sa hae.” (Genese 9:5, 6) Jehova n’a lemuhile tukelo ya muhabo ka ku fitisisa wa nalimai ya bulailwe ili ya ku bulaya sibulai ha mu fumana.—Numere 35:19.
3. Ki koñomeko ifi yeo Mulao wa Mushe ne u beile fa bukeni bwa bupilo?
3 Mwa Mulao o ne u filwe ku Isilaele ka mupolofita Mushe, bukeni bwa bupilo ne bu koñomekilwe ka ku kuta-kutela. Sina ka mutala, Mulimu n’a laezi kuli: “U si ke wa bulaya.” (Exoda 20:13) Likute kwa neku la bupilo hape ne li bonahezi ku seo Mulao wa Mushe ne u bulezi ka za likayamana le li ama musali ya itwezi. Mulao ne u bonisize kuli haiba musali y’o kamba mwan’a hae ya si ka pepwa ba ipumana mwa kozi ye isa kwa lifu bakeñisa ku lwana kwa banna ba babeli, baatuli ne ba na ni ku tatuba miinelo ni sipimo sa bomu, kono koto ne i kona ku ba “bupilo ka bupilo.” (Exoda 21:22-25) Nihakulicwalo, kana mubulai wa Muisilaele n’a ka kona ka nzila ye ñwi ku banduka miinelo ye tahiswa ki kezo ya hae ye mufilifili?
Maipato a Babulai ba ka Bomu?
4. Kwande a Isilaele, ki libaka lifi za masabelo ze ne li bile teñi mwa linako za kwamulaho?
4 Mwa macaba a ne a si a Isilaele, silelezo, kamba maipato, ne a fiwa kwa babulai ba ka bomu ni likebenga ze ñwi. Ne ku li cwalo mwa libaka ze cwale ka tempele ya mulimu wa musali Diana wa mwa Efese ya kwaikale. Ka ku ama kwa libaka ze swana ni seo, ku bihilwe kuli: “Tutempele to tuñwi ne tu li mautelo a likebenga; mi hañata ne ku bile ko ku tokwahala ku kusufaza palo ya libaka za masabelo. Mwa Atene ne li libaka ze ñwi fela za silelezo ze ne li lumelelwa ki mulao sina za masabelo (sina ka mutala, tempele ya Theseus kwa batanga); mwa linako za Tibere likwata za likebenga mwa tutempele ne se li bile ze lubeta hahulu kuli mane tukelo ya Masabelo ne i filwe fela mileneñi ye sikai (mwa silimo sa 22).” (The Jewish Encyclopedia, 1909, Volyumu II, likepe 256) Hasamulaho, likeleke za Krestendomu ne li bile libaka za masabelo, kono seo ne si tengamela kwa ku shimbululela m’ata kwa baprisita ku a zwisa ku ba tamaiso ya nyangela mi ne si lwanisa ku fiwa kwa ka swanelo kwa katulo ye lukile. Kwa nalulelule ku itusiswa maswe kwa libaka zeo ne ku isize kwa ku feliswa kwa tukiso yeo.
5. Ki bupaki bufi bo bu li teñi bwa kuli Mulao ne u sa amuheli likesha sina mutomo wa ku bata mufelañeke mutu yo muñwi h’a bulailwe?
5 Mwahal’a Maisilaele, babulai ba ka bomu ne ba sa fiwi silelezo kamba masabelo. Mane nihaiba muprisita wa Mulivi ya sebeza kwa aletare ya Mulimu n’a na ni ku sulaetelwa kwa ku bulaiwa ha ne a ka eza pulao ya ka mano. (Exoda 21:12-14) Fahalimu a zeo, Mulao ne u sa lumelezi likesha sina mutomo wa ku bata mufelañeke mutu yo muñwi ha bulailwe. Sina ka mutala, mutu n’a na ni ku yaha lukwakwa–nyana ku potolosa situwa se si patami sa ndu ya hae ye nca. Hakusicwalo, mulatu wa mali ne u ka ba fa ndu yeo haiba mutu yo muñwi a ka wa fa situwa f’o ni ku shwa. (Deuteronoma 22:8) Fahalimu a seo, haiba muñ’a komu ye pumba na s’a lemusizwe ka za seo kono n’a si ka mamela simunanu seo mi sa fita fa ku bulaya mutu, muñ’a komu n’a ba ni mulatu wa mali mi n’a konwa ku bulaiwa. (Exoda 21:28-32) Bupaki bo bu ekelizwe bwa ku kuteka bupilo ka butuna kwa Mulimu bu bonwa mwa taba ya kuli mutu ufi kamba ufi ya bulaya lisholi n’a ba ni mulatu wa mali haiba seo ne si ezahezi ka nako ya musihali f’o lilendele leo ne li konwa ku bonwa ni ku zibiwa. (Exoda 22:2, 3) Kacwalo he, ka ku utwahala fela, milao ya Mulimu ye itikanelezi ka ku petahala ne i sa lumelezi libulai ba ka ku itatela ku banduka koto ya ku bulaiwa.
6. Mulao wa “bupilo ka bupilo” ne u bulukiwa cwañi mwa Isilaele wa kwaikale?
6 Haiba pulao ne i ezizwe mwa Isilaele wa kwaikale, mali a ya bulailwe ne a na ni ku lifiswa. Mulao wa “bupilo ka bupilo” ne u bulukiwa muta mubulai n’a bulaiwa ki “ya likanyisa mali.” (Numere 35:19) Mulifisi y’o ne li munna ya li muhabo ka ku fitisisa wa mutu ya bulailwe. Kono ku cwañi ka za babulai ba ba si ba ka bomu?
Tukiso ya Jehova ya ka Mufelañeke
7. Ki litukiso lifi zeo Mulimu n’a ezelize bao ba ba bulaya mutu isi ka bomu?
7 Ku bao ba ba bulaya mutu ka ku sa ziba kamba ka ku sa lela, ka lilato Mulimu n’a file minzi ya masabelo. Ka ku ama ku yona yeo, Mushe n’a bulelezwi kuli: “Bulelela bana ba Isilaele, u li: Ha mu ka sila Jordani ku y’o kena mwa Kanana, kwa minzi ya mina, mu ka keta minzi ya mina ya masabelo, kuli mubulai ya bulaile mutu, isi ka bomu, a sabele mwateñi. Mi minzi yeo, ku mina ikaba mo ku sabelwa mulomboti ya likanyisa mali, kuli mubulai a si ke a shwa, ku fitela a yema fapil’a Kuta ye ka mu atula. Minzi ye mu ka fana, ikaba minzi ye 6 ya masabelo. Mu ka fana minzi ye milalu ye mwa buse bwa kwanu bwa Jordani; mi minzi ye milalu ye mu ka fana ibe ya mwa naha ya Kanana tota; kuli ibe minzi ya masabelo . . . kuli mutu ni mutu ya bulaile mutu isi ka bomu, a sabele mwateñi.”—Numere 35:9-15.
8. Minzi ya masabelo ne i fumaneha kai, mi babulai ba ne ba si ba ka bomu ne ba tusiwa cwañi ku fita ku yona?
8 Maisilaele ha ne ba keni mwa Naha ya Sepiso, ka ku ipeya ku utwa ne ba tomile minzi ye 6 ya masabelo. Ye milalu ku yona minzi yeo—Kedeshi, Sikemi, ni Hebroni—ne i li kwa wiko wa Nuka ya Jordani. Kwa upa wa Jordani ne ku inzi minzi ya masabelo ya Golani, Ramoti, ni Bezeri. Minzi ye 6 yeo ya masabelo ka ku sa pitihanya ne i fumaneha ko ku na ni mikwakwa ye ne i bulukiwa hande. Fa libaka ze swanela mwa mikwakwa yeo, ne ku na ni lisupo ze ne li na ni linzwi la “masabelo.” Zona lisupo zeo ne li supa ko ku inzi munzi wa masabelo, mi mubulai ya si wa ka bomu n’a matela ku o fakaufi hahulu ilikuli a pile. Teñi k’o n’a ka silelezwa ku mulifisi wa mali.—Joshua 20:2-9.
9. Ki kabakalañi Jehova ha n’a file minzi ya masabelo, mi ne i filwe ka ku tusa bomañi?
9 Ki kabakalañi Mulimu ha n’a file minzi ya masabelo? Ne i filwe ilikuli naha i si ke ya silafazwa ki mali a ba ba si na mulatu mi ni kuli mulatu wa mali u si ke wa taha fahalimu a batu. (Deuteronoma 19:10) Minzi ya masabelo ne i filwe ka ku tusa bomañi? Mulao ne u bulezi kuli: “Minzi yeo ye 6, ikaba ya masabelo kwa bana ba Isilaele, ni ku muzwahule, ni ku mukozi ya pila ku bona; kuli mutu ni mutu ya bulaile mutu isi ka bomu, a sabele mwateñi.” (Numere 35:15) Kacwalo, kwa neku la ku sa ba ni sobozi ni ku peta milelo ya katulo ye lukile mi ili ka mufelañeke, Jehova n’a bulelezi Maisilaele ku keta minzi ya masabelo a babulai ba ba si ba ka bomu ili ba ne ba li (1) Maisilaele ba ka sipepo, (2) mazwahule ba ba yahile mwa Isilaele, kamba (3) bakozi ba ba zwa kwa linaha li sili ba ne ba pila mwa naha.
10. Ki kabakalañi ha ku konwa ku bulelwa kuli minzi ya masabelo ne i li tukiso ya ka mufelañeke ye ne i ezizwe ki Mulimu?
10 Ki nto ye lemuseha kuli nihaiba kuli mutu ka buñwi n’a li mubulai ya si wa ka bomu, n’a na ni ku bulaiwa mwatas’a taelo ya Mulimu ye li: “Ya sulula mali a mutu, ni a hae a ka sululwa ki mutu.” Kacwalo, ne li fela ka tukiso ye mufelañeke ya Jehova Mulimu f’o mubulai ya si wa ka bomu n’a kona ku balehela ku o muñwi wa minzi ya masabelo. Ka mo ku bonahalela fela, batu ka nañungelele ne ba utwela butuku mutu ufi kamba ufi ya n’a baleha ku mulifisi wa mali, kakuli kaufel’a bona ne ba ziba kuli ka ku sa lela ne ba kana ba eza bufosi bo bu swana mi ne ba ka tokwa silelezo ni mufelañeke.
Ku Matela kwa Masabelo
11. Mwa Isilaele wa kwaikale, ki sifi sa n’a kona ku eza mutu ha n’a ka bulaya mutu ya sebeza ni yena ka ku sa ziba?
11 Swanisezo ye ñwi neikana ya tiisa buitebuho bwa mina kwa neku la tukiso ya Mulimu ye mufelañeke ya za masabelo. Mu nge kuli ne mu li mutu ya lema likota mwa Isilaele wa kwaikale. Ku bulelwe kuli ka ku sa libelelwa silepe sa mina sa kuleha kwa mufinyana mi sa y’o kañala ye mu sebeza ni yena mi a shwa. Ki sifi se ne mu ka eza? Kihona, Mulao ne u ezize litukiso ka za ona muinelo wo luli. Ku si na kakanyo, ne mu ka itusisa tukiso ye filwe ki Mulimu ye: “Ki le, libaka l’a ka sabela [mwa munzi wa masabelo] mutu, ku pilisa bupilo bwa hae: Ki ya ka bulaya wahabo a sa lemuhi, ya n’a si ka mu toya, ni kale. Sina mutu h’a ka ya ni wahabo mwa mushitu ku y’o lema likota, mi h’a otolola lizoho la hae ku lema kota ka silepe, silepe sa kuleha mwa mufinyana, mi wahabo a natwa ki sona, a shwa; mutu yo a sabele ku o muñwi wa minzi yeo, kuli a pile.” (Deuteronoma 19:4, 5) Niteñi, niha ne mu ka y’o fita kwa munzi wa masabelo, ne mu si ke mwa ba ya lukuluhile kwa buikalabelo kaufela bwa se si ezahezi.
12. Ne ku eziwa cwañi mubulai ya si wa ka bomu ha sa fitile kwa munzi wa masabelo?
12 Nihaiba ne mu amuhezwi ka sishemo, ne mu ka be mu talusize taba ya mina ku ba bahulu kwa munyako wa munzi wa masabelo. Hamulaho wa ku kena mwa munzi wo, ne mu ka kutiswa kwa ku zekiswa fapil’a ba bahulu ba ba yemela puteho ya Isilaele kwa minyako ya munzi o na ni tamaiso fa sibaka fo ne ku ezahalezi pulao yeo. Teñi k’o ne mu ka ba ni sibaka sa ku bonisa ku tokwa mulatu kwa mina.
Babulai Ha Ne Ba Zekiswa
13, 14. Ki lifi ze ñwi za lika zeo ba bahulu ne ba ka bata ku ikolwisa ka za zona mwahal’a ku zekiswa kwa mubulai?
13 Mwahal’a muzeko fapil’a ba bahulu kwa munyako wa munzi o na ni tamaiso, ku si na kakanyo ne mu ka lemuha ka buitumelo kuli koñomeko ye tuna ne i beiwa fa muzamao wa mina wa kwamulaho. Ba bahulu ne ba ka nyakisisa ka tokomelo swalisano ya mina ni mufu. Kana ne mu mu toile, ne mu mu bandamezi, ni ku mu kañala ka ku mu bulaya ka bomu? Haiba ku cwalo, ba bahulu ne ba ka mi fa ku mulifisi wa mali, mi ne mu ka shwa. Bona banna bao ba ba na ni buikalabelo ne ba ka be ba ziba tokwahalo ya Mulao ya kuli ba “zwise mwa Isilaele mali a ya si na mulatu.” (Deuteronoma 19:11-13) Ka bapanyo, mwa muhato wa buatuli kacenu, maeluda ba Sikreste ba tokwa ku ziba hande Mañolo, ili k’u nga muhato ka ku lumelelana ni ona ba nze ba beya mwa munahano muzamao ni miezezo ya sifosi ya kwamulaho.
14 Mwa ku batisisa ka sishemo, ba bahulu ba munzi ne ba ka bata ku ziba haiba ne mu nanalezi mutu ye mu bulaile. (Exoda 21:12, 13) Kana ne mu mu natezi kwa mukunda? (Deuteronoma 27:24) Kana ne mu mu nyemezi hahulu kuli mane mwa itusisa mulelo wa mano mwa ku mu bulaya? Haiba ku cwalo, ne mu ka swanelwa ki lifu. (Exoda 21:14) Sihulu ba bahulu ne ba ka tokwa ku ziba haiba ne ku bile ni sitela, kamba toyano, mwahal’a mina ni mufu. (Deuteronoma 19:4, 6, 7; Joshua 20:5) Ha lu buleleñi kuli ba bahulu ne ba fumani kuli ha mu na mulatu mi ba mi kutisa kwa munzi wa masabelo. Ne mu ka itumela hakalo kwa neku la mufelañeke o bonisizwe!
Bupilo mwa Munzi wa Masabelo
15. Ki litokwahalo lifi ze ne li beilwe fahalimu a mubulai ya si wa ka bomu?
15 Mubulai ya si wa ka bomu n’a na ni ku pila mwa munzi wa masabelo kamba mwahal’a butelele bo bu eza liñokolwa ze 1,000 (ibat’o ba limita ze 442) kwande a mamota a ona. (Numere 35:2-4) Ha n’a ka yembana ku fitelela f’o, n’a kana a katana mulifisi wa mali. Mwatas’a miinelo yeo, mulifisi wa mali n’a ka kona ku bulaya mubulai y’o a s’a fiwi mulatu. Kono mubulai n’a sa tamwi mwa mawenge kamba ku notelwa mwa tolongo. Ha nze a li muyahi wa mwa munzi wa masabelo, n’a na ni ku ituta musebezi o muñwi, ku ba mubeleki, ni ku sebeza sina silama sa nyangela ya na ni tuso.
16. (a) Mubulai ya si wa ka bomu n’a na ni ku pila mwa munzi wa masabelo ka nako ya butelele bo bu kuma kai? (b) Ki kabakalañi lifu la muprisita yo muhulu ha ne li konisa mubulai ku zwa mwa munzi wa masabelo?
16 Mubulai ya si wa ka bomu n’a na ni ku pila mwa munzi wa masabelo ka nako ya butelele bo bu kuma kai? Ne i kona ku ba nako ye ne i siyezi kaufela ya bupilo bwa hae. Ku be cwañi kamba cwañi, Mulao ne u bulela kuli: “N’a swanezi ku siyala mwa munzi wa hae wa masabelo, ku fitela muprisita yo muhulu h’a ka shwa; kono mwamulaho a lifu la muprisita yo muhulu, mubulai u ka kutela mwa naha ya sanda sa hae.” (Numere 35:26-28) Ki kabakalañi lifu la muprisita yo muhulu ha ne li lumeleza mubulai ya si wa ka bomu ku zwa mwa munzi wa masabelo? Kihona, muprisita yo muhulu n’a li yo muñwi wa batu ba ba zibahala ka ku fitisisa mwa sicaba. Lifu la hae kacwalo ne li ka ba kezahalo ye lemuseha hahulu kuli mane ne i ka zibwa mwahal’a masika a Isilaele kamukana. Babalehi kaufela mwa minzi ya masabelo cwale ne ba ka kutela kwa mahae a habo bona ba lukuluhile kwa lubeta lwa mulifisi wa mali. Kabakalañi? Kakuli Mulao wa Mulimu ne se u atuzi kuli nako ya mulifisi ya ku bulaya mubulai i felile ka lifu la muprisita yo muhulu, mi mañi ni mañi n’a ziba seo. Haiba wahabo mufu ka ku fitisisa n’a ka lombota lifu leo hamulaho wa f’o, n’a ka ba mubulai mi kwa nalulelule n’a ka fita fa ku fumana koto ya bubulai.
Ku Ama ko ku Inelela
17. Ki kufi ko ne ku kana ku bile ku ama kwa likaniso ze ne li fiwa ku mubulai ya si wa ka bomu?
17 Ki kufi ko ne ku kana ku bile ku ama kwa likaniso ze ne tomezwi mubulai ya si wa ka bomu? Ne li bile kupuliso ya kuli n’a tisize lifu la mutu yo muñwi. Ka mo ku kona ku bela, hamulaho wa f’o n’a ka nga bupilo bwa butu ku ba bo bu kenile kamita. Fahalimu a seo, n’a si ke a libala ni hanyinyani kuli n’a ezizwe ka mufelañeke. Ka ku ba ya bonisizwe mufelañeke, ka buniti fela n’a ka bata ku ba mutu ya mufelañeke ku ba bañwi. Tukiso ya minzi ya masabelo ni likaniso za yona hape ne i tusa batu ka nañungelele. Ka mukwa ufi? Ka buniti fela i lukela ku ba ye ne i koñomekile ku bona taba ya kuli ha ba swaneli ku sa ba ni tokomelo kamba ku sa isa pilu ku za bupilo bwa butu. Bakreste kacwalo ba swanelwa ku hupuliswa ka za tokwahalo ya ku pima ku tokwa mamelelo ko ne ku kana kwa tisa lifu la ka sipundumukela. Cwale, hape, tukiso ya Mulimu ye mufelañeke ya minzi ya masabelo i swanela ku lu susueza ku bonisa mufelañeke muta ku li ko ku swanela ku eza cwalo.—Jakobo 2:13.
18. Ki ka linzila lifi tukiso ya Mulimu ya minzi ya masabelo ne i li ye tusa?
18 Tukiso ya Jehova Mulimu ya minzi ya masabelo hape ne i li ye tusa ka linzila ze ñwi. Batu ne ba sa ezi tukwata to tu fa koto ye si ya ka mulao twa ku ndongwama mubulai ka ku mu bala ku ba sifosi a si ka zekiswa kale. Mwa sibaka sa seo, ne ba m’u nga kuli ha na mulatu wa bubulai bwa ka bomu, mane ne ba mu tusa ku fita kwa silelezo. Fahalimu a seo, tukiso ya minzi ya masabelo ne li ye fapahana ka ku tala ni litukiso za mwa lizazi la cwale za ku beya babulai mwa litolongo, m’o ba tusiwa ki nyangela ku za mali mi hañata ba ba likebenga ze maswe hahulu-hulu bakeñisa swalisano ya bona ye tuna ni lifosi ze ñwi. Mwa tukiso ya za minzi ya masabelo, ne ku sa tokwahali ku yaha, ku buluka, ni ku libelela litolongo ze na ni mikwalelo ya lisipi, ni mamota a’ tula ili zeo ba ba notezwi ku zona hañata ba bata ku toba. Mane, mubulai n’a bata “tolongo” mi n’a pilile teñi m’o mwahal’a nako ye ne i tomilwe. Hape n’a na ni ku ba mubeleki, kacwalo ili ku eza nto ye ñwi ya ku tusa batu sina yena.
19. Ki lipuzo lifi ze zusiwa ka ku ama kwa minzi ya masabelo?
19 Ka buniti luli tukiso ya Jehova ya minzi ya masabelo ya Isilaele kwa neku la ku silelezwa kwa babulai ba ba si ba ka bomu, ne li ye mufelañeke. Tukiso yeo ka mo ku inezi fela ne i hulisa likute kwa neku la bupilo. Nihakulicwalo, kana minzi ya masabelo ya kwaikale i na ni taluso kwa batu ba ba pila mwa lilimo za mwanda wa bu-20? Kana ne lu ka ba ni mulatu wa mali fapil’a Jehova Mulimu mi lu sa lemuhi kuli lu tokwa mufelañeke wa hae? Kana mwa minzi ya masabelo ya Isilaele ku na ni taluso ifi kamba ifi ya mwa lizazi la cwale kwa neku la luna?
Ne Mu ka Alaba Cwañi?
◻ Jehova u’ nga cwañi bupilo bwa butu?
◻ Ki tukiso ifi ye mufelañeke yeo Mulimu n’a ezelize babulai ba ba si ba ka bomu?
◻ Mubulai n’a fita cwañi kwa munzi wa masabelo, mi n’a swanela ku pila teñi k’o ka nako ya butelele bo bu fita kai?
◻ Ki kufi ko ne ku kana ku bile ku ama kwa likaniso ze ne li tomelwa mubulai ya si wa ka bomu?
[Mapa ye fa likepe 25]
Minzi ya masabelo ya Isilaele ne i li mwa libaka ze sa pitihanyi
(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)
KEDESHI Nuka ya Jordani GOLANI
SIKEMI RAMOTI
HEBRONI BEZERI