“Isilaele Wa Mulimu” ni “Buñata bo Butuna”

“Na talima mi na bona buñata bo butuna bwa batu, ku si na ya kona ku ba bala.”—SINULO 7:9.

 1-3. (a) Ki litibelelo mañi ze k’anya zeo Bakreste ba ba tozizwe ba na ni zona? (b) Satani n’a likile cwañi ku sinya puteho ya mwa lilimo za mwanda wa pili? (c) Ne ku ezahalile sika mañi ka 1919 se ne si bonisize kuli buikatazo bwa Satani bwa ku kelusa puteho ya Bakreste ba ba tozizwe ne bu palezwi?

KU TOMIWA kwa “Isilaele wa Mulimu” ka 33 C.E. ne li muhato o mutuna mwa ku sebeza kwa milelo ya Jehova. (Magalata 6:16) Lilama ba ba tozizwe ba Isilaele y’o ba na ni sepo ya ku ba libupiwa ze sa shwi za kwa moya ni ku busa ni Jesu Kreste mwa Mubuso wa Mulimu wa kwa lihalimu. (1 Makorinte 15:50, 53, 54) Mwa mayemo ao, ba na ni kalulo ye tuna mwa ku kenisa libizo la Jehova ni ku tuba toho ya sila se situna, Satani Diabulosi. (Genese 3:15; Maroma 16:20) Ha ku komokisi kuli Satani n’a likile ka mo ku konahalela kaufela ka m’ata a hae mwa ku sinya puteho ye nca ye, ka ku itusisa nyandiso ni ku lika ku i kelusa!—2 Timotea 2:18; Juda 4; Sinulo 2:10.

² Ha ne ba sa pila baapositola, Satani n’a si k’a kona ku i kwenula. Niteñi, hasamulaho a ku shwa kwa bona, kwenuho ya hasana ku si na ku tibelwa. Hañihañi, ka mubonelo wa butu, puteho ya Sikreste ye kenile ye ne i tomilwe ki Jesu ne i bonahala ku ba ye kelusizwe muta Satani n’a tisize kwenuho ya bulapeli bo bu kopami bo bu zibahala kacenu sina Krestendomu. (2 Matesalonika 2:3-8) Nihakulicwalo, Bukreste bwa niti ne bu zwezipili.—Mateu 28:20.

³ Mwa nguli ya hae ya buloto ni mufuka, Jesu na bulezi cimo kuli Bakreste ba niti ne ba ka hulelela hamoho ni “mufuka,” kamba Bakreste ba buhata mwahal’a nako ye ñwi; mi seo si ezahalile. Kono hape n’a bulezi kuli mwahal’a mazazi a maungulelo, “bana ba mubuso” hape ne ba ka bonahala ka ku kauhanywa kwa “mufuka.” (Mateu 13:36-43) Seo si bile sa niti hape. Ka 1919 Bakreste tenyene ba ba tozizwe ne ba zwile mwa tolongo ya Sibabilona. Ne ba zibilwe ka bumulimu sina “mutanga ya sepahala, ya na ni kutwisiso,” mi ka bundume ne ba kalisize ku kutaza taba ye nde ya Mubuso. (Mateu 24:14, 45-47; Sinulo 18:4) Ibata iba kuli kaufel’a bona ne li Balicaba; kono bakeñisa ku ba ni tumelo kwa bona sina ya Abrahama, ka mo ku inezi ne ba li ‘bana ba Abrahama.’ Ne ba li lilama za “Isilaele wa Mulimu.”—Magalata 3:7, 26-29.

“Buñata bo Butuna”

 4. Ki sikwata mañi sa Bakreste se ne si lemuhilwe, sihulu-hulu mwa ma-1930?

⁴ Sa makalelo, ba ne b’a ngile muhato kwa ku kutaza kwa Bakreste ba ba tozizwe bao, hape ba bile Maisilaele ba kwa moya, ili ba ba siyezi ku ba 144,000, ba sepo ya kwa lihalimu. (Sinulo 12:17) Niteñi, sihulu-hulu mwa ma-1930, sikwata se siñwi sa lemuhiwa. Bao ne ba zibahalile sina “lingu ze ñwi” za nguli ya milaka ya lingu. (Joani 10:16) Ne li balutiwa ba Kreste ba ba na ni sepo ya bupilo bwa ku ya ku ile mwa paradaisi fa lifasi-mubu. Ka swanisezo, ne li bana ba kwa moya ba Bakreste ba ba tozizwe. (Isaya 59:21; 66:22; mu bapanye 1 Makorinte 4:15, 16.) Ne ba zibile puteho ya Bakreste ba ba tozizwe sina mutanga ya sepahala, ya na ni kutwisiso, mi sina mizwale ba bona ba ba tozizwe, ne ba na ni lilato le li tungile ku Jehova, tumelo mwa sitabelo sa Jesu, tukufalelo mwa ku lumbeka Mulimu, ni buitateli mwa ku nyandela ku luka.

 5. Mayemo a lingu ze ñwi se a fitile cwañi fa ku utwisiswa hande ka ku zwelapili?

⁵ Kwa makalelo mayemo a lingu ze ñwi zeo n’a si ka utwisiswa hande, kono mwa ku fita kwa nako, kwa ba ni kutwisiso hande ya teñi. Mwa 1932, Bakreste ba ba tozizwe ne ba susuelizwe ku mema lingu ze ñwi mwa ku abana mwa musebezi wa ku kutaza—ili nto yeo buñata bwa lingu ze ñwi ne se li kalisize kale ku eza. Mwa 1934 lingu ze ñwi ne li susuelizwe ku itahisa kwa kolobezo ya mwa mezi. Mwa 1935 ne ba zibahalile sina “buñata bo butuna” bwa kwa Sinulo kauhanyo 7. Mwa 1938 ne ba memilwe ku fumaneha kwa kupuzo ya lifu la Jesu Kreste sina bashalimeli. Mwa 1950 banna ba ba fitile ku ze konisa mwahal’a bona ne ba utwisisizwe ku ba mwahal’a “manduna” ba ba sebeza sina “mukunda ha ku fuka moya, ni sina sisabelo ha ku taha liñungwa.” (Samu 45:16; Isaya 32:1, 2) Mwa 1953, kopano ya Mulimu ya fa lifasi-mubu—yeo ku yona palo ye tuna ka nako yeo ne li ya lingu ze ñwi—ne i bonwi ku ba ona mutomo wa nyangela ya fa lifasi-mubu ye ka ba teñi mwa lifasi le linca. Ka 1985 ne ku utwisizwe kuli fa mutomo wa sitabelo sa tiululo sa Jesu, lingu ze ñwi li ngiwa ku ba ze lukile sina balikani ba Mulimu ni ka sepo ya ku punyuha Armagedoni.

 6. Ki afi mayemo a batoziwa ni a lingu ze ñwi kacenu, ili ku libisa kwa lipuzo mañi?

⁶ Ka nako ye, ili kwa mafelelezo a “mazazi a maungulelo,” buñata bwa ba 144,000 se ba shwile ni ku amuhela mupuzo wa bona wa kwa lihalimu. (2 Timotea 3:1; Sinulo 6:9-11; 14:13) Bakreste ba sepo ya fa lifasi-mubu cwale ba peta kalulo ye tuna ya ku kutaza taba ye nde, mi seo ba si bala sina tohonolo ili ku tusa banyani ba Jesu ba ba tozizwe mwa kalulo yeo. (Mateu 25:40) Niteñi, bona ba ba tozizwe bao, ki bona mutanga ya sepahala, ya na ni kutwisiso bao ka bona sico sa kwa moya se si filwe mwahal’a mazazi a maungulelo a. Muinelo wa lingu ze ñwi u ka ba cwañi muta kaufela ba ba tozizwe se ba amuhezi mupuzo wa bona wa kwa lihalimu? Ki litukiso mañi ze ka ezezwa lingu ze ñwi nako yeo? Ku iheta hanyinyani kwa neku la Isilaele wa ikale ku ka lu tusa ku alaba lipuzo zeo.

“Mubuso wa Baprisita” Tenyene

 7, 8. Ne li ku yo fita fa sipimo mañi f’o Isilaele wa ikale n’a li mubuso wa baprisita ni sicaba se si kenile mwatas’a bulikani bwa Mulao?

⁷ Muta Jehova n’a ketile Isilaele sina sicaba se si ipitezi sa hae, n’a ezize bulikani ni bona, ka ku bulela kuli: “Haiba mu ka utwa linzwi la ka luli, mwa mamela bulikani bwa ka, mu ka ba buswa bwa ka tota mwahal’a macaba a mañwi kaufela; kakuli lifasi kaufela ki la ka. Ku Na, mu ka ba mubuso wa baprisita, ni sicaba se si kenile.” (Exoda 19:5, 6) Isilaele ne li batu ba ba ipitezi ba Jehova fa mutomo wa bulikani bwa Mulao. Ki kamukwaufi he, sepiso ye ama Mubuso wa baprisita ni sicaba se si kenile ne i ka talelezwa?

⁸ Muta lsilaele n’a li ya sepahala, n’a itemuhezi bubusi bwa Jehova ni ku mu amuhela sina Mulen’a bona. (Isaya 33:22) Kacwalo, ne ba li mubuso. Kono, sina ha ne ku sinuzwi hasamulaho, sepiso ya ka za “mubuso” ne i ka talusa ze ñata mane ni ku fita seo. Hape, muta ne ba mamela Mulao wa Jehova, ne ba kenile, ba ikambusize kwa macaba a ne a ba potolohile. Ne ba li sicaba se si kenile. (Deuteronoma 7:5, 6) Kana ne ba li mubuso wa baprisita? Kihona, mwa Isilaele lusika lwa Livi ne lu lukiselizwe kwa neku la sebelezo ya mwa tempele, mi mwahal’a lusika l’o ne ku na ni buprisita bwa Malivi. Muta Mulao wa Mushe ne u kalisizwe, banna ba Malivi ne ba ngilwe ni ku ketelwa mwa sibaka sa bana ba baeli kaufela ba ba si Malivi.a (Exoda 22:29; Numere 3:11-16, 40-51) Kacwalo, lubasi kaufela mwa Isilaele, ka mubulelelo o muñwi, ne lu na ni kemelo ya sebelezo kwa tempele. Seo ne li sona sipimo ka ku fitisisa f’o sicaba ne si bile sa buprisita. Nihakulicwalo, ne ba yemela Jehova fapil’a macaba. Muzwahule ufi ni ufi ya na bata ku lapela Mulimu wa niti n’a na ni ku eza cwalo ka ku swalisana ni Isilaele.—2 Makolonika 6:32, 33; Isaya 60:10.

 9. Ki sika mañi se ne si tahisize kuli Jehova a hane mubuso wa kwa mutulo wa Isilaele kuli ‘u sebeze sina muprisita ku yena’?

⁹ Hasamulaho wa lifu la Salumoni, batu ba Mulimu ba ikaba ku ba sicaba sa Isilaele sa kwa mutulo mwatas’a Mulena Jeroboami ni sicaba sa kwa mboela sa Juda mwatas’a Mulena Roboami. Bakeñisa kuli tempele, yona ye n’e li sibaka se situna sa bulapeli bo bu kenile, ne i li mwa kalulo ya Juda, Jeroboami n’a kalisize bulapeli bo bu maswe ka ku toma maswaniso a manamani mwa kalulo ya sicaba sa hae. Hape, “a yaha mandu a mwa mabaka a’ lumbile, mi a beya fa buprisita batu ba mwa sicaba kaufela, be isi bana ba Livi.” (1 Malena 12:31) Sicaba sa kwa mutulo sa totobela hahulu mwa bulapeli bwa buhata muta Mulena Ahabi n’a lumelelize musal’a hae wa muzwahule, Jezabele, ku toma bulapeli bwa Baale mwa naha. Kwa mafelelezo, Jehova a tahisa katulo fahalimw’a mubuso w’o wa bukwenuheli. Ka Hosea, na ize: “Sicaba sa ka sa fela ki ku tokwa zibo. Wena sicaba, kakuli u hanile zibo, ni Na ni ka ku hana cwalo, mi ni ka ku tulula kwa buprisita bwa ka.” (Hosea 4:6) Hasamulaho-nyana, Masirya ba tanyela mubuso wa Isilaele wa kwa mutulo.

10. Ne li kamukwaufi mubuso wa kwa mboela wa Juda, muta ne u sepahala, ne u yemezi Jehova fapil’a macaba?

¹⁰ Ku cwañi ka za mubuso wa kwa mboela, wa Juda? Mwa mazazi a Ezekiasi, Jehova na bulezi ka Isaya kuli: “Ki mina lipaki za ka, . . . ni mutanga wa ka ye ni ketile; . . . Sona sicaba se ni ipupezi, kuli si ni lumbeke.” (Isaya 43:10, 21; 44:21) Muta ne u sepahala, mubuso wa kwa mboela ne u sebelize mwa ku zibahaza kanya ya Jehova kwa macaba ni ku mema ba lipilu z’e nde ku to mu lapela kwa tempele ya hae ni ku kombokelwa ki buprisita bwa Malivi ili bwa ka mulao.

Mazwahule mwa Isilaele

11, 12. Mu bulele mabizo a mazwahule ba bañwi ba ne ba tile ku to sebeleza Jehova ka ku swalisana ni Isilaele.

¹¹ Ha ne ili ka za mazwahule ba ne b’a ngile muhato kwa bupaki bwa mwa sicaba kaufela b’o, tukiso ne i ezizwe kwa neku la bona mwa Mulao o ne u filwe ka Mushe—y’o musal’a hae Zipora, n’a li Mumidiani. “Silundwamanje sa batu ba mishobo ye kopa-kopani” ba ba si Maisilaele ba zwa ni Isilaele mwa Egepita mi ne ba li teñi muta Mulao ne u filwe. (Exoda 2:16-22; 12:38; Numere 11:4) Rahaba ni lubasi lwa hae ne ba pulusizwe mwa Jeriko mi hasamulaho ne ba amuhezwi mwa puteho ya Sijuda. (Joshua 6:23-25) Hasamulaho-nyana, Magibioni ba eza kozo ni Isilaele mi ne ba filwe misebezi ye ama kwa tabernakele.—Joshua 9:3-27; mu bone hape 1 Malena 8:41-43; Estere 8:17.

¹² Hañihañi, mazwahule ba kalisa ku sebeza mwa libaka ze pahami. Uria wa Muhiti, munn’a Bati-sheba, n’a balezwi kwa “banna ba lindume” ba Davida, sina Zeleki wa Muamoni. (1 Makolonika 11:26, 39, 41; 2 Samuele 11:3, 4) Ebedi-Meleki, wa Muetopia, n’a sebelize mwa ndu ya mulena mi n’a na ni swalisano ni mulena. (Jeremia 38:7-9) Isilaele ha sa kutile ku zwa mwa butanga mwa Babilona, Manetinimi ba ne ba si Maisilaele ne ba filwe buikalabelo bo bu ekezehile mwa ku tusa baprisita. (Ezira 7:24) Bakeñisa kuli palo ya mazwahule ba ba sepahala bao, kamba bakozi, b’a ngiwa sina ba ba yemela buñata bo butuna kacenu, muinelo wa bona ki o hoha mamelelo ya luna.

13, 14. (a) Ki afi a ne a li matohonolo ni buikalabelo bwa baproselite mwa Isilaele? (b) Maisilaele ne ba na ni k’u nga cwañi baproselite ba ba sepahala?

¹³ Bao ne li baproselite, balapeli ba ba ineezi ba Jehova mwatas’a Mulao wa Mushe ba ne ba kauhanyizwe kwa macaba ka ku swalisana ni Maisilaele. (Livitike 24:22) Ne ba fa matabelo, ku ikambusa kwa bulapeli bwa buhata ni kwa mali, sina mo ne ba ezeza Maisilaele. (Livitike 17:10-14; 20:2) Ne ba tusize mwa ku yaha tempele ya Salumoni ni ku swalisana mwa ku kutiswa sinca kwa bulapeli bwa niti mwatas’a Mulena Asa ni Mulena Ezekiasi. (1 Makolonika 22:2; 2 Makolonika 15:8-14; 30:25) Muta Pitrosi n’a itusisize sinotolo sa pili sa Mubuso fa Pentekonta ka 33 C.E., manzwi a hae n’a utwilwe ki “Majuda ni [bao isi Majuda] baproselite.” Ka mo ku kona ku bela, ba bañwi ku ba ba likiti ze t’alu ba ne ba kolobelizwe ka zazi leo ne li baproselite. (Likezo 2:10, 41) Hasamulahonyana, muproselite wa Muetopia n’a kolobelizwe ki Filipi—pili Pitrosi a si ka itusisa kale sinotolo sa mafelelezo sa Mubuso ku Kornele ni lubasi lwa hae. (Mateu 16:19; Likezo 8:26-40; 10:30-48) Kaniti, baproselite ne ba si k’a ngiwa sina Balicaba.

¹⁴ Nihakulicwalo, mayemo a baproselite mwa naha n’a sa swani ni ao a Maisilaele ba ka sipepo. Baproselite ne ba si ka sebeza sina baprisita, mi baeli ba bona ne ba si na kemelo mwa buprisita bwa Malivi.b Hape baproselite ne ba sa yoli mibu mwa Isilaele. Niteñi, Maisilaele ne ba laezwi ku ba ni buitikanelelo kwa baproselite ba ba sepahala ni ku b’a nga sina mizwale.—Livitike 19:33, 34.

Sicaba sa kwa Moya

15. Se ne si zwile mwateñi ki sifi muta Isilaele wa ka taho n’a hanile ku amuhela Mesiya?

¹⁵ Mulao ne u lukiselizwe ku bukeleza Isilaele inz’a kenile, ba ikambusize kwa macaba a n’a ba potolohile. Kono ne u sebelize kwa neku la mulelo o muñwi. Muapositola Paulusi n’a ñozi kuli: “Mulao wa ba muhulisi wa luna ku lu isa ku Kreste, kuli lu beiwe ba ba lukile ka tumelo.” (Magalata 3:24) Ka bumai, buñata bwa Maisilaele ne ba palezwi ku isiwa ki Mulao ku Kreste. (Mateu 23:15; Joani 1:11) Kacwalo Jehova Mulimu n’a hanile sicaba sale ni ku tahisa ku pepwa kwa “Isilaele wa Mulimu.” Fahalimw’a seo, n’a yandululezi memo ku be si Majuda ya ku ba bañi ba munzi ba ba na ni mayemo tota mwa Isilaele yo munca y’o. (Magalata 3:28; 6:16) Ki ku sona sicaba se sinca seo f’o sepiso ya Jehova ye kwa Exoda 19:5, 6 ka za buprisita bwa silena i na ni talelezo ya yona ye makalisa, ya mafelelezo. Kamukwaufi?

16, 17. Ki ka kutwisiso mañi Bakreste ba ba tozizwe fa lifasi-mubu ba li ba “silena” ni ba “buprisita”?

¹⁶ Pitrosi n’a amile kwa Exoda 19:6 muta n’a ñolezi kwa Bakreste ba ba tozizwe ba mwa lizazi la hae kuli: “Mu lusika lo lu ketilwe, mu na ni buprisita bwa silena, mu mushobo o kenile, mu sicaba sa hae tota.” (1 Pitrosi 2:9) Seo si talusañi? Kana Bakreste ba ba tozizwe fa lifasi-mubu ki malena? Ku tokwa, bulena bwa bona bu sa li kwapili. (1 Makorinte 4:8) Nihakulicwalo, ki ba “silena” ka kutwisiso ya kuli ba ketezwi matohonolo a bulena a kwapili. Ni ka nako ya cwale ki sicaba se si mwatas’a mulena, Jesu, ya ketilwe ki Mubusi yo Mutuna, Jehova Mulimu. Paulusi n’a ñozi kuli: “[Jehova] u lu lamulezi kwa mata a lififi, mi u lu shimbululezi mwa mubuso wa Mwan’a hae ya latwa.”—Makolose 1:13.

¹⁷ Kana Bakreste ba ba tozizwe fa lifasi-mubu ki baprisita? Ka miinelo ye miñwi, ku cwalo. Sina puteho, b’a fa ze tokwahala za musebezi wa buprisita o’ sa kananiwi. Pitrosi n’a talusize seo muta n’a bulezi kuli: “Ni mina . . . mu yahiwe ku eza ndu ya moya, mu fetuhe buprisita bo bu kenile.” (1 Pitrosi 2:5; 1 Makorinte 3:16) Kacenu, bomasiyaleti ba ba tozizwe sina sitopa ki “mutanga ya sepahala, ya na ni kutwisiso,” ili siitusiso sa ku hasanya ka sona sico sa kwa moya. (Mateu 24:45-47) Sina ka mo ne ku inezi mwa Isilaele wa ikale, ufi kamba ufi ya bata ku lapela Jehova u swanela ku eza cwalo ka ku swalisana ni Bakreste ba ba tozizwe ba.

18. Sina ba buprisita, ki buikalabelo mañi bwa pili b’o puteho ya Bakreste ba ba tozizwe i na ni bona fa lifasi-mubu?

¹⁸ Fahalimw’a seo, Bakreste ba ba tozizwe ne ba yolile matohonolo a Isilaele a ku paka butuna bwa Jehova mwahal’a macaba. Mutomo wa litaba u bonisa kuli muta Pitrosi n’a bizize Bakreste ba ba tozizwe sina buprisita bwa silena, n’a na ni mwa munahano musebezi wa ku kutaza. Luli, n’a kopanyize mwa ku ama kulikuñwi sepiso ya Jehova ye kwa Exoda 19:6 ni manzwi a Hae ku Isilaele a’ kwa Isaya 43:21 muta n’a bulezi kuli: “Mu na ni buprisita bwa silena, . . . kuli mu bulele ze nde za hae Yena ya mi bizelize ku zwa mwa lififi, ni ku kena mwa liseli la hae le li komokisa.” (1 Pitrosi 2:9) Ka ku swalisana ni seo, Paulusi n’a bulezi ka za ku bulela z’e nde za Jehova sina sitabelo sa mwa tempele. N’a ñozi kuli: “Cwale, ka Jesu, lu tiseze Mulimu sitabelo sa milumbeko, kikuli bupaki bo bu zwa mwa milomo ye lumba Libizo la hae.”—Maheberu 13:15.

Talelezo ya kwa Lihalimu

19. Ki afi mafelelezo a talelezo ye tuna ya sepiso ya kuli Isilaele u k’a ba mubuso wa buprisita?

¹⁹ Nihakulicwalo, Exoda 19:5, 6 kwa mafelelezo i na ni ku talelezwa ko ku makaza hahulu ni ku fita. Mwa buka ya Sinulo, muapositola Joani u utwa libupiwa za kwa lihalimu inze li itusisa liñolo le ha li nze li lumbeka Jesu ya zusizwe kuli: “U kile wa bulaiwa, mi wa liululela Mulimu, ka mali a hao, batu ba ba zwa mwa masika kaufela, ni mwa lipuo, ni mwa mishobo, ni mwa macaba, mi u ba beile ku ba malena ni baprisita ku Mulimu; mi ba ka busa lifasi.” (Sinulo 5:9, 10) Mwa kutwisiso ya yona ya mafelelezo, cwalehe, buprisita bwa silena ki Mubuso wa Mulimu wa kwa lihalimu, w’o Jesu n’a lu lutile ku lapelela tamaiso ya puso ya ona. (Luka 11:2) Bakreste ba ba tozizwe kaufela ba 144,000 ba ba itiisa ka busepahali ku isa kwa mafelelezo ba ka ba ni kabelo mwa tukiso yeo ya Mubuso. (Sinulo 20:4, 6) Ki talelezo ye makaza hakalo ya sepiso ye ne i ezizwe kale-kale k’o ka Mushe!

20. Ki puzo mañi ye sa tokwa ku alabiwa?

²⁰ Zeo kaufela li ama cwañi muinelo wa buñata bo butuna ni nako ya bona ya kwapili muta ba ba tozizwe kaufela se ba amuhezi sanda sa bona se si makaza? Seo si ka tatululwa mwa taba ye tatama ya litaba ze, ili ze latelelana.

[Litaluso za kwatasi]

Kana mwa Kona ku Talusa?

◻ Ki kamukwaufi mayemo a lingu ze ñwi a bile a zwezipili ku utwisiswa hande ni ku fita?

◻ Ki kabakalañi Jehova ha n’a hanile mubuso wa kwa mutulo wa Isilaele kuli u sebeze sina muprisita ku yena?

◻ Muta n’a sepahala, mayemo a Juda ne li afi fapil’a macaba?

◻ Ne li afi mayemo a baproselite ba ba sepahala mwa Isilaele?

◻ Puteho ya ba ba tozizwe i sebeza cwañi sina mubuso wa baprisita?

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Sina ba buprisita bwa silena, Bakreste ba ba tozizwe ba zibahaza kanya ya Jehova fa lifasi-mubu

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Talelezo ya mafelelezo ya Exoda 19:6 ki Mubuso