Kana Mu ba ba Ndongwama Bunde?

“Linto kaufela ze na ni swanelo, ni ze lukela ku lumbwa, ibe zona ze mu nze mu hupula.”—MAFILIPI 4:8.

 1. Bumaswe ki nto mañi, mi ki kabakalañi ha bu si ka silafaza bulapeli bwa Jehova?

BUMASWE ki ku silafala kwa muzamao. Bona bumaswe bo bu tezi mwa lifasi le lu pila ku lona. (Maefese 2:1-3) Nihakulicwalo, Jehova Mulimu h’a na ku lumelela bulapeli bwa hae bo bu kenile ku silafazwa. Lihatiso za Sikreste, mikopano ya puteho, mikopano ye minyinyani, ni mikopano ye mituna li lu fa litemuso za ka bunako ka za mizamao ye si ka luka. Lu amuhela tuto ye nde ya ka Mañolo ya ku ‘kumalela se sinde’ mwa meto a Mulimu. (Maroma 12:9) Kacwalo, ka ku ba kopano, Lipaki za Jehova ba lika ka t’ata ku ba ba ba kenile, ba ba eza bunde. Kono ku cwañi ka za luna ka butu? Kana luli, mu ba ba ndongwama bunde?

 2. Bunde ki nto mañi, mi ki kabakalañi ha ku tokwahala buikatazo luli ku buluka bunde?

² Bunde ki ku kateleha ko kutuna mwa muzamao, muinelo o munde, likezo ni mihupulo ze lukile. Haki kalemeno ka ka amuhela fela lisineneketo kono ki ka ka sebeza, ka ka na ni mubonelo o munde. Bunde bu ama ze ñata ku fita fela ku ambuka sibi; bu talusa ku ndongwama lika ze nde. (1 Timotea 6:11) Muapositola Pitrosi n’a elelize Bakreste sina yena kuli: “Kwa tumelo ya mina mu ekeze m’ata.” Ka mukwa ufi? Ka ku ‘ikataza hahulu ka ku amuhela [lisepiso za Mulimu ze butokwa].’ (2 Pitrosi 1:5) Ka libaka la sipepo sa luna sa sibi, ku tokwahala buikatazo luli kuli lu buluke bunde. Niteñi, ba bañwi be ne ba saba Mulimu ba mwa linako za kale ba ezize cwalo, niha ne ba talimani ni mikwalelo ye mituna.

N’a Ndongwami Bunde

 3. Mulena Akazi n’a ezize likezo lifi ze maswe?

³ Mañolo a na ni litaba ze ñata za batu be ne ba ndongwami bunde. Sina ka mutala, ha mu nyakisise Ezekiasi ya n’a na ni bunde. Ndat’ahe, Mulena wa Juda, Akazi, ka mo ku bonahalela n’a lapela Moleke. “Akazi ne li wa myaha ye 20 h’a kala ku busa; a busa myaha ye 16 mwa Jerusalema. Kono h’a si ka eza ze lukile fapil’a [Jehova, NW] Mulimu wa hae, sina Davida ndat’ahe. Ni yena a ya ka mitala ya malen’a Isilaele; hape a cisa mwan’a hae mwa mulilo, ka mukwa wa masila a bahedeni, bona b’a n’a zwisize [Jehova, NW] fapil’a bana ba Isilaele. N’a nz’a taba matabelo, ni ku cisa insense mwa mabaka a’ lumbile, ni fa malundu, ni mwa kota kaufela ye sa tutulehi.” (2 Malena 16:2-4) Ba bañwi ba bulela kuli ‘ku cisiwa mwa mulilo’ ne ku yemela sizo sa ku keniswa ko kuñwi mi ne i si matabelo a batu. Nihakulicwalo, buka ye bizwa Molech—A God of Human Sacrifice in the Old Testament ye ñozwi ki John Day, i bulela kuli: “Bupaki bwa matabelo a batu . . . mwa naha ya Kanana bwa fumaneha kwa limbule za kwaikale za Sigerike, Siroma, ni za kwa Carthage, hamohocwalo ni bupaki bwa bapumbuli ba za kwa kale, mi kacwalo hakuna libaka la ku hononela litaba ze mwa Testamente ya Kale [ka za matabelo a batu].” Ku zwa fo, 2 Makolonika 28:3 i bulela ka ku nonga fa taba kuli Akazi “a cisa bana ba hae mwa mulilo.” (Mu bapanye Deuteronoma 12:31; Samu 106:37, 38.) Ki likezo kwa bumaswe!

 4. Ezekiasi n’a pilile cwañi mwa muinelo o ne u tezi mizamao ye maswe?

⁴ Ezekiasi yena n’a pilile cwañi mwa muinelo o ne u tezi mizamao ye maswe wo? Samu 119 ki ye hoha mamelelo, ka libaka la kuli ba bañwi ba lumela kuli ne i opezwi ki Ezekiasi, mi n’a ezize cwalo ha n’a sa li mwan’a mulena. (Samu 119:46, 99, 100) Kacwalo muinelo wa hae ne u kana wa boniswa ki manzwi a li: “Malena ni bona ba ina, mi ba lela ku ni lwanisa; kono mutang’a hao u inahanela milao ya hao. Pilu ya ka ya letuka kabakala manyando.” (Samu 119:23, 28) Ka ku potolohiwa ki batu ba bulapeli bwa buhata, Ezekiasi n’a kana a bile ya n’a nyefulwa mwahal’a lilama za kuta ya bulena, kuli mane n’a fumana t’ata ku lobala. Nihakulicwalo, a ndongwama bunde, nako ha inze i ya a ba mulena, mi a “eza ze nde fapil’a [Jehova, NW] . . . A sepa [Jehova, NW] Mulimu wa Isilaele.”—2 Malena 18:1-5.

Ne Ba Zwezipili mwa Bunde

 5. Daniele ni balikani ba hae ba balalu ne ba kopani ni miliko mañi?

⁵ Mutala o muñwi wa bunde ne li wa Daniele ni balikani ba hae ba balalu ba Siheberu, ili bao mabizo a bona ne li Hanania, Mishaele, ni Azaria. Ne ba hapelelizwe ku siya naha ya habo bona ni ku yo pila mwa Babilona. Micaha ba bane bao ba fiwa mabizo a Sibabilona—Beliteshazare, Shadrake, Meshaki ni Abedi-Nego. Ne ba fiwa “lico ze zwa fa tafule ya mulena,” mi zeo ne li kopanyeleza cwalo ni ze n’e haniswa ka Mulao wa Mulimu. Ku zwa fo, ne ba hapilikelizwe ku lutiwa “butali ni puo ya Makalade” ka lilimo ze talu. Seo ne si sa talusi ku ituta fela puo ye ñwi, ka libaka la kuli mwendi linzwi la “Makalade” fa li yemela sitopa se si itutile. Kacwalo micaha ba Siheberu bao ne ba lutilwe lituto za Sibabilona ze kopami.—Daniele 1:1-7.

 6. Ki kabakalañi ha lu kona ku bulela kuli Daniele n’a ndongwami bunde?

⁶ Nihaili kuli Daniele ni balikani ba hae ne ba hapilikelizwe luli ku lumela, ne ba ketile bunde ku fita bumaswe. Daniele 1:21 i bulela kuli: “Daniele a ina cwalo ku isa mwaha w’a kala Sirusi ku busa.” Ee, Daniele “a ina cwalo” sina mutang’a Jehova ya eza bunde ka lilimo ze fitelela ze 80—mwahal’a ku busa ni ku wa kwa malena ba sikai ba batuna. A ba ya sepahala ku Mulimu nihaiba mwahal’a kalembeshwa ni litiko za makwambuyu ba mulonga ba ba sa sepahali ni mizamao ye maswe ya tobali ze ne itimbile milala mwa bulapeli bwa Sibabilona. Daniele a zwelapili ku ndongwama bunde.

 7. Ki sifi se si kona ku itutiwa ku zwelela kwa nzila yeo Daniele ni balikani ba hae ne b’a ngile?

⁷ Ki ze ñata zeo lu kona ku ituta ku Daniele ni balikani ba hae be ne ba saba Mulimu. Ne ba ndongwami bunde ni ku hana ku kenyiwa mwa sizo sa Sibabilona. Ni ha ne ba filwe mabizo a Sibabilona, ni kamuta ne ba si ka latehelwa ki ku zibahala kwa bona sina batanga ba Jehova. Ibe, hasamulaho wa lilimo ze 70, mulena wa Babilona a biza Daniele ka libizo la hae la Siheberu! (Daniele 5:13) Mwa bupilo bwa hae kaufela bo bu telele, Daniele n’a si ka shengoka likuka za hae nihaiba mwa tutaba to tu nyinyani. Mwa bucaha bwa hae, “a lela mwa pilu ya hae kuli h’a na ku isilafaza ka lico za mulena.” (Daniele 1:8) Fo ku si na ku kakanya, mayemo a tiile ao Daniele ni balikani ba hae ba balalu ne b’a ngile n’a ba tiiselize ku banduka kwa miliko ye ne i ka tisa lifu yeo ne ba talimani ni yona hasamulaho.—Daniele, likauhanyo za 3 ni 6.

Ku Ndongwama Bunde Kacenu

 8. Mikulwani ba Sikreste ba kona cwañi ku itibelela kuli ba si ke ba miziwa ki lifasi la Satani?

⁸ Sina Daniele ni balikani ba hae ba balalu, batu ba Mulimu kacenu ha ba ituheleli ku miziwa ki lifasi la Satani le li maswe. (1 Joan 5:19) Haiba u yo munca wa Sikreste, mwendi u talimana ni sineneketo ya balikani ba hao ya ku likanyisa mitinelo, ponahalo, ni lipina za bona ze tulile tikanyo. Mwa sibaka sa ku latelela ze nca kaufela ze taha, wena u yeme ka ku tiya, mi u si ke wa ituhelela “ku likanyisa lifasi le.” (Maroma 12:2) “Tuhela mukwa wa ku sa saba Mulimu ni wa ku shukelwa za lifasi, ni kuli lu pile mwa linako za cwale ka kutwisiso, ni ka ku luka, ni ka bulumeli.” (Tite 2:11, 12) Se si butokwa ki ku tabisa Jehova, isiñi balikani ba hao.—Liproverbia 12:2.

 9. Ki lisineneketo mañi zeo Bakreste ba ba mwa lipisinisi ba kona ku kopana ni zona, mi ba lukela ku ipuluka ka nzila ifi?

⁹ Bakreste ba ba hulile ni bona ba talimananga ni lisineneketo mi ba lukela ku eza bunde. Bakreste ba ba mwa lipisinisi ba kana ba ba ni muliko wa ku itusisa mikwa ye sa swalehi hande kamba ku sa latelela milao ya muso ni ya mitelo. Ku si na taba ni ka m’o ba bañwi ba ba mwa lipisinisi kamba be lu beleka ni bona ba ipulukela, luna “mwa lika kaufela lu lata ku eza se si lukela.” (Maheberu 13:18) Mañolo a lu tokwa ku ba ba ba sepahala ni ba ba lumelelana ni babelekisi, babeleki, baleki, ni milonga ya silifasi. (Deuteronoma 25:13-16; Mateu 5:37; Maroma 13:1; 1 Timotea 5:18; Tite 2:9, 10) Lu like hape ka mo lu konela kaufela ku zamaisa hande lipisinisi za luna. Ka ku buluka ze ñozwi ze nepahezi ni ku ñola litumelelano, hañata lu ka kona ku tibela ku sa utwana.

Mu Itibelele!

10. Ki kabakalañi ha ku na ni tokwahalo ya ku ‘itibelela’ ha ku taha kwa keto ya lipina?

¹⁰ Samu 119:9 i bonisa nzila ye ñwi ili yeo ka yona lu kona ku zwelapili ku eza bunde mwa meto a Mulimu. Walisamu n’a opezi kuli: “Mutangana a eze cwañi kuli a kenise mizamao ya hae? Kih’a ka itemuhela yona ka ku ya ka linzwi la hao.” Se siñwi sa lilwaniso z’e buanyu ka ku fitisisa zeo Satani a itusisa ki lipina, ili ze na ni m’ata a ku nyangumuna maikuto. Ka bumai, Bakreste ba bañwi ba palezwi ‘ku itibelela’ ha ku tahiwa kwa lipina, mi ba ipumana inge ba hohezwi kwa mifuta ye tulile tikanyo, ye swana sina lipina za ku mbombola (rap) ni ze tibanya mazebe. Ba bañwi ba kana ba bulela kuli lipina ze cwalo ha li ba sitanyi kamba ba kana ba bulela kuli ha ba telezangi kwa manzwi. Ba bañwi ba bulela kuli ba ikolanga fela kwateñi mulumo o tiile kamba mulumo o mutuna wa ligitaa. Kono kwa Bakreste, taba haki ya kuli sika sa tabisa kamba ha si tabisi. Taba ku bona ki ya haiba ki “se si tabisa ku Mulena.” (Maefese 5:10, litaku li siyamisizwe ki luna.) Ka nañungelele, lipina ze tibanya mazebe ni za ku mbombola li hulisa mizamao ye maswe ye swana sina matapa, buozwa, ni Busatani—lika ze sina sibaka mwahal’a batu ba Mulimu fo ku si na ku kakanya.a (Maefese 5:3) Ni ko lu li ba ba hulile kamba ba banyinyani, mañi ni mañi wa luna n’a ka eza hande ku kengeyela fa puzo ye, Ka keto ya ka ya mifuta ya lipina, kana ni ya ndongwama bunde kamba muzamao o maswe?

11. Mukreste u kona ku itibelela cwañi ha ku tahiwa ku za litukiso za fa televishini, lividio, ni maswaniso a zamaya?

¹¹ Buñata bwa litukiso za fa televishini, lividio ni maswaniso a zamaya li hulisa mizamao ye maswe. Ka ku ya ka caziba yo muñwi wa za buikangulo bwa munahano, ‘ndongwamo ya minyaka, tobali, mifilifili, mukwañuli, ni buitati’ ki zona ze boniswa ka buñata mwa buñata bwa maswaniso a zamaya a sweli ku pangiwa kacenu. Kacwalo, ku itibelela ku ama ku ba ni temuho ka za seo lu keta ku buha. Walisamu n’a lapezi kuli: “U biule meto a ka ku ze si na tuso.” (Samu 119:37) Mucaha wa Sikreste ya bizwa Joseph n’a itusisize sona sikuka se. Maswaniso a mañwi ha n’a kalisize ku bonisa za tobali ni mifilifili, n’a zwile mwa libuhelo la maswaniso. Kana n’a bile ni maswabi kabakala ku eza seo? “Kutokwa, ni hainyani,” ki mwa bulelela Joseph. “Ne ni hupuzi kuli Jehova a be wa pili ni kuli ni mu tabise.”

Kalulo ya Tuto ni Nahanisiso ye Tungile

12. Ki kabakalañi tuto ya ka butu ni nahanisiso ye tungile ha li tokwahala mwa ku ndongwama bunde?

¹² Haki ku ambuka fela lika ze maswe ko ku tokwahala. Ku ndongwama bunde ku ama hape ku ituta ni ku nahanisisa ka butungi fa lika ze nde ze ñozwi mwa Linzwi la Mulimu ilikuli likuka za lona ze lukile li kone ku sebeliswa mwa bupilo. “Hasi mo ni latela mulao wa hao!” ki mwa n’a makalezi walisamu. “Na u nahana musihali kaufela.” (Samu 119:97) Kana tuto ya ka butu ya Bibele ni lihatiso za Sikreste ki kalulo ye ñwi ya tomahanyo ya mina ya ka viki? Ki niti kuli ku lukisa nako ya ku eza tuto ya ka tukufalelo ya Linzwi la Mulimu ni nahanisiso ye tungile ya ka tapelo i kona ku ba nto ye t’ata. Kono hañata kwa konahala ku yolisa linako kwa lika ze ñwi. (Maefese 5:15, 16) Mwendi linako za kakusasana-sasana li kona ku ba ze lukile ku mina ku ba ni tapelo, tuto, ni nahanisiso ye tungile.—Mu bapanye Samu 119:147.

13, 14. (a) Ki kabakalañi nahanisiso ye tungile haili ya butokwa luli? (b) Ki ku nahanisisa ka butungi fa mañolo afi ko ku kona ku lu tusa ku toya muzamao o maswe wa tobali?

¹³ Nahanisiso ye tungile ki ya butokwa bo butuna luli, ka libaka la kuli i lu tusa ku buluka seo lu ituta. Ka butokwa ni ku fita, i kona ku tusa ku hulisa mibonelo ya silumeli. Ka ku fa mutala: Ki nto i liñwi ku ziba kuli Mulimu wa hanisa bubuki kono ki nto ye ñwi ku ‘toya bumaswe, ni ku kumalela bunde.’ (Maroma 12:9) Lu kona ku ikutwa mo Jehova a ikutwela ka za muzamao o maswe wa tobali ka ku nahanisisa fa mañolo a mwa Bibele a mutomo, sina Makolose 3:5, ye susueza kuli: “Kifo, mu bulaye lilama za mina ze mwa lifasi, kikuli buhule ni ze masila, ni maikuto a maswe, ni litakazo ze maswe, ni takazo ya ku fuma ili nto ye swana sina sebelezo ya milimu.” Mu ipuze kuli: ‘Ki takazo ye cwañi ya tobali yeo ni lukela ku bulaya? Ki lifi ze ni lukela ku ambuka ze kana za zusa litakazo ze masila? Kana ku na ni licinceho ze ni lukela ku eza ka ku ama mo ni ngela ba silama si sili?’—Mu bapanye 1 Timotea 5:1, 2.

¹⁴ Paulusi u susueza Bakreste ku tokolomoha bubuki ni ku ba ni buiswalo ilikuli “mutu a si ke a limba mwanahabo kamba ku mu sinyeza.” (1 Matesalonika 4:3-7) Mu ipuze kuli: ‘Ki kabakalañi bubuki ha bu li bo bu maswe? Ki bumaswe bufi bo ne ni ka itiseza kamba ku tiseza mutu yo muñwi ha ne ni ka eza sibi mwa kalulo ye? Ne ni ka amiwa cwañi kwa moya, maikuto, ni mubili? Ku cwañi ka za ba bañwi mwa puteho ba ba lobile mulao wa Mulimu mi ha ba si ka baka? Lika li zamaile cwañi kwa neku la bona?’ Ku utwa seo Mañolo a si bulela ka za mizamao ye cwalo ku kona ku tiisa sitoyo sa luna sa ze maswe mwa meto a Mulimu. (Exoda 20:14; 1 Makorinte 5:11-13; 6:9, 10; Magalata 5:19-21; Sinulo 21:8) Paulusi u bulela kuli mubuki “h’a shwauli mutu fela, kono Mulimu.” (1 Matesalonika 4:8) Ki ufi Mukreste wa niti ya n’a ka shwaula Ndat’ahe wa kwa lihalimu?

Bunde ni Swalisano

15. Swalisano i peta kalulo mañi mwa ndongwamo ya luna ya bunde?

¹⁵ Nto ye ñwi ye tusa kwa ku buluka bunde ki swalisano ye nde. Walisamu n’a opezi kuli: “Be ni twaelani ni bona kamukana, ki ba ba ku saba [Jehova], ni ba ba ya ka litemuso za hao.” (Samu 119:63) Lu tokwa silikani se sinde se si fumaneha kwa mikopano ya Sikreste. (Maheberu 10:24, 25) Haiba lu ipangula, lu ka swana lwa ba baikupuli mwa mihupulo ya luna, ni ku kenelwa ka bunolo ki mizamao ye maswe. (Liproverbia 18:1) Silikani se si mufutumala sa Sikreste, nihakulicwalo, si kona ku tiisa mulelo wa luna wa ku zwelapili ku eza bunde. Ka mo ku inezi fela, lu swanela ku itibelela hape kwa liango ze maswe. Lu kana lwa utwana ni be lu pila ni bona, be lu sebeza ni bona, ni be lu kena ni bona sikolo. Kono haiba luli lu zamaya ka butali, lu ka ambuka ku eza silikani se si tiile hahulu ni ba ba sa ndongwami bunde bwa Sikreste.—Mu bapanye Makolose 4:5.

16. Ku itusiswa kwa 1 Makorinte 15:33 ku kona ku lu tusa cwañi ku ndongwama bunde kacenu?

¹⁶ Paulusi n’a ñozi kuli: “Litwaelano ze maswe li sinya mikwa ye minde.” Ka ku bulela cwalo, n’a lemusa balumeli kuli ba ka swana ba latehelwa ki tumelo ya bona ka ku eza liango ni be ne ba ikunga ku ba Bakreste kono ne ba hanile tuto ya ka Mañolo ya zuho. Sikuka se si mwa temuso ya Paulusi si ama kwa liango za luna kwande hamohocwalo ni mwahal’a puteho. (1 Makorinte 15:12, 33) Ka mo ku inezi, ha lu bati ku shengoka mizwale ni likaizeli ba luna ba kwa moya ka libaka la kuli ha ba lumelelani ni mubonelo wo lu na ni ona ka butu luli. (Mateu 7:4, 5; Maroma 14:1-12) Nihakulicwalo, ku tokwahala ku ba ni tokomelo haiba ba bañwi mwa puteho ba na ni mizamao ye sa swalehi hande kamba ba bonisa tulemeno twa sitoyo kamba twa ku tongoka. (2 Timotea 2:20-22) Ki nto ye butali ku utwana ni be lu kona ku ‘kutazana ka tumelo’ ni bona. (Maroma 1:11, 12) Seo si ka lu tusa ku ndongwama nzila ya bunde ni ku zwelapili ku ba mwa “nzila ya bupilo.”—Samu 16:11.

Mu zwelepili ku Ndongwama Bunde

17. Ka ku ya ka Numere kauhanyo ya 25, ki kozi mañi ye n’e wezi Maisilaele, mi ki tuto mañi ye lu fumana mwateñi?

¹⁷ Nako ye kuswani fela pili bana ba Isilaele ba si ka kena kale mwa Naha ya Sepiso, likiti-kiti za bona ne ba ketile ku ndongwama mizamao ye maswe—mi ba kenelwa ki kozi. (Numere, kauhanyo 25) Kacenu, batu ba Jehova ba yemi mwa munyako wa lifasi le linca la ku luka. Bao ba ba zwelapili ku hana mizamao ye maswe ya lifasi le ki bona ba ba ka ba ni tohonolo ye fuyozwi ya ku kena mwateñi. Ka ku ba batu ba ba si ka petahala, lu kana lwa ba ni litengamo ze fosahezi, kono Mulimu wa kona ku lu tusa ku latelela linzila ze lukile za moya wa hae o kenile. (Magalata 5:16; 1 Matesalonika 4:3, 4) Kacwalo lu utwe kelezo ya Joshua ye tiile ku Isilaele ye li: “Mu sabe [Jehova, NW], mu mu sebeleze ka ku sepahala ni ka niti.” (Joshua 24:14) Ku ba ni sabo ye likute ya ku sa tabisa Jehova ku ka lu tusa ku ndongwama nzila ya bunde.

18. Ka ku ama muzamao o maswe ni bunde, ki sifi seo Bakreste kaufela ba lukela ku tukufalelwa?

¹⁸ Haiba mu lakaza ku tabisa Mulimu, mu tukufalelwe ku utwa kelezo ya Paulusi ye li: “Haili ka ze ñwi banabahesu, linto kaufela ze li za niti, kaufela ze kutekeha, kaufela ze lukile, kaufela ze kenile, kaufela ze na ni libubo le linde, kaufela ze na ni swanelo, ni ze lukela ku lumbwa, ibe zona ze mu nze mu hupula.” Se si ka zwa mwateñi ki sifi haiba mu eza cwalo? Paulusi n’a bulezi kuli: “Ibe zona ze mu eza; mi Mulimu wa kozo u ka ba ni mina.” (Mafilipi 4:8, 9) Ee, ka tuso ya Jehova, mwa kona ku hana mizamao ye maswe ni ku ndongwama bunde.

[Litaluso za kwatasi]

Lisupo za Lundululo

◻ Ki sifi se si tokwahala mwa ku ndongwama bunde?

◻ Ne li mwa miinelo ye cwañi ili mo Ezekiasi, Daniele, ni Maheberu ba balalu ne ba zwezipili ku eza bunde?

◻ Lu kona ku ba cwañi sina Daniele mwa ku tiyela miliko ya Satani?

◻ Ki kabakalañi Bakreste ha ba lukela ku itibelela ku za ku itabisa?

◻ Ki kalulo mañi yeo tuto, ku nahanisisa ka butungi, ni swalisano li peta mwa ku ndongwama bunde?

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Ezekiasi ya n’a li yo munca n’a ndongwami bunde niha n’a potolohilwe ki balapeli ba Moleke

[Maswaniso a fa likepe 16]

Bakreste ba lukela ku itibelela ha ku tahiwa kwa ku itabisa