Bakreste ba kwa Makalelo ni Lifasi

IBAT’O ba lilimo ze likiti ze peli kwamulaho k’o, kezahalo ye makalisa ka ku fitisisa ne i ezahalile kwa Middle East. Mwan’a Mulimu wa libanda n’a lumilwe ku zwa mwa sibaka sa maino a hae sa mwa lihalimu kuli a t’o pila ka nako ye kuswani mwa lifasi la mufuta wa mutu. Buñata bwa mufuta wa mutu ne b’a ngile cwañi muhato ku seo? Muapositola Joani u alaba kuli: “[Jesu] n’a li mwa lifasi, mi lifasi ne li tahile ka yena, mi lifasi ha li si ka mu ziba. U tile habo [Isilaele], mi bahabo ha ba si ka mu amuhela.”—Joani 1:10, 11.

Lifasi ne li si ka amuhela Jesu, Mwan’a Mulimu. Ki kabakalañi? Jesu n’a talusize libaka le liñwi ha n’a bulezi kuli: “Lifasi . . . li ka toya na, kakuli ni paka misebezi ya lona kuli ki ye maswe.” (Joani 7:7) Kwa nalulelule, lona lifasi le li swana leo—ka ku yemelwa ki baeteleli ba bañwi ba bulapeli bwa Sijuda, mulena wa Muedomo, ni mubusi wa bupolitiki wa Siroma—ne li tahisize kuli Jesu a bulaiwe. (Luka 22:66–23:25; Likezo 3:14, 15; 4:24-28) Ku cwañi ka za balateleli ba Jesu? Kana lifasi ne li ka ba le li itukiselize ku ba amuhela ni ku fita? Ku tokwa. Hakuswanyani pili a si ka shwa kale, Jesu n’a ba file temuso ye li: “Kabe mu ba lifasi, kabe lifasi li lata s’e li sa lona; kono kakuli ha mu ba lifasi, ni kuli ni mi ketile mwa lifasi, kifo lifasi li mi toile.”—Joani 15:19.

Mwa Linako za Baapositola

Manzwi a Jesu ne a fumanehile ku ba a niti. Liviki ze sikai fela hamulaho wa lifu la hae, baapositola ba hae ne ba tamilwe, ku bembiwa, ni ku natiwa. (Likezo 4:1-3; 5:17, 18, 40) Hamulahonyana wa f’o, Setefani ya n’a na ni tukufalelo n’a hoha-hohezwi fapil’a Kuta ya Sijuda mi hamulaho n’a bulailwe ka ku pobaulwa macwe. (Likezo 6:8-12; 7:54, 57, 58) Hamulahonyana, muapositola Jakobo n’a bulailwe ki Mulena Heroda Agripa I. (Likezo 12:1, 2) Mwahal’a misipili ya hae ya bulumiwa, Paulusi n’a bile mwa nyandiso ye ne i kukuezwa ki Majuda ba ne ba hasani mwa Linaha li Sili.—Likezo 13:50; 14:2, 19.

Bakreste ba kwa makalelo ne b’a ngile cwañi muhato kwa ku lwaniswa ko ku cwalo? Mwa mazazi a kwa makalelo, ba m’ata a tamaiso ba bulapeli ha ne ba hanisize baapositola ku kutaza ka libizo la Jesu, baapositola ne ba bulezi kuli: “Ki swanelo kuli lu utwe Mulimu ku fita batu.” (Likezo 4:19, 20; 5:29) W’o ne u zwezipili ku ba ona mubonelo wa bona nako kaufela yeo twaniso ne i zuha. Nihakulicwalo, muapositola Paulusi n’a elelize Bakreste ba mwa Roma kuli ba “ipeye mwatas’a ba ba beilwe fa bulena [bwa mulonga].” Hape n’a ba elelize kuli: “Ha ku konahala, mi haili ka mina, mu pilisane mwa kozo ni batu kaufela.” (Maroma 12:18; 13:1) Kacwalo, Bakreste ba kwa makalelo ne ba na ni ku fita fa ku eza ka buitikanelelo bo bu t’ata. Ne ba kuteka Mulimu sina yena Mubusi wa bona yo mutuna. Ka nako ye swana, ne ba ipeile kwatas’a m’ata a tamaiso a sicaba mi ne ba lika ku pila ka kozo ni batu kaufela.

Bakreste mwa Miteñi ya Siroma

Kwamulaho k’o mwa miteñi ya mwa lilimo za mwanda wa pili ya mubuso wa Roma, Bakreste ku si na kakanyo ne ba fumani tuso ku zwelela kwa Pax Romana, kamba Kozo ya Siroma, ye ne i bulukiwa ki likwata za masole ba Siroma. Miinelo ye zwelapili ya mulao ni tukiso ye nde, mikwakwa ye minde, ni misipili ya mwa liwate ye ne i bat’o ba ye si na lubeta ne li tisize muinelo o ne u tusa hahulu ku yanduluka kwa Bukreste. Bakreste ba kwa makalelo ka mo ku bonahalela fela ne ba lemuha buikalabelo bwa bona kwa nyangela mi ne ba bulukile taelo ya Jesu ya kuli ba “kutiseze Sesare ze li za Sesare.” (Mareka 12:17) Ha n’a ñolela mulena wa Roma Antoninus Pius (138-161 C.E.), Justin Martyr n’a bulezi kuli Bakreste, “ka ku itukiseza hahulu ku fita batu kaufela,” ne ba lifa mitelo ya bona. (First Apology, kauhanyo 17) Ka 197 C.E., Tertullian n’a bulelezi babusi ba Roma kuli batelisi ba bona “ne ba swanela ku itumela kwa Bakreste” kabakala nzila ya ka mamelelo ye tuna ka yeo ba lifa mitelo ya bona. (Apology, kauhanyo 42) Yeo ne li nzila ye ñwi ka yeo ne ba latelezi kelezo ya Paulusi ya kuli ba swanela ku ipeya kwatas’a ba ba beilwe fa bulena.

Fahalimu a seo, ka m’o likuka za bona za Sikreste ne li ka lumelela kaufela, Bakreste ba kwa makalelo ne ba likile ku pila ka kozo ni bomuyahwa ni bona. Kono seo ne si se si bunolo. Lifasi le ne li ba potolohile ne li na ni muzamao o’ maswe hahulu mi ne li tupwikezi mwa bulapeli bwa milimu ya maswaniso bwa Sigerike ni bwa Siroma, ili ku b’o ku lapela mulena ne ku sa z’o ekezwa. Bulapeli bwa sihedeni bwa Siroma ka mo ne bu inezi fela ne bu li bulapeli bwa Naha, mi kacwalo ku hana ku bu sebelisa kufi kamba kufi ne ku k’a ngiwa sina ku lwanisa Naha. Seo ne si beile Bakreste mwa mayemo mañi?

C’aziba yo muñwi wa kwa Oxford E. G. Hardy n’a ñozi kuli: “Tertullian u tolongosha lika ze ñata ze n’e sa konahali ku Mukreste, ze ama ku lapela maswaniso: sina ka mutala, ku konka ko ne ku li kwa kamita fa litumelelano; ku monyehela minyako kwa fa mikiti, ni ze ñwi cwalo; mikiti ya bulapeli bwa Sihedeni kaufela; lipapali ni likwinano; mubeleko wa ku luta ka libuka za silifasi [za sihedeni za mwa linako zeo]; sebelezo ya busole; litulo za nyangela.”—Christianity and the Roman Government.

Ee, ne ku li ko ku t’ata ku pila mwa kalulo ya lifasi ya Siroma ni ku zwelapili ku ba y’a sepahala kwa tumelo ya Sikreste. Muñoli wa Sikatolika wa mwa France A. Hamman u ñola kuli: “Ne ku s’a konahali k’u nga muhato o muñwi mutu a s’a talimani ni mulimu o muñwi. Mayemo a Mukreste ne a mu tiseza but’ata bwa ka zazi ni zazi; n’a pila ka manyando mwahal’a nyangela . . . N’a talimana ni but’ata bo bu kuta-kutela mwa ndu, mwa makululu, ni kwa musika . . . Mwa likululu, niha n’a li muyahi wa Roma kamba ku tokwa, Mukreste n’a swanela ku bonahaza likute ka toho ya hae ha n’a fita kwatuko a tempele kamba siswaniso se siñwi se si betilwe. N’a ka tokolomoha cwañi ku eza cwalo a s’a tamiwi litaba, niteñi n’a ka lumelelana cwañi ni seo a s’a ezi kezo ya buitamo? Haiba n’a li mwa pisinisi mi n’a tokwa ku kolota mali, n’a na ni ku konka ku mukolotisi wa mali ka libizo la milimu. . . . Haiba n’a ka amuhela situlo sa nyangela, n’a libelelwa ku fa sitabelo. Haiba n’a ka ñolwa, n’a ka pima cwañi ku eza buitamo ni ku abana mwa mikiti ya sebelezo ya sisole?”—La vie quotidienne des premiers chrétiens (95-197) (Bupilo bwa ka Zazi ni Zazi Mwahal’a Bakreste ba kwa Makalelo, 95-197 C.E.).

Bayahi Ba Bande, Niteñi Ba Ba Sinyiwa Libizo

I bata i’ba ka 60 kamba 61 C.E., Paulusi ha n’a li mwa Roma a libelela ku zekiswa ki Mulena Nero, Majuda ba mayemo a’ pahami ne ba bulezi ka za Bakreste ba kwa makalelo kuli: “Lwa ziba kuli tuto yeo ye keluhile i lwaniswa kai ni kai.” (Likezo 28:22) Ze ñozwi za litaba za kwamulaho li fa bupaki bwa kuli Bakreste ne ba lwaniswa—kono isi ka nzila ye lukile. Mwa buka ya hae ye bizwa The Rise of Christianity, E. W. Barnes u talusa kuli: “Ku ze ñozwi ze sepahala za yona za makalelo kopano ya Sikreste i boniswa ku ba ka mo ku inezi fela ya muzamao o munde ni ye utwa mulao. Lilama ba yona ne ba lakaza ku ba bayahi ba bande ni babusiwa ba ba sepahala. Ne ba tokolomoha bufokoli ni bumaswe bwa bulapeli bwa sihedeni. Mwa bupilo bwa ka zazi ni zazi ne ba bata ku ba bomuyahwa ni bona ba ba lata kozo ni balikani ba ba konwa ku sepiwa. Ne ba lutiwa ku s’a keshebisa lika, ba ba sebeza ka t’ata ni ba ba pila ka bukeni. Mwahal’a buputeleli ni ku tokwa tamaiso kwa neku la za tobali ko ne ku atile, ha ne ba kumalela kwa likuka za bona, ne ba sepahala ni ku ba ni buniti. Lipimo za bona mwa tobali ne li ze pahami: tamo ya linyalo ne i kutekiwa mi bupilo bwa lubasi ne li bo bu kenile. Ka ku ba ni miinelo ye minde cwalo, mutu n’a ka nahana kuli, ne ba si ke ba kona ku ba bayahi ba ba li likatazi. Niteñi ka nako ye telele ne ba nyaziwa, ku sinyiwa libizo ni ku toiwa.”

Sina fela ba mwa lifasi kwaikale ha ne ba si ka utwisisa Jesu, ne ba si ka utwisisa Bakreste mi kacwalo ne ba ba toile. Bakeñisa kuli ne ba hana ku lapela mulena ni milimu ya sihedeni, ne ba tamilikezwa ku s’a lumela Mulimu. Ha ne ku ezahala kozi, ne ba nyaziwa kuli ki bona ba ba nyemisize balimu. Bakeñisa kuli ne ba s’a fumanehi kwa lipapali za muzamao o’ maswe kamba liponiso za lindwa ze tezi likolofalo ni mafu, ne b’a ngiwa ku s’a lata ku sebelisana ni ba bañwi, mane ni ku ba ‘batoi ba lusika lwa mufuta wa mutu.’ Lila za bona ne ba bulela kuli mandu ne a sinyiwa ki “tuto ye keluhile” ya Sikreste mi ni kuli n’e li ye tisa lubeta kwa buiketo bwa nyangela. Tertullian n’a bulezi ka za banna ba bahedeni ba ne b’a nga kuli ne ku ka ba hande basali ba bona ha ne ba ka eza buhule ku fita ha ne ba ka ba Bakreste.

Bakreste ne ba nyaziwa bakeñisa kuli ne ba s’a yemeli ku sulula limba, ili ko ne ku atile hahulu ka nako yeo. Niteñi, lila za bona ne ba ba tama litaba za ku bulaya banana. Ne ku bulelwa kuli kwa mikopano ya bona ne ba nwa mali a banana ba ba filwe sitabelo. Ka nako ye swana, lila za bona ne ba likile ku ba hapeleza ku ca bumete, ka ku ziba kuli seo ne si lwanisa lizwalo la bona. Kacwalo balwanisi bao ne ba eza lika ze lwanisa litamilikezo ze ne ba tahisa.—Tertullian, Apology, kauhanyo 9.

Ne Ba Nyaziwa Sina Tuto ye Nca ye Keluhile

Muñoli wa litaba za kwamulaho Kenneth Scott Latourette n’a ñozi kuli: “Hape ye ñwi ya linyazo ne i nyefulisa Bukreste kabakala simuluho ya bona ya cwanoñu fa ha i bapanyiwa ni bukale bwa ya lila za bona [ili bulapeli bwa Sijuda ni bwa sihedeni bwa Sigerike ni Siroma].” (A History of the Expansion of Christianity, Volyumu 1, likepe 131) Kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bubeli C.E., muñoli wa litaba za kwaikale wa Siroma Suetonius n’a bizize Bukreste ku ba “bulapeli bwa milimu bo bunca ili bo bu tisa kolofalo.” Tertullian n’a bonisize kuli libizo fela la Mukreste ne li toilwe mi ni kuli Bakreste ne li ba tuto ye keluhile ye n’e sa latiwi. Ha n’a bulela ka za nzila yeo makwambuyu ba mubuso wa Roma ne b’a ngela Bakreste mwa lilimo za mwanda wa bubeli, Robert M. Grant n’a ñozi kuli: “Mubonelo o’ mutomo ne li wa kuli Bukreste ka bunolo fela ne li bulapeli bo bu s’a tokwahali, mwendi bo bu tisa kolofalo.”—Early Christianity and Society.

Ne Ba Tamiwa Taba ya ku Tahisa Balutiwa ka Mandunda

Mwa buka ya hae ye bizwa Les premiers siècles de l’Eglise (Lilimo za Myanda ya Makalelo ya Keleke), c’aziba wa kwa Sorbonne, Jean Bernardi n’a ñozi kuli: “[Bakreste] ne ba na ni ku ya ni ku y’o bulela kai ni kai mi ili ku mañi ni mañi. Mwa makululu ni mwa mileneñi, mwa miyaho ya nyangela ni mwa mandu. Nihaiba ba amuhelwa kamba ba s’a amuhelwi. Kwa babotana, kwa baluwi ba ba imezwi ki tutu ya bona. Ku ba banyinyani ni kwa babusisi ba lilalo za Roma . . . Ne ba na ni ku zamaya mwa mikwakwa, ku kwela lisepe, ni ku ya kwa mafelelezo a lifasi-mubu.”

Kana ne ba ezize seo? Ka mo ku bonahalela fela ne ba ezize cwalo. C’aziba Léon Homo u kandeka kuli Bakreste ba kwa makalelo ne ba lwanisiwa hahulu ki nyangela bakeñisa “cisehelo ye tuna [ya bona] mwa ku tahisa balutiwa.” C’aziba Latourette u bulela kuli hailif’o Majuda ne ba latehezwi ki tukufalelo ya bona ya ku tahisa balutiwa, “Bakreste, kwa lineku le liñwi, ne li balumiwa ka mukwa wa mandunda mi kacwalo ne ba tahisa kuli ba si ke ba latiwa.”

Mwa lilimo za mwanda wa bubeli C.E., muituti wa Siroma wa za minahano Celsus n’a nyazize mikutalezo ya Bakreste. N’a bulezi kuli Bukreste ne li bwa ba ba si ka ituta ni kuli ne bu ka ‘lumelwa fela ki litoto, batanga, basali, ni banana ba banyinyani.’ N’a tamile Bakreste taba ya ku fa lituto kwa “batu ba ba lumela-lumela fela lika,” ni ku tahisa kuli ba “lumele ku si na nahanisiso ye utwahala hande.” N’a bulezi kuli ne ba bulelela balutiwa ba bona ba banca kuli: “Mu si ke mwa buza lipuzo; mu lumele fela.” Niteñi, ka ku ya ka Origen, Celsus yena ka sibili n’a lumezi kuli “ne si ba mayemo a kwatasi fela ba ne ba susumelizwe ki tuto ya Jesu kuli ba ikungele bulapeli bwa Hae.”

Ne Ba Si Yo mwa Liswalisano za Ba Bulapeli

Bakreste ba mwa linako za kwa makalelo ka ku zwelapili ne ba nyazizwe bakeñisa kuli ne ba ikunga ku ba ni niti ya Mulimu wa niti a li muñwi fela. Ne ba s’a keni mwa liswalisano za ba bulapeli bo bu fapahana-fapahana, kamba ku ba ni tumelo ya mazwake. Latourette n’a ñozi kuli: “Ka ku fapahana ni litumelo ze ñata za ka linako zeo, [Bakreste] ne ba s’a ezi silikani ni bulapeli bo buñwi. . . . Ka ku fapahana kwa ku lumeleza lika ze ñata ko ne ku bonwa mwa bulapeli bo buñwi, ne ba zibahaza kuli ki bona ba ne ba na ni niti luli.”

Ka 202 C.E., Mulena Septimius Severus n’a file taelo ye ne i hanisa Bakreste ku tahisa balutiwa. Yeo, nihakulicwalo, ne i si ka ba tuhelisa ku fa bupaki ka za tumelo ya bona. Latourette u talusa se ne si zwile mwateñi kuli: “Mwa ku hana kwa bona kwa kwa makalelo ku lumelelana ni bulapeli bwa sihedeni bo ne bu li teñi ka nako yeo ni lizo za nyangela ze ñata ni likezo za muzamao o maswe za mwa linako zeo [Bukreste bwa kwa makalelo] ne bu tahisize ku s’a cinca-cinca ni ku zamaiswa hande ko ne ku bu bonahaza ku ba bo bu fapahana kwa nyangela kamukana. Yona cinceho ye tuna ye ne i tokwahala mwa ku kena ku bona ne i fa ba ne ba bu keni tumelo ye tiile ye ne i ba simbule sa m’ata a ku tiyela nyandiso ni a tukufalelo mwa ku fumana balutiwa.”

Se si ñozwi sa litaba za kwamulaho, kacwalo, ki se si utwahala hande. Ka butuna, Bakreste ba kwa makalelo, ha ne ba nze ba lika ka t’ata ku ba bayahi ba bande ni ku pila ka kozo ni batu kaufela, ne ba hanile ku ba “ba lifasi.” (Joani 15:19) Ne ba kuteka ba m’ata a tamaiso. Kono Sesare ha n’a ba hanisa ku kutaza, ne ba s’a ezi se siñwi kwand’a ku zwelapili ku kutaza. Ne ba lika ku pila ka kozo ni batu kaufela kono ne ba hana ku sheng’oka tumelo ha ku amiwa kwa lipimo za muzamao ni bulapeli bwa milimu bwa sihedeni. Kabakala zeo kaufela, ne ba nyaziwa hahulu, ku sinyiwa libizo, ku toiwa, ni ku nyandiswa, mane sina fela mwa n’a bulelezi cimo Kreste kuli ba ka eziwa cwalo.—Joani 16:33.

Kana ku ikauhanya kwa bona kwa lifasi ne ku zwezipili? Kamba mwa ku ululuka kwa nako, bao ba ne ba ipapata ku ba Bakreste kana ne ba cincize mubonelo wa bona ku seo?

[Manzwi a fa likepe 4]“

“Mayemo a Mukreste ne a mu tiseza but’ata bwa ka zazi ni zazi; n’a pila ka manyando mwahal’a nyangela”

[Manzwi a fa likepe 6]

“Bukreste [ne bu nyefulwa] kabakala simuluho ya bona ya cwanoñu fa ha i bapanyiwa ni bukale bwa ya lila za bona”