Ku Bonahala Hande

PONAHALO ya mina i talusa ze ñata ka za mina. Hailif’o Jehova u bona se si mwa pilu, batu hañata ba atulanga mw’a inezi mutu ka ku “talima bunde.” (1 Sam. 16:7) Ha mu li ba ba kenile ili ba ba apezi hande-nde, batu ba ka bona kuli mwa ikuteka, mi ba ka tabela ku mi teeleza. Ku apala hande kwa mina hape ku ka bubekisa kopano ye mu yemela ni ku ama hande m’o ye mu ambolisa a’ ngela Mulimu ye mu lapela.

Liketelelo za ku Mamela. Bibele ha i tomi milao ye miñata ka za ponahalo. Kono i fa likuka ze utwahala ze kona ku lu tusa ku eza likatulo za ngana. Mutomo wa zona zeo kaufela ki taba ya kuli lu “eze linto kaufela kuli Mulimu a lumbekwe ka zona.” (1 Makor. 10:31) Ki lifi likuka ze amiwa ha ku taha ku za ponahalo ya luna?

Sa pili, Bibele i lu susueza ku ba ba ba kenile, mwa mubili ni mwa mutinelo wa luna. Mwa Mulao wa n’a file Isilaele ya kale, Jehova n’a tolongoshize ze tokwahala ku za bukeni. Ka mutala, baprisita ha ne ba li fa musebezi, ne ba na ni ku tapa ni ku tapisa liapalo za bona ka linako ze tomilwe. (Liv. 16:4, 24, 26, 28) Bakreste ha ba yo mwa Mulao wa Mushe, kono likuka ze ku ona li sa sebeza. (Joa. 13:10; Sin. 19:8) Sihulu ha lu ya kwa sibaka sa ku lapelela teñi kamba ha lu abana mwa bukombwa bwa mwa simu, mubili wa luna, moya o zwa mwahanu, ni liapalo za luna li swanela ku ba ze kenile ilikuli batu ba si ke ba lu nyenya. Ba ba fa lingambolo kamba ku abana mwa liponiso fapil’a puteho ba swanela ku fa mutala o munde ku zeo. Ku isa pilu kwa ponahalo ya luna ku bonisa likute ku Jehova ni kwa kopano ya hae.

Sa bubeli, Bibele i lu eleza ku ba ni buikokobezo ni buiswalo. Muapositola Paulusi n’a elelize Bakreste ba basali kuli “ba apale ka . . . buikokobezo ni buiswalo; ba si ke ba kaba milili ya lunyeze, niheba gauda, kamba lipelela, kamba liapalo ze feza mali; kono mukabo wa bona ibe misebezi ye minde, ili ye lukela basali ba ba ipulezi kuli ba sebeleza Mulimu.” (1 Tim. 2:9, 10) Buikokobezo ni buiswalo ki bwa butokwa ni mwa mitinelo ni ponahalo ya banna.

Mutu ya ikokobeza u ikataza ku sa fosa-foseza batu ni ku sa iponahalisa ka ku tula tikanyo. Buiswalo bu tahisa maseme, kamba temuho. Mutu ya bonisa mikwa yeo u na ni kutwisiso ye tahiswa ki ku kuteka likuka za Mulimu. Ku bonahalisa mikwa yeo ha ku talusi kuli mutu h’a swaneli ku apala ka ku kateleha, kono ku lu tusa ku sa tula tikanyo ka mo lu bonahalela ni ku pima mitinelo ni liponahalo ze ezizwe ka bukabali bo bu fitelezi. (1 Joa. 2:16) Lu bata ku mamela likuka zeo ibe kuli lu kwa sibaka sa ku lapelela teñi, lu abana mwa bukombwa bwa mwa simu, kamba ku eza lika ze ñwi. Niheba liapalo-apalo li swanela ku ba za ka buikokobezo ili za ka buiswalo. Kwa sikolo kamba kwa mubeleko, ku ka ba ni linako za ku fa bupaki ka ku tandalelwa. Nihaike kuli ha lu si ka tina sina mo lu tinelanga kwa mikopano ya puteho, ya sikiliti, ni ya mipotoloho, liapalo za luna li swanela ku ba ze iketile, ze kenile, ili ze si ka tula tikanyo.

Ki niti kuli ha lu tinangi ka ku swana kaufel’a luna. Mi ha ku tokwiwi kuli ku be cwalo. Lika ze ba tabela batu ki ze shutana-shutana, mi nto yeo i lukile. Kono liketelelo za Bibele li swanela ku mamelwa ka nako kaufela.

Muapositola Pitrosi n’a bonisize kuli mikamunelo ya milili ni liapalo za fa mubili ki za butokwa. Kono n’a bonisize kuli za butokwa ni ku fita ki liapalo ze zamaelela ni “mutu wa mwahali, ya mwa pilu.” (1 Pit. 3:3, 4) Lipilu za luna ha li yuboka lilato, tabo, kozo, musa, ni tumelo ye tomile hande-nde, zeo li ka ba liapalo za luna za kwa moya ze bubekisa luli Mulimu.

Sa bulalu, Bibele i lu susueza ku bona haiba ponahalo ya luna ya swaneleha. Kwa 1 Timotea 2:9, ku bulelwa za ku “[apala] ka mukwa o swaneleha.” Nihaike kuli muapositola Paulusi f’o n’a talusa liapalo za basali, sikuka se si swana si ama ni banna. Nto ye swaneleha ki ye iketile ili ye si na busafa. Ibe kuli lu baipumaneli kamba kutokwa, lwa kona ku bonahala hande.

Ye ñwi ya lika za pili ze ama ponahalo ze ba lemuhanga batu ki milili ya luna. I lukela ku ba hande, kamba ku kamunwa ka mukwa o swaneleha. Miezezo ya fa silalanda hamoho ni sihozo li ama mo ba kamunela batu milili ya bona. Kwa 1 Makorinte 11:14, 15, lu fumana kelezo ya n’a file muapositola Paulusi ka za milili, mi kelezo yeo ku bonahala kuli ne i talima ni za lika ze peli zeo. Kono haiba mutu a kamuna milili ya hae ka mukwa o mu bonahaza kuli u lika ku bonahala inge musali haiba ki munna, kamba inge munna haiba ki musali, mukwa w’o wa lwanisana ni likuka za Bibele.—Deut. 22:5.

Kwa banna, ponahalo ye nde i kana ya ama ni ku beula mulelu. Mwa libaka k’o tulelu twa fa mulomo t’u ngiwa ki ba bañata kuli twa kutekeha, bote ba ba tu uta ba swanela ku tu pumela hande-nde.

Sa bune, ponahalo ya luna ha i swaneli ku bonisa kuli lwa lata lifasi ni linzila za lona. Muapositola Joani n’a lemusize kuli: “Mu si ke mwa lata lifasi, nihaiba ze mwateñi mwa lifasi.” (1 Joa. 2:15-17) Lifasi le, li tenguzwi ki litakazo ze ñata za sibi. Ku zona zeo Joani u punda takazo ya nama ye mwa sibi ni za mutu ku kanyiseza liluo l’a na ni lona. Mañolo hape a bulela ni za moya wa bungulunde, kamba ku hana tamaiso. (Liprov. 17:11; Maef. 2:2) Litakazo ni moya w’o hañata li bonwanga ka mitinelo ni ponahalo ya batu. Kabakaleo, ponahalo ya bona i kana ya ba ye tulile tikanyo, ya linyawe, ye benya maswe, ya busafa, ya ku sa isa pilu, kamba ya bunkwika. Ka ku ba batanga ba Jehova, lu pima miezezo ye bonisa mikwa yeo ya sihedeni.

Ku fita ku kopisa lifasi, neikaba hande hakalo kuli mutinelo ni ponahalo ya mina i amiwe ki mutala o munde wa banna ni basali ba ba buzwize kwa moya ba ba mwa puteho ya Sikreste! Mitangana ba ba sepa kuli muta o muñwi ba be babuleli ba fa nyangela ba kona ku bonisisa mutinelo wa ba ba fitile kale ku ze konisa za ku fa lingambolo za fa nyangela. Bote ba kona ku ituta kwa mutala o tomilwe ki batu ba ba sebelize ka lilimo ze ñata ili ka busepahali mwa bukombwa bwa ku kutaza nyangela.—1 Tim. 4:12; 1 Pit. 5:2, 3.

Sa buketalizoho, mwa ku keta ze lukela, lu lukela ku hupula kuli “ni yena Kreste h’a si ka bata se si mu tabisa ili yena.” (Maro. 15:3) Takazo ye tuna ya Jesu ne li ku eza tato ya Mulimu. Hape Jesu n’a tokomezi hahulu za ku tusa ba bañwi niha ne ku mu pitihanyize. Ha ku taha ku za mitinelo ni mibonahalelo ye miñwi, haiba ku na ni se ne si ka lu tibela ku utwana hande ni batu ko lu sebeleza cwale, lu swanela ku ezañi? Ku likanyisa moya wa buikokobezo wa n’a bonisize Kreste kwa kona ku lu tusa ku keta hande za ku eza. Muapositola Paulusi n’a talusize sikuka se: “Ha lu beeli mutu sitataliso ka se siñwi.” (2 Makor. 6:3) Kabakaleo, lu kana lwa toboha mikamunelo kamba liapalo ze ne ka hanelela ku tibela batu ku teeleza kwa bupaki bo lu bata ku ba fa.

Muyemelo. Ponahalo ye nde hape i ama muyemelo o lukela. Ki niti kuli ha lu yemangi ka mukwa o swana kaufel’a luna, mi ha lu liki ku latelela mukwa u li muñwi. Nihakulicwalo, lu lemuha kuli ka ku ya ka mo ku itusiselizwe mwa Bibele, ku yema nonga ku bonisa kuli lwa ikuteka mi lu na ni sepo. (Liv. 26:13; Luka 21:28) Niteñi, kabakala ku feleza lilimo ze ñata mwa ku sebeza musebezi o tokwa ku obama kamba kabakala busupali kamba ku fokola kwa mubili, muzwale kamba kaizeli a kana a palelwa ku yema nonga kamba a kana a tokwa ku sikatela fa nto ye ñwi kuli a yeme hande. Kono ku ba ba kona, ku akalezwa kuli ba yemange kwateñi nonga ha ba bulela ku ba bañwi ilikuli ku si ke kwa bonwa inge kuli ha ba isi pilu kamba kuli ba ikutwa bufosi. Ka ku swana, nihaike kuli ha ku si ka fosahala kuli mubuleli fokuñwi a pumulisange mazoho a hae fa katafule ka mubuleli, ku bonahala hande hahulu kwa baputehi haiba a sa sikateli fa katafule kao.

Liitusiso Ze Iketile. Haki ponahalo fela ya luna ye swanela ku ba ye kenile ni ku bakanywa ka mukwa o swaneleha, kono ni zona liitusiso za luna za mwa bukombwa li swanela ku ba ze kenile ili ze iketile.

Mu nyakisise Bibele ya mina. Kaniti ha ku konahali kuli kaufel’a luna lu ngange Bibele ye nca ya luna ha se i tataukile. Nihakulicwalo, ku si na taba ni nako ye lu bile ni Bibele ya luna, i swanela ku bonahala kuli i babalezwi hande.

Kaniti, ki ye miñata mikwa ya ku longa lika mwa mukotana, kono li lukela ku ba ze longilwe hande. Kana mu kile mwa bona mapepa h’a wa mwa Bibele muhasanyi ha n’a bata ku balela muñ’a ndu liñolo kamba mwendi muzwale ha n’a fa ngambolo fapil’a puteho? Ne mu hakanyisizwe, nji hakucwalo? Haiba mapepa a’ bulukilwe mwa Bibele a tahisa hakanyiso, mwendi ku a buluka ku sili ne ku ka mi konisa ku buluka liitusiso za mina li li ze lukisizwe ka mukwa o swaneleha. Hape mu hupule kuli ka ku ya ka lizo za ba bañwi, ku beya Bibele kamba lihatiso ze ñwi za bulapeli fafasi ki kashwau ka katuna.

Ponahalo ye nde i swanela ku ba ya butokwa ku luna. Hape i ama mo ba lu ngela batu. Kono fahalimu a zeo, lu tokomela hahulu za yona kakuli lu lakaza kuli lu “kutekise kai ni kai tuto ya Mulimu Mupilisi wa luna.”—Tite 2:10.